ШХА-ын Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн санхүүжилтээр МБАНХ-ноос бэлтгэсэн БМАХэсгийн гарын авлага

1. Хаяг: “Монголын бэлчээр ашиглагчдын
нэгдсэн холбоо” Улаанбаатар хот,
Баянзүрх дүүрэг, 1-р хороо,
“Монголын Хөдөө Аж Ахуйн
Үндэсний Холбоо”-ны байр, 115 тоот
Утас: 976-98113747, 99060647
И-мэйл: info@greenmongolia.mn
АЖЛЫН
ХЭСГИЙН
ГАРЫН АВЛАГА
ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭР
ЭРҮҮЛ ХҮНС
ЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН

2. БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН АЖЛЫН ХЭСГИЙН ГАРЫН АВЛАГА
1
УДИРТГАЛ
Зорилго: Орон нутагт бэлчээрийн менежментийг сайжруулах ажлын
хүрээнд бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг байгуулах,
бэлчээрийн хяналт үнэлгээний шинэлэг аргыг нэвтрүүлэх,
малчдын зохион байгуулалтыг дэмжих
Хүлээгдэж буй үр дүн: Малчдын дөрвөн улирлаар нүүдэллэх уламжлалт
хэрэгцээ шаардлагыг хангах, малчин бэлчээрийг зөвхөн ашиглагч биш
мөн хамгаалагч байх хариуцлагын шинэлэг тогтолцоог төлөвшүүлэх
зорилгыг хэрэгжүүлэх үүднээс болон монгол орны хувьд урт болон
богино хөлийн малын хариулга маллагаанд тохирсон уламжлалт
өв соёлыг хадгалсан малчдын сайн дурын байгууллагийг дэмжиж,
хөгжүүлэх.
Дээрх зорилгыг хэрэгжүүлэх зохих үр дүнд хүрэхийн тулд Монголын
бэлчээр ашиглагчдын нэгдсэн холбоо (МБАНХ) аймаг, сумын Бэлчээрийн
менежментийн ажлын хэсэг (АХ)-ийг чадавхжуулах юм. Тус ажлын
хүрээнд Ногоон-Алт малын эрүүл мэнд (НАМЭ) төслийн дэмжлэгтэйгээр
аймаг сумдад бэлчээрийн сэргэх чадавхи, болон ашиглагчдад суурилсан
менежментийг төлөвшүүлэх чиглэлээр АХ-тэй 2017 онд хамтран
ажиллах болно. Хамтын ажиллагааны хүрээнд гэрээ байгуулж ажиллах
ба хугацааны эцэст аймаг, сумын АХ нь дараах үр дүнгүүдийг гаргасан
байх юм. Үүнд:
1. ЗД-ийн захирамжаар Бэлчээрийн менежментийн сум/аймгийн
ажлын хэсэг байгуулагдсан байх
2. Ажлын хэсэг дараах үйл ажиллагааг мэргэжил арга зүйн удирдлагаар
хангаж хэрэгжүүлсэн байна
2.1. Малчдад бэлчээрийн доройтол түүнээс сэргийлэх арга замууд
сэдвээр сургалт явуулсан байх

3. ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭР – ЭРҮҮЛ ХҮНС – ЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН
2
2.2. Малчид Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ)-ийн зохион
байгуулалтад орсон байх
2.3. БАХ-ийн ахлагч сонгогдсон байх
2.4. БАХ-ийн гишүүд дотоод дүрэм (журам) баталсан гишүүн бүр
гарын үсэг зурсан (БАХ-ийн ахлагч бүр дэвтэр хөтөлсөн) байх
2.5. БАХ бүр аливаа ажилдаа хамтын шийдвэр гаргаж, төлөвлөгөө
боловсруулсан байна. (Төлөвлөгөөг хэрэгжүүлсэн буюу нүүдэл,
сэлгээ зохион байгуулж эхэлсэн бол сайн)
2.6. Сумын бэлчээр ашиглах журманд БАХ бүрийн нүүдэл, сэлгээний
хуваарийг тусгаж боловсруулан баталсан байх
2.7. БАХ бүрийн улирлын бэлчээр бүрт фотомониторинг хийгдсэн
байна. Үр дүнг малчдад мэдээлсэн байна.
2.8. БАХ-ийн бэлчээрийн улирлын хил зааг, хэмжээ, байршил
тогтоогдож газрын зурагт орсон байна.
2.9. Малчин эмэгтэйчүүдийг дэмжих, бэлчээрийн менежмент, БАХ-
ийн удирдлага дахь оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажил
зохион байгуулж үр дүн гаргасан байна
МБАНХ аймаг, сумдын ажлын хэсэгт арга зүйн болон үйл ажиллагааны
зардлын дэмжлэгийг үзүүлж хамтран ажиллана.
АХ нь дараах аргачилсан зааврын хүрээнд ажиллаж дээрх үр дүнд хүрнэ.

4. БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН АЖЛЫН ХЭСГИЙН ГАРЫН АВЛАГА
3
АРГАЧИЛСАН ЗААВАР
Нэг. АХ байгуулах, мэдлэг мэдээллийг түгээх:
Аймаг, сумын Засаг даргын орлогч, хөгжлийн бодлогын
хэлтсийн дарга болон холбогдох агентлагын даргаар
ахлуулсан, гишүүдэд нь ГХБХБГ, ХХААГ боло н холбогдох
агентлаг, газар хэлтсийн удирдлага, мэргэжилтэн, төрийн
бус байгууллага (малчдын байгууллага)-ын төлөөлөл
орсон байна. Хавсралт-1. АХ байгуулсан Засаг даргын захирамж,
Хавсралт-2. АХ-ийн ажлын чиглэл
АХ нь 2.1-2.9-д заасан
ажлыг гүйцэтгэхэд
нь сумын удирдлага,
мэргэжилтнүүд болон
малчдад сургалт явуулах,
мэдээлэл хүргэх,
санхүүгийн болон
мэргэжлийн удирдлагаар
хангах зэргээр зохион
байгуулж ажиллана.
МБАНХ нь АХ-т сургалт
өгөх, арга зүйн заавар бүхий хэвлэмэл материалаар, үйл ажиллагааны
зардал зэргээр хангаж ажиллана.
Үр дүнг үнэлэхдээ АХ байгуулсан ЗД-ын шийдвэр, хэрэгжүүлсэн ажлын
талаархи тайлан, гарсан бодит ажлыг үндэслэл болгоно

5. ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭР – ЭРҮҮЛ ХҮНС – ЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН
4
Хоёр. Малчдыг Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ)-ийн зохион
байгуулалтад ороход дэмжлэг үзүүлэх.
Дундын бэлчээрээ хамтран ашигладаг нэг усны малчдын
хамтын зохион байгуулалтыг БАХ гэнэ. Малчид дундын
бэлчээрээ улирлаар сэлгэн ашиглах, отор хийх, хадлан
бэлтгэх, нийтийн худаг засварлах, бэлчээртээ хөрөнгө
оруулалт хийх зэрэг амин чухал асуудлаа шийдвэрлэх
зорилгоор БАХ-ийн зохион байгуулалтад зайлшгүй орсон байна. БАХ үр
дүнтэй ажиллаж байгаа туршлага жишээ баруун бүсийн аймгуудад олон
байдаг. Хавсралт-3. БАХ-ийн тогтолцоо гарын авлага.
БАХ байгуулах алхмууд
1. Малчид зөвшилцөх:
Малчид баг болон нутаг
усаараа уулзалт хурал
зохион байгуулж нүүдэл
болон бэлчээр ашиглаж
ирсэн уламжлалт
хэлбэрээр хэд хэчнээн
БАХ байгуулах
боломжтой талаар
хэлэлцэж тогтоно.
Дунджаар нэг суманд 9
орчим БАХ байдаг ба хангайд арай ахиу говь, хээрт цөөн байдаг.
Багаараа БАХ болох тохиолдол байдаг мөн хэд хэд хуваагдаж болдог.
2. Гишүүнчлэлээ тогтох: Тухайн БАХ-т хамрагдах малчин өрхүүдийг
тогтооно. Аль нэг өрх тодорхойгүй шалтгааны улмаас БАХ-т
хамрагдахгүй үлдэж болохгүй. Учир нь бэлчээр малчдын дундын өмч
бөгөөд ашиглах шийдвэрийг бүгд зөвшилцөж байж гаргах тул бэлчээр
нэгтэй өрх бүрт хамаатай байх юм. Дунджаар 30-40 өрх хамрагддаг.
3. БАХ-ийн хил заагийн гар зураг хамтран зурах: БАХ-ийн хил заагийг
уул нуруу, толгод, гол, нуур цөөрөм, худаг зэрэг байгалийн болон
хүний гараар барьж байгуулсан объектоор баримжаалан газар

6. БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН АЖЛЫН ХЭСГИЙН ГАРЫН АВЛАГА
5
усны нэрээр нэрлэж
зурна. Зургийг зурахад
бүх гишүүд байлцана.
Малчдын зурсан тойм
зургийг сумын газрын
даамал байр зүйн зурагт
оруулан хэвлэж малчдад
хүргэнэ.
4. БАХ-ийн улирлын
бэлчээрийн байршлыг зурах: БАХ-ийн хил зааг тодорхой болмогц
дөрвөн улирлын байршлаа зурна. Тухайн БАХ нэг буюу хэд хэдэн
улирлын бэлчээртэй байдаг. Улирлын бэлчээрийг зурснаар даац
ачааллыг бодитой тогтоох, ашиглах болон амрааж, сэлгэх хугацаа,
хоногийг зөв тооцоолоход чухал ач холбогдолтой байдаг.
5. БАХ-ийн эрхэм зорилгоо тодорхойлох, дүрмийг батлах: Эрх бүхий
этгээд (сумын Засаг дарга, хөрш БАХ, өрх)-тэй зөвшилцөн тохиролцож
тогтоосон зааг бүхий бэлчээрийг урт хугацаагаар зохистой ашиглах,
БАХ-ийн үйл ажиллагааг хамтын удирдлагын зарчмаар хангах,
гишүүн өрхийн амьжиргааг дээшлүүлэх, тогтворжуулахад БАХ-ийн
үйл ажиллагааны зорилго оршино. Гишүүд хамтран ажиллах дүрмээ
баталж гарын үсэг зурснаар БАХ албан ёсоор байгуулагдсанд тооцно.
6. БАХ-ийн ахлагчийг сонгох: БАХ-ын гишүүдийг нэгдмэл удирдлагаар
хангаж, үйл ажиллагааг нь дэмжих, чиглүүлэх, эв нэгдлийг хангаж
хамтын үйл ажиллагааг сайжруулах малчдыг төлөөлж, тэдний дуу
хоолойг орон нутгийн засаг захиргаа болон олон нийтэд хүргэх
чадвар бүхий малчныг ахлагчаараа сонгож ажиллуулна. Ахлагч сайн
дурын үндсэн дээр ажиллана.
7. БАХ-ийнгишүүдхамтыншийдвэргаргах:(бэлчээрашиглахтөлөвлөгөө
буюу гар зураг гаргах) Нэгэнт зохион байгуулагдсан малчид хуралдаж
аливаа асуудлыг хамтын шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлнэ.

7. ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭР – ЭРҮҮЛ ХҮНС – ЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН
6
Гурав. БАХ-ийн ахлагч, түүний үүрэг.
БАХ-ийн улирал тутмын хурлыг зарлан, удирдан зохион
байгуулна. Жилийн ажлын төлөвлөгөө, бэлчээрийн гар
зураглалыг удирдан хийж, бүх гишүүдээр гарын үсэг
зуруулж баталгаажуулан, АХ-т хүргэнэ. /АХ бүх БАХ-
үүдийн бэлчээрийн зураглалыг нэгтгэн, Сумын газар
зохион байгуулалтын тухайн жилийн төлөвлөгөөнд тусгуулан сумын
Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаар хэлэлцүүлэн батлуулах үүрэгтэй./
Малчдын отор нүүдэл
хийх, гаднаас мал оруулах,
хадлангийн талбайн ашиглалт,
хуваарилалтыг зохион
байгуулна. Дундын сангийн
өдөр тутмын үйл ажиллагааг
хариуцаж, зээл, түүний эргэн
төлөлтөд хяналт тавина. Малын
эрүүл мэнд, үржил угсааг
сайжруулах, малчдын орлого нэмэгдүүлэх, хадлан тэжээл бэлтгэхтэй
холбоотой бусад үйл ажиллагааг зохион байгуулж хэрэгжүүлнэ.
Ахлагч үйл ажиллагаагаа баримтжуулах үүднээс дэвтэр хөтлөнө. БАХ-
ийн ахлагчийн ажлын дэвтэр
Дөрөв. БАХ-ийн гишүүдийн хамтран ажиллах дүрэм батлах.
Иргэний хуулийн
481,1-д заасанчлан
БАХ-ийн хамтран
ажиллах гэрээ
нь тэдний энэхүү
дүрэм болно. Хавсралт-5. БАХ-
ийн дүрэм. БАХ-ийг үүсгэн
байгуулагчдын бүртгэл, хурлын

8. БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН АЖЛЫН ХЭСГИЙН ГАРЫН АВЛАГА
7
тэмдэглэлийг энэхүү дүрмийн салшгүй хэсэг болгож хавсаргана. Энэхүү
дүрэм нь БАХ-ийн ахлагчийн өдөр тутам хөтлөх дэвтэрт орсон байгаа
тул түүнийг шууд ашиглаж болно. Гишүүн өрх бүрийн малын тооны
мэдээлэл 5 төрлөөр гарсан байна.
Тав. БАХ-ийн гишүүд хамтын шийдвэр гаргах: (бэлчээр ашиглах
төлөвлөгөө буюу гар зураг гаргах)
Бэлчээр ашиглалт, малын чанар эрүүл мэнд, орлогоо
нэмэгдүүлэх аливаа ажлыг хамтаараа хэлэлцэж зохион
байгуулалттай хандана. Тухайлбал: Бэлчээрээ улирлаар
ашиглах, амраах хугацаа хоног, отор, хадлан, хужир
мараа, уст цэгийг хэрхэн зохистой ашиглах шийдвэрээ
гаргаж түүнийгээ гар зурагт зурж тэмдэглэх ба бүх гишүүд гарын үсэг
зурж баталгаажуулна. БАХ-ийн төлөвлөгөөг сумын хэмжээнд нэгтгэж
ИТХ-аар батлуулах санхүүгийн болон бусад дэмжлэг үзүүлэх ажлыг
сумын АХ болон газрын
даамал хариуцан хэрэгжүүлэх
юм. Хавсралт-6. БАХ-ийн
төлөвлөгөө буюу гар зураг
боловсруулах зөвлөмж.
Улмаар сумын бэлчээр
ашиглах журманд санал
өгөх ба малын чанар эрүүл
мэндийн асуудал, малын
түүхий эдийг хэрхэн үнэ хүргэх
зэрэг олон асуудлаа хэлэлцэж
хамтын шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлнэ.
Үр дүнг үнэлэхдээ БАХ бүрийн зохион байгуулалттай хийсэн ажил болон
сумын батлагдсан төлөвлөгөөг харна.

9. ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭР – ЭРҮҮЛ ХҮНС – ЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН
8
Зургаа. Сумын бэлчээр ашиглах журманд БАХ бүрийн нүүдэл,
сэлгээний хуваарийг тусгаж боловсруулан баталж хэрэгжүүлэх.
Бэлчээр ашиглах журам нь төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх
гол хэрэгсэл болох ба малчдын нүүдэл сэлгээг дэмжих
хөшүүрэг, хариуцлагыг хэрхэн тооцох аргыг малчдын
саналд үндэслэн тусгах нь журмыг хэрэгжүүлэхэд дөхөм
үзүүлнэ. Тухайлбал: БАХ-ийн шийдвэрийн дагуу бэлчээрээ
чөлөөлөхгүй байгаа малчдыг хэрхэн шийтгэх, сайн чөлөөлж байгааг
хэрхэн урамшуулах аргыг хамтран хэлэлцэж тусгах нь журмын хамгийн
чухал хэсэг нь байна. Хавсралт-7. Сумын бэлчээр ашиглах журам.
Үр дүнг үнэлэхдээ батлагдсан сумын журманд БАХ бүрээр тусгасан
ажлыг харна.
Долоо. БАХ бүрийн улирлын бэлчээр бүрт фотомониторинг
хийгдсэн байна. Үр дүнг малчдад мэдээлсэн байна.
БАХ-ийн улирлын бэлчээр бүрийн төлөв байдал нь
2017 оны байдлаар соргог, өөрчлөгдсөн, доройтсон
аль ангилалд байгааг үнэлэх, даацыг тооцох, сэргээн
сайжруулах ямар арга технологийг нэвтрүүлэх зэрэг
малчдын олон асуултад хариулт өгөх зорилгоор жил
бүр фотомониторинг хийнэ. Арга зүйг 2016 оноос сумын газрын
даамлуудад эзэмшүүлсэн ба техник хэрэгсэлээр хангасан болно. Энэ

10. БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН АЖЛЫН ХЭСГИЙН ГАРЫН АВЛАГА
9
ажлыг 7-р сарын сүүл 8-р сарын
эхний хоногуудад багтаан хийх
ажлыг газрын даамал хариуцан
хийх ба АХ санхүүгийн
дэмжлэг үзүүлж хамтран хийнэ.
Хавсралт-8. Фотомониторинг
хийх арга зүй. БАХ-ийн улирал
бүрийн бэлчээрийн зурагт
катологийг АХ хэвлэж өгнө.
Сумын бэлчээрт судалгаа
хийсний дүнд газрын мэдээлэл
болон агаар сансрын мэдээлэл
ашиглаж экологийн чадавхийн
зураглал хийх ба БАХ бүрээр
хэвлэж өгөх ажлыг аймгийн АХ
болон ГХБХБГ, сумын даамлууд
хариуцах юм. Энэ зургийн ач
холбогдол БАХ-т эмзэг болон
үржил шим сайтай бэлчээр
хаана байгааг тогтоож өгөх ба хэрхэн зөхистой ашиглах зөвлөмж
дагалдана. Хавсралт-9. Экологийн чадавхийг зураглах арга зүй.
Үр дүнг үнэлэхдээ бэлчээрийн
төлөв байдлыг тогтоосон
зурагт катологи, экологийгн
чадавхийн зураглал,
бэлчээрийг зохистой ашиглах
зөвлөмж БАХ-т очсон эсэхийг
харна. Аймгийн ГХБХГ-ийн
мэргэжилтэн болон сумын
газрын даамлуудыг 2017 онд
давтан сургалтанд хамруулах
ба тэдгээр мэргэжилтнүүд АХ-т сургалт өгөх ба арга зүйгээр хангана:

11. ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭР – ЭРҮҮЛ ХҮНС – ЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН
10
Найм. БАХ-ийн бэлчээрийн улирлын хил зааг, хэмжээ, байршил
тогтоогдож газрын зурагт орсон байна.
Бэлчээрийн даацыг тооцсоны үр дүнд нүүдэл сэлгээг
төлөвлөх, хэрэгжүүлэхэд суурь мэдээлэл нь БАХ-ийн
түвшний зураглал юм. Зураглал үйлдэх арга зүйг газрын
даамлууд эзэмшсэн байна. БАХ бүрт дараах мэдээлэл
бүхий газрын зураг байна.
• БАХ-ийн хил, зааг, хэмжээ
• Улирлын бэлчээрийн байршил, хэмжээ
• Малчин өрхийн 4 улирлын байршил, уст цэгийн байршил
• Улирлаар сэлгэж ашиглах хугацаа
• Фотомониторингийн цэг, төлөв байдлын загвартай холбосон байх
• Экологийн чадавхийн зураг
Дээрх зургийн бүрдлийг харгалзан үр дүнг үнэлнэ.

12. БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН АЖЛЫН ХЭСГИЙН ГАРЫН АВЛАГА
11
Ес. Малчин эмэгтэйчүүдийг дэмжих, бэлчээрийн менежмент, БАХ-
ийн удирдлага дахь оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажил зохион
байгуулж үр дүн гаргасан байна.
Малчин эмэгтэйчүүдийн уулзалт зохион байгуулах тэдэнд
мэдээлэл өгөх замаар БАХ-ийн ахлагчийн тодорхой
хувийг (30%-аас доошгүй) эмэгтэйчүүдээр бүрдүүлсэн
байх. Эмэгтэйчүүдийн ажлыг хөнгөвчлөх, орлогыг
нэмэгдүүлэх шинэлэг ажлыг зохион байгуулсан байна.
Дээрх ажлыг хэрэгжүүлэхэд нь сум, аймгийн АХ-т үйл ажиллагааны
зардал (шатахуун, томилолт) олгож дэмжлэг үзүүлнэ. Сумдад БАХ богино
хугацаанд байгуулагдаад үйл ажиллагаа нь жигдэрсэн нөхцөлд дундын
мөнгөн сан (сангйин 50%-тай тэнцэх мөнгөн дэмжлэг)-г дэмжих, тэдний
бичил төслүүдийг хөнгөлттэй нөхцөлөөр санхүүжүүлэх зэрэг боломжууд
нээгдэх юм.
Энэ хүрээнд АХ болон малчдад туршлага судлах аялал зохион байгуулах,
баруун бүсийн аймгуудын БАХ-ийн туршлагтай удирдагч нартай
уулзуулах ажлыг МБАНХ үе шаттайгаар зохион байгуулах болно.
Улмаар малын гаралтай түүхий эд (торомны ноос, сарлагын хөөвөр
самнаж бэлтгэх) бэлтгэх зэрэгт нь үндэсний үйлдвэрүүдтэй гэрээ байгуулж
өгөх, хоршоодтой холбож өгөх, санхүүгийн эх үүсвэр олох зэрэгт туслаж
зөвлөж ажиллана.
Малчид болон АХ-ийн шинэлэг санал санаачлагыг бодлогийн болон
санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж хөгжүүлнэ.
Аргачилсан зааварт тусгасан ажлыг орон нутагтаа богино хугацаанд
зохион байгуулсан, үр дүнгүүдийг гаргасан нөхцөлд цаашид бэлчээр
ашиглах гэрээг нэвтрүүлэх, холбоо, хоршоодыг дэмжиж хөгжүүлэх,
малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх, дундын санг хөгжүүлэх, хадгаламж
зээлийн хоршоог хөгжүүлэх зэрэг дорвитойхон ажлыг аймаг, сумын
ажлын хэсэгтэй хамтран хөгжүүлнэ.
Үр дүнтэй санаачлагтай, тууштай ажиллаж байгаа АХ-ийн гишүүд,

13. ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭР – ЭРҮҮЛ ХҮНС – ЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН
12
мэргэжилтэн нарыг гадаад, дотоодод сургах, хөгжүүлэх ажлыг тасралтгүй
явуулах ба уулзалт зөвлөгөөнд тогтмол оролцуулах, уралдаанд
шалгаруулах, туршлагыг нэвтрүүлэх байдлаар нэр хүндийг нь өсгөж
дэмжинэ.