Ногоон алт төслийн үйл ажиллагааны тайлан 2015

1. НОГООН АЛТ ТӨСӨЛ
2015 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТАЙЛАН
(2015 оны 12-р сарын 15-ны байдлаар)
Улаанбаатар хот
2015 он

2. Агуулга
Contents
ТӨСЛИЙН ТУХАЙ ТОВЧ МЭДЭЭЛЭЛ ...............................................................................................4
1. ХУРААНГУЙ ................................................................................................................................5
2. ТАЙЛАНТ ХУГАЦААНД ХИЙГДСЭН АЖЛУУД, ХҮРСЭН ҮР ДҮН .............................................9
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 1: МАЛЧДЫН БАЙГУУЛЛАГА ..................................................................9
Үр нөлөө 1: БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон бусад
гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон мал
сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ..............................................9
Үр дүн 1.1. БАХ-үүд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон бусад гол
оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон мал
сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ............................................10
Үр дүн 1.2. Сумын болон аймгийн БАХ-ийн холбоод малчдын эрх ашиг, сонирхлыг
хамгаалах иргэний нийгмийн байгууллага болж төлөвшинө. .................................................12
Үр дүн 1.3. Хоршоог хөгжүүлэх замаар малчдын зах зээл, эдийн засгийн харилцаанд үр ашигтай
оролцох боломжийг нэмэгдүүлнэ.....................................................................................................13
Үр дүн 1.4. БАХ, СБАХ-ны үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжиж нэмэгдүүлнэ
...................................................................................................................................................14
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 2: ХЭРЭГЛЭЭНИЙ СУДАЛГАА ..............................................................15
Үр нөлөө 2: Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлснээр
доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээлтийг үр дүнтэй хийх боломж бүрдэнэ .......15
Үр дүн 2.1: Бэлчээрийн мониторингийн үндэсний санг ажиллуулах, тоон мэдээлэлд дүн
шинжилгээ хийх, үр дүнг бодлогод суулгах чиглэлээр байгууллага, ажилтнуудын чадавхийг
бэхжүүлэх ..................................................................................................................................17
Үр дүн 2.2: Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан төлөв байдлын үнэлгээний аргачлал
болон бэлчээр ашиглалтыг нэвтрүүлэх ...................................................................................18
Үр дүн 2.3: Бэлчээрийн судалгааны үндэсний чадавхийг бэхжүүлэх .....................................21
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 3: НЭВТРҮҮЛЭХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ ...............................................................23
Үр нөлөө 3: Малчдын хэрэгцээнд нийцсэн нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцоо бий болно.23
Үр дүн 3.1: Нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцооны чадавхи сайжирна. ...............................24
Үр дүн 3.2: Хэрэгцээнд тулгуурласан мэдээлэл, зөвлөмжүүдийг БАХ-ын тогтолцоогоор
дамжуулан малчдад хүргэнэ. ...................................................................................................27
Үр дүн 3.3: Бэлчээрийн мал аж ахуй тогтвортой эрхлэх технологи, арга барилууд
нэвтрүүлнэ.................................................................................................................................27
Үр дүн 3.4: Малчдын бизнесийн чадавхи, бизнес эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ...........................28
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 4: МАРКЕТИНГ.......................................................................................29
Үр нөлөө 4: Түүхий эдийн чанарыг сайжруулснаар өндөр чанартай эцсийн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэн малчдын орлогыг нэмэгдүүлнэ.............................................................................29

3. Үр дүн 4.1: Малчдын бэлтгэн нийлүүлж буй сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны тоо хэмжээ
нэмэгдэж чанар сайжирсан байна............................................................................................30
Үр дүн 4.2: СБАХ болон хоршоод зах зээлд холбогдсон байна..............................................34
Үр дүн 4.3: Дотоодын үйлдвэрлэгчдийн нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний экспорт
нэмэгдэнэ ..................................................................................................................................36
Мах арьс ширний туршилтын төслийн үйл ажиллагаа, үр дүн ...............................................37
3. СУРГАМЖ БА ТУРШЛАГА ........................................................................................................38
Товчилсон үгийн жагсаалт
АБАХ- Аймгийн бэлчээр ашиглагчдын холбоо
БАХ- Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг
БНХАУ- Бүгд найрамдах хятад ард улс
БШЭХ- Богино ширхэгтийн эзлэх хувь
ЗДТГ- Засаг даргын тамгийн газар
МБАҮХ - Монголын бэлчээр ашиглагчдын үндэсний холбоо
МННХ- Монголын ноос ноолуурын холбоо
МЭҮТ - Мал эмнэлэг үржлийн тасаг
СБАХ - Сумын бэлчээр ашиглагчдын холбоо
СТЖГЗБТ- Сумын тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөө
СХНБ- Сарлагийн хөөврийн нэгдсэн брэндүүд
ХХК- Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани
ТББ – Төрийн бус байгууллага

4. ТӨСЛИЙН ТУХАЙ ТОВЧ МЭДЭЭЛЭЛ
Нэр “Ногоон Алт” Хөтөлбөр, 4 дүгээр үе шат
Хэрэгжих хугацаа 2013 оны 1 сарын 1-нээс 2016 оны 12 сарын 31
Зорилго
Малчдын амьжиргааг дээшлүүлэх, хөдөөгийн
ядуурлыг бууруулахад дэмжлэг үзүүлэх
Хэрэгжүүлэгч
байгууллагууд
Хүлээгдэж байгаа
үр нөлөө
1
Малчдын хамтын байгууллага:
Малчдын бэлчээр ашиглагчдын хэсэг
/БАХ/, сумын БАХ-ийн холбоо, хоршоогоор
дамжуулан малчид бэлчээрийн менежмент,
орон нутгийн эдийн засгийн хөгжил,
засаглалын харилцаанд үр ашигтай
хэлбэрээр оролцох боломж бүрдэнэ.
Баян-Өлгий,
Ховд, Увс, Говь-
Алтай, Завхан,
Архангай,
Баянхонгор
аймгийн Бэлчээр
ашиглагчдын
холбоо
2
Хэрэглээнд чиглэсэн бэлчээрийн
судалгаа: Бэлчээрийн экологийн чадавхид
суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлснээр
доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, нөхөн
сэргээлтийг үр дүнтэй хийх боломж
бүрдэнэ.
Газрын харилцаа
зураг зүйн газар,
Ус цаг уур,
байгаль орчны
хяналтын газар,
ХААИС, МУИС
3
Эрэлтэд түшиглэсэн экстейншин:
БАХ, малчдын бүлгийн зохион
байгуулалтаар дамжуулан эрэлт
хэрэгцээнд үндэслэсэн нэвтрүүлэлтийн
үйлчилгээг хөгжүүлнэ.
Австралийн
Куинсландын их
сургууль,
Монголын
Хөдөөгийн
хөгжлийн холбоо
4
Маркетинг: Сарлагийн хөөвөр, тэмээний
ноосны нэмүү өртгийн үйлдвэрлэлийг
хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ.
Германы
GFA-GEFAK
консорцнум
Төслийн хамрах хүрээ
Баруун бүсийн 7 аймаг: Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Говь-Алтай,
Завхан, Архангай, Баянхонгор
Хамтран ажиллах
түнш байгууллагууд
ҮХААЯ, ХААНТ, УЦУОШГ, ГХГЗЗГ, ХААИС, МУИС, МААЭШХ, БАХ,
Сумын БАХ-ын холбоо, Аймгийн БАХ-ын холбоо,
Швейцарийн Хөгжлийн
Агентлагийн санхүүжилт
14,7 тэрбум төгрөг
Түнш байгууллагуудын
оруулах хувь
4.0 тэрбум төгрөг (түүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг орлох зүйлс)
Малчид, малчдын
байгууллагууд
ын оруулах
хувь
750,0 сая төгрөг (түүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг орлох зүйлс)

5. 5
1. ХУРААНГУЙ
Энэ жилийн хувьд зуншлага оройтож эхэлсэн учраас нүүж сэлгэх бэлчээр хүрэлцээгүй,
малын тарга тааруухан авсан зэрэг олон шалтгаанаас улбаалан малчдын дунд өвөл
хүндэрч магадгүй гэсэн сэрэмжлэг их байна. Иймд өвөлжилтийн бэлтгэл хангахад малчдын
тавьсан хүсэлтэд үндэслэн Ногоон Алт Төсөл тусгайлан хөрөнгө гаргаж /100,0 сая гаруй
төгрөг/ төслүүд хэрэгжүүллээ. 2015 оны эхний 3 улирлын хувьд нийтдээ Ногоон Алт Төсөл
хэрэгждэг 7 аймагт 213,5 га газарт тэжээл тариалах, 4160 га хадлангийн талбай хаших
төслүүдийг дэмжин нийтдээ 600 гаруй тонн тэжээл, 25000 тонн хадлан бэлтгээд байна. Энэ
төслүүдэд 30 гаруй сумдын 20 000 гаруй мянган малчин өрхүүд хамрагдсан байна.
Төслийн хүрээнд бэлчээр ашиглагчдын хэсгийн төвшинд бүрдүүлдэг Малчдын дундын санд
2015 оны 7 сард хийсэн хяналтын дүнгээс үзэхэд нийтдээ 600 гаруй БАХ-ын 18 000 малчин
өрхүүд нэгдэж дундаа 1,6 тэрбум төгрөгийн дундын сан бүрдүүлэн ашиглаж байна. Энэ
сангаасаа малчид богино хугацааны хэрэглээний хямд зээл авдаг бөгөөд ялангуяа энэ
жилийн хувьд ХААН Банкнаас малчдад олгох зээлдээ хязгаарлалт хийсэн учраас
өвөлжилтийн бэлтгэл хангах, хүүхдийн сургуулийн бэлтгэл хангах зэрэгт ойр зуурын
хэрэгцээний бэлэн мөнгө залгуулахад их нэмэртэй байна гэж малчид ярьж байна. Мөн
Төсөл хэрэгждэг баруун аймгуудад малчид уламжлалт бэлчээр, нутаг усаараа нэгдэн
хэсгийн зохион байгуулалтанд орсноор сумын бэлчээр ашиглалтын төлөвлөлт үндэслэлтэй
сайн хийгдэн, бэлчээрийг хуваарийн дагуу амрааж, сэлгэж ашиглах нь хэвшил болж,
бэлчээрийн доройтол аажмаар саарах, гарц дээшлэхэд эерэг нөлөө үзүүлж байна. Сумын
Засаг даргын шийдвэрээр нөөц бэлчээр гаргах ажил ялангуяа өвөл гэнэт хүндэрдэг Завхан,
Увс, Говь Алтай сумдад идэвхтэй явагдлаа. Нийтдээ 113 378 га гаруй талбайд малчид нөөц
бэлчээр гаргаад байна.
Бэлчээрийн төлөв байдлын үнэлгээний үндэсний тайлан бэлтгэх нөр их ажлыг 2015
оны 5 дугаар сард дуусган Засгийн газарт хүргүүллээ. Зургаан жил хэрэгжүүлсэн
судалгааны төслийн үр дүн буюу бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний тайланг, бэлчээрийн
талхлагдлын үе шат бүрт тохирсон нөхөн сэргээх технологийн хамт боловсруулан гаргалаа.
Төслөөс боловсруулсан бэлчээрийн эрүүл мэндийн фотомониторингийн шинэ арга,
бэлчээрийн экологийн чадавхийн загварчлалыг Газрын харилцаа, геодез, зураг зүйн газраас
баталж, 5 жил тутам явуулдаг байсан хянан магадлагааны оронд хэрэглэх шийдвэр
гаргалаа. Судалгааны дүнгээс үзэхэд нийт бэлчээр нутгийн 7 хувь бүрмөсөн цөлжиж дахин
30 гаруй хувь нь цөлжихийн өмнөх үе буюу хамгийн хүнд доройтлын төвшинд орсон байна.
Энэ байдал төвийн бүсийн аймгууд болон зүүн бүс нутагт Сүхбаатар аймгийн нутаг дэвсгэрт
ажиглагдаж байна.
ХХААЯ-ны дэргэд байгуулагдсан Бэлчээрийн тухай хуулийн шинэчилсэн төсөл
боловсруулах Ажлын хэсэгт Ногоон Алт төслийн ажиллаж, БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын
гэрээний үр дүн, сургамж, бэлчээрийн менежментийн төлөвлөлт, хэрэгжүүлэлтэд малчдын
оролцоо, ялангуяа малчид болон малчдын байгууллагууд (хот айл, БАХ, СБАХ, АБАХ)-ийн
хүлээх үүргийн талаарх заалтын үндэслэлүүд дээр ажиллаа. Малчин өрх он улиран ашиглаж
ирсэн бэлчээрээ цаашдаа урт хугацаанд хамтран ашиглах эрхийг баталгаажуулахад
хуулийн төслийн гол зорилт чиглэж байгаа билээ.
2015 оны 6 дугаар сарын байдлаар 600 гаруй БАХ сумынхаа Засаг даргатай бэлчээр
ашиглалтын гэрээ байгууллаа. Малчдыг БАХ-т хамруулж, бэлчээр ашиглалтын гэрээ
байгуулж байгаа нь сумын бэлчээрийн менежментийн жилийн төлөвлөлт,
төсөв/санхүүжилтийн асуудлыг зохистой шийдвэрлэхэд малчин өрхийн оролцоог
дээшлүүлж байна. Тухайлбал төсөл хэрэгжиж байгаас сумдад 2013-2014 онуудад
бэлчээрийн менежментийг сайжруулахад зориулж ОНХС-аас зарцуулсан төсөв, хөрөнгө
оруулалт өмнөх онуудынхаас 1.5 дахин нэмэгдсэн байна. ОНХС-ийн хэмжээ хамгийн өндөр

6. 6
байсан 2013-2014 оны санхүүгийн жилд (нэг суманд дунджаар 200-300 сая төгрөг олгосон)
сумын газар зохион байгуулалт, бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөнд нийцүүлэн малчид, БАХ,
СБАХ-ноос боловсруулсан төслүүдэд (ашиглалтгүй юм уу бага ашиглалттай бэлчээрт хүрч
нутаглах боломжийг хангах үүднээс худаг гаргах, зам засах, тэжээлийн ургамал тариалах,
өндөр ашиг шимт үржлийн малд хөрөнгө оруулах гэх мэт) нэлээд хэмжээний хөрөнгө
оруулалтуудыг сумаас хийсэн байна. Гэвч, 2015 онд нэг суманд оногдсон ОНХС-ийн хэмжээ
дунджаар 50-80 сая болж бууран, мөн сумаас олгох хөрөнгө оруулалт багассан учраас
малчид, БАХ-ийн зүгээс дэвшүүлсэн зарим нэг арга хэмжээ, хөрөнгө оруулалтуудыг
хойшлуулах байдалд хүрээд байна.
Бэлчээр ашиглалтын гэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах зорилгоор Бодлого
судлалын төвтэй хамтран хоѐр шатлалтай гэрээ турших ажлыг эхлүүллээ. БАХ ба
сумын засаг даргын хооронд байгуулсан бэлчээр ашиглалтын гэрээнээс гадна бэлчээрийн
төлөв байдал/эрүүл мэндийн үзүүлэлт (экологийн чадавх/төлөв байдлын өөрчлөлтийн
загвар), бэлчээрийн даац, ачаалал зэрэг БАХ-ийн доторх жижиг бүлгийн түвшинд зохицсон
тусгай нөхцөл, үзүүлэлтүүдийг тусгасан гэрээ байгуулах боломжийг туршлаа. Эхний шатанд
8 аймгаас 8 БАХ-ийг сонгон ажиллаж байна. Бүлгийн гишүүд хоѐр дахь шатлалын гэрээгээр
ашиглах бэлчээр (өвөл-хаврын, эсвэл 4 улирлын гэх мэтээр)-ийн талаар зөвшилцөн
тохиролцох ѐстой бөгөөд боломжит даацыг тооцох, малын тоо даацаас хэтэрсэн эсэхийг
тогтоох, хэтэрсэн тохиолдолд ирэх 5-10 жилийн хугацаанд малын тоогоо хэрхэн бууруулж
гэрээгээр ашиглах бэлчээрийн даацад нийцүүлэх талаар зөвшилцөж нэгдсэн шийдэлд
хүрсэн байх учиртай юм. Гэрээний хугацааг бүлэг бүрээр хэлэлцэн тогтоох ба бэлчээрийн
ачаалал, даацыг нийцүүлэх төлөвлөсөн арга хэмжээний биелэлтийн мониторингийг сумаас
хэрэгжүүлнэ. Хэрэгцээ, эрэлтийнх нь дагуу боломжтой дэмжлэгийг малчдын бүлэгт сумаас
үзүүлэх болно. Бэлчээрийн даац, эрүүл мэндтэй холбоотой нөхцлүүдийг гэрээнд тусгах,
хэрэгжилтийг сайжруулах боломжит арга замуудын энэ туршилтын үр дүнд тогтоох юм.
Урьдчилсан судалгаа, мэргэжлийн тооцоогоор малчид малынхаа тоог жилд хамгийн дээд
тал нь 8 хүртэл хувиар цөөлөх боломжтой, энэ нь өрхийн орлогыг бууруулахгүй байх,
үржлийн хээлтэгч малын хувийн жинг сүргийн бүтцэд зохистой барих зэрэг шалгуур
үзүүлэлтэд тулгуурласан.
БАХ-ийн тогтолцоо (БАХ, СБАХ, АБАХ)-ны тогтвортой байдлыг хангахад Ногоон Алт
төслийн IV үе шатанд анхаарч байна. БАХ, СБАХ, АБАХ болон хоршоодын тогтцолцоо нь
Ногоон Алт төслийн гол үр дүн юм. Эдгээр байгууллагуудын дадлага, чадавхийг дээшлүүлэх
зорилгоор Ногоон Алт төслийн ТХН-ийн зарим үүрэг, үйл ажиллагааг АБАХ-д шилжүүлэх
арга хэмжээг 2014 оноос хэрэгжүүлж ирлээ. Малчин өрхийн оролцоо шаардагдах аливаа
үйл ажиллагаа болон малчдад мэдээлэл, шинэ мэдлэгийг үгээхэд БАХ-ийн тогтолцоо,
сүлжээг түлхүү ашиглах хандлага нэлээд түгээмэл болж ирлээ. Үүнтэй уялдан бэлчээр
ашиглагчдын сумын ба аймгийн холбоо хоѐр үндсэн чиглэлд, тухайлбал, (i). бизнесийн
хоршоо байгуулах, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний маркетинг, хамтарсан борлуулалтад
дэмжлэг үзүүлэх, (ii). төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд малчдад гэрээт үйлчилгээ
үзүүлэхэд нэлээд хүчин чармайлт тавьж ажиллаж ирлээ.
Бүх аймгийн БАХ-ын холбоо дундын хоршоо байгуулж, 60 гаруй сумдын СБАХ
дэргэдээ анхан шатны хоршоотой боллоо. Хоршооны гишүүнчлэл 2013 оноос байнга
өсч, дундын хөрөнгө, борлуулалтын жилийн орлого мөн дагаж нэмэгдсээр ирлээ. 2015 оны
5-р сард Ногоон Алт төслөөс явуулсан үнэлгээнд хамрагдсан 63 хоршооноос 30 нь үйл
ажиллагаа нь тогтворжиж, байнгын түвшинд явагдах хэмжээнд хүрсэн, 33 нь хөгжлийн
эхний үе шатанд байна гэсэн дүн гарсан. Эдгээр хоршоод боловсруулах үйлдвэрүүдтэй түр
ба урт хугацааны гэрээ байгуулж ажиллах талаар нэлээд туршлагажиж, малын гаралтай
түүхий эд нийлүүлэх, малчдад бүтээгдэхүүний урамшууллыг зуучлан олгоход орон нутгийн
төлөөлөгчөөр ажиллаж байна. 2015 оны байдлаар СБАХ ба АБАХ-ны дэргэдэх хоршоодоос
гүйцэтгэсэн борлуулалт 4.3 тэрбум төгрөгт хүрлээ. Боловсруулах үйлдвэрүүдээс өгч буй
мэдээллээр БАХ-ийн тогтолцооны хоршоод бусдаасаа итгэлтэй, гишүүдтэйгээ нягт
харилцдаг учраас нийлүүлэгчтэй холбоотой гарсан асуудлыг мөшгөх боломж илүү,
бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах тал дээр хариуцлага илүү хүлээдэг ажээ. Дашрамд

7. 7
өгүүлэхэд, Чингис бондоос хөнгөлөлттэй зээл авсан боловсруулах үйлдвэрүүд хүчин
чадал, боловсруулалтын түвшинг сайжруулах ажлаа бүрэн дуусгасан, одоо чанар сайтай
түүхий эд нийлүүлэх асуудал хэр амжилттай ажиллахаас их зүйл шалтгаалах төлөвтэй
байна. Орон нутгийн хоршоодод хийсэн үнэлгээний дагуу хоршооны сургагч багш бэлтгэх
сургалтыг Улаанбаатар хотод, хоршооны гэгээрүүлэгч бэлтгэх сургалтыг Говь-Алтай,
Баянхонгор, Завхан аймгуудад зохион байгууллаа.
Төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд малчин өрхөд гэрээт үйлчилгээ үзүүлэх:
Орон нутгийн төр захиргаа, ХХААЯ-наас талархан ач холбогдол өгч хүлээн авч буй ажлын
нэг нь хавар эрт ус цутгах, шувууны үүр, суудал байгуулах аргаар бэлчээрийн үлийн цагаан
оготнотой тэмцэх туршилт байлаа. ХХААЯ-наас гаргасан мэдээгээр бэлчээрийн 40 гаруй
хувьд үлийн цагаан огтно тархсан. Туршсан аргыг үр дүнтэй хэрэглэхэд малчдыг дайчлан,
оготно ичээнээс гарахаас өмнө хавар эрт цаг алдалгүй 10-15 хоногт багтаан хийх нь чухал
юм. Архангай аймгийн АБАХ-ны саналаар хоѐр сум сонгож БАХ, малчдын хүчээр энэ
туршилтыг явууллаа. Хавар цуглуулсан суурь мэдээлэл, малчдын үнэлэмжид тулгуурлан
тооцоход оготнын тоо баримжаагаар зун гэхэд 30-40 хувь цөөрсөн дүн гарлаа. Төсвийн
хөрөнгөөр хийгддэг устгалтай харьцуулахад энэ арга ихээхэн хямд (нэг га-д 300 төгрөг
зарцуулж төсвийн арга хэмжээнээс 6 дахин бага) юм. Ус цутгах ажлыг 2015 оны 11-р сард
оготно ичсэний дараа давтан хийхээр төлөвлөж байна. Ийнхүү энэ туршилт 2016 оны 3-р
сар гэхэд дуусгаж үр дүнг ХХААЯ-д танилцуулж, олон нийт, сонирхогчдод хүргэх юм.
Иймэрхүү түншлэлийн нэг жишээ гэвэл Европын холбооны “Ноолуурын тогтвортой
үйлдвэрлэл” төслийн хүрээнд Францын AVSF Mongolia ТББ-аас Баянхонгор аймгийн АБАХ
бэлчээрийн хамтын менежментийн чиглэлээр дэмжлэг авч 4 суманд өргөтгөн хэрэгжүүлж
байгаа ажил юм.
2015 онд Ногоон Алт төслөөс жендерийн өргөтгөсөн судалгааг малчин өрхийн
түвшинд явууллаа. Өрхийн доторх ажлын хуваарь, шийдвэр гаргалт, эд нөөц ба орлогоос
хүртэх байдал, нийтийг хамарсан арга хэмжээнд оролцох оролцоо, хүүхдийн асуудал зэрэг
малчин өрхийн амьдрал, амьжиргааны олон чиглэлээр хэрэгжүүлсэн энэ судалгаанд улсын
хэмжээнд 8 сумын 300 малчид хамрагдав. Ажлын ачаалал, хуваарь улирлаар өөрчлөгддөг ч,
эмэгтэйчүүдийн ажлын ачаалал эрэгтэйчүүдийнхээс илүү байдаг гэсэн судалгааны дүн
гарлаа. Өрх гэрийнхээ амьжиргаанд шаардагдах орлого олохын тулд эрэгтэйчүүд,
эмэгтэйчүүд хоѐулаа хүчин зүтгэж ажилладаг ч, мөнгөн хөрөнгө, орлогоо ашиглах,
зарцуулах шийдвэр гаргахад эмэгтэйчүүдийн оролцоо бага талдаа, эцсийн шийдвэрийг
эрэгтэйчүүд гаргаж байна. Өрхийн мөнгөн хөрөнгийн менежментийн тухайд эмэгтэйчүүдийн
оролцоо нэлээд өндөр боловч эрэгтэйчүүд (нөхөр нь шийдэх тохиолдол 63 хувь, харин
эзэгтэйнх 58.5 хувь) арай давамгайлж байна. Малчин өрхийн хөрөнгөтэй холбоотой, жишээ
нь мал, хашаа хороо, мотоцикль, бусад тээврийн хэрэгсэл зэрэг асуудлыг дагнан
эрэгтэйчүүд шийддэг гэжээ.
Мал мах борлуулалтыг дэмжих чиглэлээр Архангай, Завхан аймгуудад туршилтын мал
махны борлуулалтыг дэмжих туршилтын төсөл хэрэгжүүллээ. Завхан хүнс компани, Дархан
фуудс компанийн мал мах бэлтгэл нийлүүлэлтийн сүлжээг хөгжүүлэх, үйлдвэрүүд малчдын
хоршоодын хооронд урт хугацааны түншлэлийн харилцааг бэхжүүлэх эхлэлийг тавьсан ба
энэ жил Завхан аймгийн БАХ-ын малчид 45000 хонин толгойтой тэнцэх хэмжээний хонь,
ямаа, үхэр нийлүүлж нийтдээ 3,7 тэрбум төгрөгийн орлого олсон байна. Мөн Архангай
аймгийн хоршоод нийлэн Дархан фүүдс компанид 6000 толгой сарлагийн үхэр нийлүүлэх
хэлэлцээр хийж байна.
Ногоон Алт Төсөл 10 жилийн туршид сарлагийн самнасан хөөврийн үнэлэмжийг
нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажиллалаа. Сарлагийн хөөврийн үнэлэмж 1кг тутмын 500 төгрөг
байснаа 10000 төгрөг болж, Монгол улсын хэмжээнд нийлүүлэх боломжтой 120 гаруй тонн
сарлагийн хөөврийн 40-60 гаруй тонныг самнаж бэлтгэн үндэсний үйлдвэрүүдэд нийлүүлж
байна. Тооцоолж үзсэнээр самнасан сарлагийн хөөврөөр жилдээ 10 гаруй сая долларын
эцсийн бүтээгдэхүүн дотоодын үйлдвэрүүдэд үйлдвэрлэн, гадаад зах зээлд гаргаж байна.

8. 8
Ногоон Алт төсөл мөн жил гаруйн өмнөөс ботгоны ноосыг самнаж бэлтгэх төсөл
хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд самнаж бэлтгэсэн ботгоны ноосны чанар ямааны нэгдүгээр
зэргийн ноолууртай тэнцэх хэмжээний чанартай түүхий эд юм. Сүүлийн жилүүдэд сарлаг,
тэмээний тоо цөөрч байгаа, мөн бэлчээрт хор хөнөөл багатай амьтад улмаар эдийн
засгийн механизмаар дамжуулан сүргийн бүтцэд үхэр, тэмээний тоог нэмэгдүүлэх зорилго
агуулсан юм. 2015 оны байдлаар нийтдээ “Ногоон алт” төслийн 7 аймгийн 4 дундын хоршоо
(19 гишүүн хоршоотой), 8 анхан шатны хоршоодоор дамжуулан 44 тонн сарлагийн хөөвөр,
66 тонн тэмээний ноос бэлтгэж нийтдээ 583 сая төгрөгийн борлуулалт хийсэн байна.
Хөвсгөл аймгийн 3 сум сарлагийн хөөвөр бэлтгэлд шинээр нэмэгдлээ. Энэ оны байдлаар
сарлагийн хөөврийн үнэ 57%, тэмээний ноосны үнэ 67% буурсан хэдий ч гэсэн сарлагийн
хөөвөр, тэмээний ноосоо хоршоондоо нийлүүлэх малчин өрхийн тоо 2014 онтой
харьцуулахад 2 дахин (2014 онд 3000 өрх, 2015 онд 6000 өрх) өссөн байна. Тэмээний
ноосны үнэ цэнийг өсгөх, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Баянхонгор, Говь-Алтай
аймгийн хоршоодоор дамжуулан 1,2 тонн торомны ноосыг самнаж бэлтгэн тусгайлан
боловсруулсанаар 1 настай торомны ноос нь ямааны ноолууртай дүйхүйц чанартай түүхий
эд болохыг батлан харууллаа. Самнаж бэлтгэсэн торомны ноосны ноолуур агууламжийн
хэмжээ их, харин хялгас агууламж, хогт хольцийн хэмжээ бага байгаа төдийгүй уламжлалт
аргаар бэлтгэсэн тэмээний ноосноос үйлдвэрлэлийн гарц илүү байна.
Малчин эмэгтэйчүүдийн орлогыг нэмэгдүүлэх, орон нутагт өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх эхлэлийг тавих зорилгоор Увс, Баянхонгор, Ховд аймагт сүлжмэлийн цех
байгуулж, шаардлагатай тоног төхөөрөмжүүдийг нийлүүлэн малчин эмэгтэйчүүдийг
сургалаа.
Тэмээний ноосыг чанараар нарийвчлан ангилах, бэлтгэлийн аргыг өөрчлөн стандартад
тусгах, тэмээний ноосоо тухайн чанарын ангилалд нийцүүлэн бэлтгэхийн тулд малчдад
ойлгомжтой арга аргачлалтай болгох зорилгоор тэмээний ноосны бэлтгэлийн
MNS0036:2015, тэмээний боловсруулсан ноосны MNS4950:2015, сарлагийн боловсруулсан
хөөврийн MNS5248:2015 стандартуудыг шинэчлэн батлуулав.
Олон улсын зах зээлд Монголын сарлагийн хөөврөн бүтээгдэхүүний таниулан сурталчлах
зорилгоор СХНБ-ийн вэб сайтыг бий болгож, гишүүн үйлдвэрүүд анхны үзэсгэлэнд оролцож
эхний захиалгаа авсан.

9. 9
2. ТАЙЛАНТ ХУГАЦААНД ХИЙГДСЭН АЖЛУУД, ХҮРСЭН ҮР ДҮН
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 1: МАЛЧДЫН БАЙГУУЛЛАГА
Үр нөлөө 1: БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон
бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн
болон мал сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 1.1: БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөө болон
гэрээнд тулгуурлан СТЖГЗБТөлөвлөгөө хэрэгжүүлж байгаа сумын тоо, (%)
2015 онд нийт 71 сум буюу нийт СБАХ-ны 77% нь БАХ-т суурилсан СТЖГЗБТөлөвлөгөө
боловсруулан хэрэгжүүлж байна. 2013 оны суурь үзүүлэлттэй харьцуулахад энэ үзүүлэлт
34%-иар нэмэгдсэн. БАХ нь малчдыг сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөлт хийхэд
оролцуулах, тэдний хэрэгцээ, шаардлагыг тусгахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. БАХ-ийн
гишүүд бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөгөө хамтран боловсруулж БИНХуралд танилцуулж
батлуулж, БЗД БАХ-ийн төлөвлөгөөг нэгтгэн, СИТХ-аар хэлэлцүүлж батлуулах зохион
байгуулалтад ороод ажиллаж байна. Малчдын оролцоотой боловсруулсан
СТЖГЗБТөлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд ОНХС-аас хөрөнгө хуваарилж, хяналт хийдэг бөгөөд
сүүлийн жилүүдэд малчдын нэн тэргүүний хэрэгцээ болсон бэлчээр өнжөөх, сэлгэх, усан
хангамж, үлийн цагаан оготно устгал, тэжээл тариалах, хадлангийн талбай хашиж
сайжруулах зэрэг ажлуудад хийх хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байна.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 1.2: Бэлчээр сайжруулах үйл ажиллагаанд орон
нутгийн төсвөөс оруулсан мөнгөн болон мөнгөн бус хөрөнгө оруулалт, (сая төг)
Эдийн засгийн хүндрэлтэй холбоотой 2015 онд төсөл хэрэгждэг 7 аймгийн ОНХС-д
хуваарилсан төсөв 2.3 дахин багасаж 35.7 тэрбум төгрөгт хүрсэн тул бэлчээр, МАА-н
менежментэд ОНХС-аас зарцуулсан төсөв 2014 онтой харьцуулахад 3 дахин буурч 181,5
сая төгрөгт хүрсэн. Ихэнх сумдын ОНХС-ийн хөрөнгө 2014 онд ОНХС-ийн хөрөнгөөр
хэрэгжүүлсэн ажлын санхүүжилтийг нөхөж олгоход зарцуулагдсан. 2015 онд ОНХСангийн
санхүүжилтээр хэрэгжүүлсэн гол ажлууд нь хадлан тэжээл бэлтгэл, үлийн цагаан оготно
устгал, бэлчээрийн талбайгаа нэмэгдүүлэхийн тулд ашиглалтгүй бэлчээрийг ашиглаж зам
даваа засах зэрэг ажлууд байлаа.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 1.3: Малчдын хоршооны өөрийн хөрөнгийн хэмжээ,
(сая төг)
АБАХ, СБАХ-ны дэргэдэх хоршооны хөрөнгө 2013 оны суурь үзүүлэлттэй харьцуулахад 968
сая төгрөгөөр, 2014 онтой харьцуулахад 361 сая төгрөгөөр нэмэгдсэн. 2015 онд шинээр 6
хоршоо байгуулагдаж нийт 66 хоршоо үйл ажиллагаа явуулж байгаагийн ихэнх нь түүхий
эдийн бэлтгэл, нийлүүлэлтийн чиглэлээр ажиллаж байна. Өөрийн хөрөнгийн хэмжээ нь
шинэ гишүүдийн нийлүүлсэн хувь хөрөнгө, хоршооны дундын хөрөнгө болох ХАА-н
үйлдвэрлэлийн машин, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн агуулах зэрэг хөрөнгийн хэмжээ
нэмэгдсэнээс хамааралтай. Төсөлтэй хамтран ажилладаг хоршоодод хийсэн үнэлгээгээр
сүүлийн 2 жилд хоршооны гишүүдийн тоо 2.8 дахин, хоршооны хөрөнгийн хэмжээ 3 дахин
нэмэгдсэн.

10. 10
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 1.4: Хоршооны гишүүдэд хуваарилсан ноогдол
ашгийн хэмжээ
Хоршооны гишүүдэд хуваарилсан нооглол ашгийн хэмжээ 2015 онд төлөвлөсөн хэмжээнд
хүрээгүй, 2014 оноос 48 сая төгрөгөөр буурсан боловч 2013 оны суурь түвшинтэй
харьцуулахад 70 сая төгрөгөөр нэмэгдэж 130,8 сая төгрөгийг хуваарилсан. Ихэнх хоршоод
хөгжлийн эхний шатанд байгаатай холбоотойгоор өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлэхийн тулд
ноогдол ашгаа хуваарилалгүйгээр хоршооны ХНХ болгон хоршооны хөрөнгөө
нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна. Малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний үнийн
бууралт мөн ноогдол ашиг хуваарилалтанд сөргөөр нөлөөлж байна. Хоршооны үнэлгээнээс
харахад ноогдол ашиг хуваарилалт нь хоршооны үйл ажиллагааны үр дүнг харуулах,
гишүүдийг идэвхжүүлж урамшуулах хөшүүрэг болохыг онцлон тэмдэглэсэн байна.
Үнэлгээнд хамрагдсан хоршоодын хувьд өмнөх 2 жилтэй харьцуулахад 2014 онд
хуваарилсан ноогдол ашгийн хэмжээ нэмэгдсэн боловч нэг гишүүнд оногдох хувь хэмжээ
нь багассан байна. Энэ нь зарим хоршоод гишүүдийнхээ тоог нэмсэн боловч энэ нь эргээд
зардал нэмэгдүүлж ашигт ажиллагааны түвшинг бууруулсантай холбоотой.
Үр дүн 1.1. БАХ-үүд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон
бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн
болон мал сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 1.1.1: Сумын Засаг даргатай Бэлчээр ашиглалтын гэрээ
байгуулсан БАХ-ийн хувь (%)
СЗДаргатай байгуулсан БАГэрээний хугацаа дуусгавар болсонтой холбоотойгоор 2014
онтой харьцуулахад БАГэрээний тоо 10,3%-иар буурч 500 орчим БАХ сумын засаг дарга,
газрын даамалтайгаа бэлчээр ашиглуулах гурвалсан гэрээ байгуулан ажиллаж байна.
Энэхүү гэрээний гол ач холбогдол нь нэг талаас малчдын тухайн бэлчээрийн газрыг
ашиглах эрх нь баталгаажих, нөгөө талаас тухайн гэрээт бэлчээрийг төлөв байдлыг нь
доройтуулалгүйгээр даацад нь тохируулан ашиглах малчдын үүрэг хариуцлага илүү
тодорхой болж албажих юм. Гэрээт бэлчээрийн талбайн байршил хэмжээ, бэлчээрийн
төлөв байдлын түвшинг хавсралтаар хавсаргах бөгөөд энэ мэдээлэл нь ГХГЗЗГ-ын
дэргэдэх кадастрын мэдээллийн санд бүртгэгдэн ашиглагдах эхний алхмууд хийгдээд
байна.
БАГэрээний хэрэгжилтийг сайжруулахын тулд 2 шатлалтай бэлчээр ашиглалтын гэрээг 8
аймагт туршилтаар хэрэгжүүлж 8 сумын 11 БАХ, 22 бүлэг/нөхөрлөлийн 539 өрхийн 918 хүн
үүнээс 380 эмэгтэй буюу нийт гарын үсэг зурсан малчдын
41,3% нь бэлчээрийн даацад малын тоо толгойг
тохируулах ажлын эхлэл болгож 25.6 мянган толгой мал
зах зээлд борлуулахаар бэлчээр ашиглалтын гэрээнд
гарын үсэг зурж баталгаажуулсан. Одоогоор БАГэрээ нь
малчдад бэлчээр ашиглах уламжлалт эрхээ хамгаалах
цорын ганц эрх зүйн баримт бичиг бөгөөд орон нутгийн
засаг захиргааны хувьд бэлчээр ашиглах нөхцлийг
малчидтай тохирох болон малчид, нутгийн захиргааны
хоорондын хариуцлагыг нэмэгдүүлэх гол хэрэгсэл юм.

11. 11
Зураг 1. Малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах хурлын үеэр.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 1.1.2: Өнжөөж, сэлгэж буй бэлчээрийн хэмжээ (000' га)
Бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөгөө болон БАГэрээ сайжирснаар өвөлжөө,
хаваржааны бэлчээрийг ургамлын ургалтын хугацаанд өнжөөх ажил илүү үр дүнтэй болж
байна. Бэлчээрээ өнжөөж сэлгэж буй БАХ-ийн тоо 2013 онтой харьцуулахад 5 дахин,
өнжөөж, сэлгэсэн бэлчээрийн хэмжээ нэг дахин нэмэгдэж 8,8 сая га-д хүрсэн. МУИС-ийн
анпропологийн тэнхимийн судлаач багш нарын Монголын бэлчээрийн МАА-н салбар дахь
малчдын хамтын ажиллагаанд хийсэн судалгаагаар ''Энэхүү судалгааны үр дүн нь малчид
сумын бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөнд тусгуулсан өнжөөх, сэлгэх хуваариа сайтар
дагаж мөрддөг гэдгийг харууллаа. Малчид бэлчээрээ хуваарьтай ашигладаг уламжлалт
аргаа орхиогүй юм байна гэдэг нь ерөнхийдөө ажиглагдаж байгаа бөгөөд шалтгаан нь сум,
багийн түвшинд бэлчээрийн өнжөө, сэлгээ, нүүдэл суудал хийхийг дэмжих, сэргээх талаар
БАХ-ийн үйл ажиллагаа болон НА төслийн санаачилга чухал гэдгийг харуулж байна" (Эх
үүсвэр: МУИС-ийн Монголын бэлчээрийн МАА-н салбар дахь малчдын хамтын
ажиллагаанд хийсэн судалгаа).
Зураг 2. Завхан аймгийн Нөмрөг суманд 5 жил сэлгэж амраасан бэлчээрийн сэргэсэн
байдал
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 1.1.3: Бэлчээр ашиглалтын гэрээ хэрэгжүүлэхэд
малчдын оруулсан хөрөнгө оруулалт (сая төг)
Сумын бэлчээрийн менежментийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан ажлуудад бусад эх үүсвэрээс
оруулах хөрөнгө оруулалт буурсан ч гэсэн малчдын оруулсан хөрөнгө өнгөрсөн жилтэй
харьцуулахад 20%-иар нэмэгдэж 88 сая төгрөгт хүрсэн. Малчдын хөрөнгө оруулалт
ихэвчлэн мөнгөн бус хэлбэрээр (хөдөлмөр оролцоо, мал нийлүүлэх г.м) үнэлэгдсэн бөгөөд

12. 12
өнжөө, сэлгээ хийх, хадлангийн талбайтай болох, хадлангийн талбай хаших, ашиглалтгүй
бэлчээрийн ашиглалтыг сайжруулах (зам засах, худаг гаргах, г.м) зэрэг ажилд идэвхтэй
оролцлоо.
Жишээлбэл: Архангай аймгийн Өгийнуур сумын малчид нэгдэн энэ жил Үлийн цагаан
оготнотой тэмцэх ажлыг зохион байгуулахад Архангай аймгийн Өгийнуур сумын ЗДТГ- 56
хүн, 305 малчин, 86 машин хамрагдсан. Нийт 5030 нүх цооноглож ноохойг гаргасан ба 262
шувууны суудал, 45 үүр суулгасан байна.
Зураг 3. Өгийнуур сумын үлйин цагаан оготны тархалт, тэмцсэн талбай
Үр дүн 1.2. Сумын болон аймгийн БАХ-ийн холбоод малчдын эрх ашиг, сонирхлыг
хамгаалах иргэний нийгмийн байгууллага болж төлөвшинө.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 1.2.1: Стратеги төлөвлөгөө үйл ажиллагаандаа
хэрэгжүүлж буй АБАХ/СБАХ-ны хувь
3 аймгийн АБАХ, 49 сумын СБАХ буюу нийт
АБАХ/СБАХ-ны 53% нь стратеги
төлөвлөгөөнд төлөвлөсөн ажлуудаа үйл
ажиллагаандаа хэрэгжүүлж байгаа нь 2015
онд төлөвлөсөн зорилтдоо хүрээгүй боловч
2013 онтой харьцуулахад 8%-иар нэмэгдсэн.
2015 онд НА төсөлтэй хамтран ажилладаг
ТББ-уудад хийсэн үнэлгээний дүнгээс
харахад АБАХ/СБАХ-ууд хэтийн зорилго,
төлөв, алсын хараагаа гишүүдийн болон
удирдах зөвлөлийн оролцоотойгоор
хэлэлцсэн боловч цаашид сайжруулах
асуудал ялангуяа СБАХ-дын хувьд зайлшгүй
чухал байна. Энэ асуудлаар үнэлгээнд хамрагдсан СБАХ-уудад техникийн туслалцаа
өгсөн.

13. 13
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 1.2.2-1.2.3: Ногоон алтаас бусад байгууллагатай
гэрээгээр гүйцэтгэсэн ажлын тоо болон санхүүжилт, (сая төг)
ОНХС/СХС-ийн хөрөнгө оруулалт багассантай холбоотойгоор, АБАХ/СБАХ-ны Ногоон алт
төслөөс бусад байгууллагатай гэрээгээр гүйцэтгэсэн ажлын тоо 2014 онтой харьцуулахад
70%-иар буурсан ч гэрээний үнийн дүн 56,3 сая төгрөгөөр нэмэгдсэн. Гэрээгээр хийж
гүйцэтгэдэг ажил нь малчдад зориулсан чадавхи бий болгох төрөл бүрийн арга хэмжээ,
хадлан бэлтгэл, тэжээл тариалалт, мал угаах ванн барих гэх мэт ажлууд байдаг бөгөөд
2015 онд гүйцэтгэсэн ажлын ихэнх хэсгийг тэжээл тариалахад бусад байгууллагаас
санхүүжүүлсэн ажил эзэлж байна.
АБАХ-ны үйл ажиллагаа олон улсад
танигдаж эхэлж байгааг Архангай
аймгийн АБАХ-ны Англи улсын
Тэнгри компанид сарлагийн
самнасан хөөвөр нийлүүлэх гэрээ
байгуулан нийлүүлэлт хийж буй
явдал харуулж байна. Төсөл
хэрэгжих хугацаа 2016 онд дуусахтай
холбоотой АБАХ/СБАХ-ны үйл
ажиллагаа бусад байгууллагуудад
хүлээн зөвшөөрөгдөж, тэднээс гэрээт
ажил үүрэг гүйцэтгэж, цаашид бие
даан үйл ажиллагаа явуулах боломж
бий болгох нь аймаг, сумдын БАХолбоодын хувьд чухал болж байна.
Үр дүн 1.3. Хоршоог хөгжүүлэх замаар малчдын зах зээл, эдийн засгийн харилцаанд
үр ашигтай оролцох боломжийг нэмэгдүүлнэ
НА төсөлтэй хамтран ажиллаж буй 66 хоршооны 48.5% нь өөрсдийн боловсруулж, удирдах
зөвлөлөөр батлуулсан бизнес төлөвлөгөөний дагуу санхүүжилт авч үйл ажиллагаа
явууллаа. Хоршоод тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахын тулд түүхий эд бэлтгэн
нийлүүлэх, өргөн хэрэглээний
барааг төвлөрсөн зах зээлээс
бөөний үнээр нийлүүлэх, хадлан
тэжээл бэлтгэл, тариалалт,
хадлангийн талбай хаших, мал
үржил, цагаан идээ боловсруулах,
бага хэмжээний түүхий эд
боловсруулах болон зах зээлд
гаргах, бионүүрс үйлдвэрлэх зэрэг
хамтын бизнес эрхэлж байна.
Хоршоод боловсруулсан бизнес
төлөвлөгөөндөө зардал үр дүнгийн
шинжилгээ хийлгэж, тооцоотой
бизнес эрхлэхийн ач тусыг илүү
сайн ойлгож эхэлж байна. Бизнес
төлөвлөгөөнд тулгуурлан зардал хуваалцах зарчмаар НА, орон нутгийн захиргаа болон
бусад эх үүсвэрээс хоршоодын авсан санхүүжилт өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад 9%
нэмэгдсэн. 2013 онд ажиллаж байсан 39 хоршооны 27 буюу 69.2% нь түүхий эд бэлтгэн

14. 14
нийлүүлэлтийн гэрээ байгуулан ажиллаж байсан бол энэ үзүүлэлт 2015 онд ажиллаж
байгаа 66 хоршооны 63 нь буюу 95.5% болж өслөө. Хоршоод малын гаралтай түүхий эд,
бүтээгдэхүүний гол нийлүүлэгч тул үндэсний ноос ноолуур, арьс шир, мах боловсруулах
томоохон үйлдвэрүүд болох Мах маркет, Дархан нэхий, Дархан Фуудс, Эрдэнэт хивс, Алтай
кашмер, Сор кашмер, Уужин, Баялаг Өлзий зэрэг МАА-н үйлдвэрлэлтэй холбоотой бусад
бизнес эрхлэгчид тогтвортой хамтын ажиллагаа бий болгох, зардлаа бууруулах зорилгоор
эдгээр малчдын хоршоотой хамтран ажиллах сонирхол их нэмэгдэж байна. Хоршоодын
жилийн борлуулалтын орлого тогтмол нэмэгдэж байгаа бөгөөд хоршооны үнэлгээнээс
харахад үүнийг ЗГ-аас хэрэгжүүлж буй урамшуулалд хамрагдахын тулд малчин бүр түүхий
эдээ борлуулж байгаа, мөн хоршоо болон гишүүдийн хоорондын итгэлцэл сайжирснаас
үүдэлтэй гэж тайлбарлаж байна.Үйл ажиллагаа нь өргөжихийн хирээр хоршоод баг, суманд
ажилгүй байгаа хүмүүсийг түр болон байнгын орон тооны ажлын байр бий болгох
боломжийг нэмэгдүүлж байгаа бөгөөд шинээр бий болгосон ихэнх ажлын байр нь түүхий эд
бэлтгэн нийлүүлэх үеээр гарч байна. Өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад энэ онд шинээр бий
болгосон ажлын байрны тоо 60-аар буурсан байна.
Үр дүн 1.4. БАХ, СБАХ-ны үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжиж
нэмэгдүүлнэ
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 1.4.1: БАХ-ийн ахлагч эмэгтэйчүүд (%)
Нийт 70 орчим БАХ буюу нийт БАХ-ийн 9% нь эмэгтэй ахлагч сонгон ажиллаж байгаа
бөгөөд 2015 онд эмэгтэй ахлагчдын тоог нэмэгдүүлэх зорилтдоо хүрч чадаагүй боловч
2013 онтой харьцуулахад БАХ-ийн ахлагч эмэгтэйчүүдийн тоо 3.5%-иар өссөн. НА төслийн
хүрээнд хийсэн жендерийн судалгаагаар эмэгтэйчүүдийн өдөр тутам хийж гүйцэтгэдэг
ажлыг дангаар нь тооцвол нийт 36 цаг болж байгаагаас олон ажлыг 1 зэрэг амжуулдаг гэж
тооцоход эмэгтэйчүүд өдөрт 12 цаг хөдөлмөрлөдөг гэсэн дүн гарсан. Тэд ажлын ачааллаас
шалтгаалан БАХ-ийн үйл ажиллагаанд оролцох боломж нь хязгаарлагдмал байдаг. СБАХ-
ны тэргүүд НА төслийн дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулж буй бүхий л ажилдаа
эмэгтэйчүүдийг илүү татан оролцуулахыг зорьдог бөгөөд эмэгтэйчүүдийг зөвхөн БАХ-ийн
ахлагчаар биш орон нутгийн хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдон малчдын дуу хоолойг хүргэх,
шийдвэрт тусгуулах бодлогыг дэмжин ажилладаг.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 1.4.2: СБАХ-ийн тэргүүн эмэгтэйчүүд (%)
Нийт 23 сумын СБАХ эмэгтэй тэргүүнтэй бөгөөд
энэ тоо 2013 онтой харьцуулахад 8%-иар
нэмэгдсэн. НА төслийн шинэ 2 аймагт (ГА, Увс)
шинээр сонгогдох СБАХ-ны тэргүүнд
эмэгтэйчүүдийн нэрийг дэвшүүлэх талаар
онцгойлон анхаарсан. Хөдөөд эрэгтэйчүүд
удирдах ажилд илүү тохиромжтой гэж үздэг ч
СБАХ-ны тэргүүн олон эмэгтэйчүүд ажил
үйлсээрээ тэдэнд чадавхи, боломж бий гэдгийг
харуулсан.

15. 15
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 2: ХЭРЭГЛЭЭНИЙ СУДАЛГАА
Үр нөлөө 2: Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлснээр
доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээлтийг үр дүнтэй хийх боломж
бүрдэнэ
Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд хийсэн судалгааны дүн мэдээлэл, бэлчээр зохион
байгуулалтын талаарх уламжлалт мэдлэг туршлага, бэлчээр судлаач үндэсний болон олон
улсын зөвлөхүүдийн хамтын ажиллагааны дүнд бэлчээрийн төлөв байдлын одоогийн
түвшин, цаашдын боломж болон эрсдэлийг үнэлэх, бэлчээр ашиглалтыг зохицуулах, МАА-н
бүтээгдхүүний чанар стандартыг батлах үндсэн арга хэрэгсэл болохуйц бэлчээрийн төлөв
байдал өөрчлөлтийн загварыг Монгол орны бэлчээрийн зонхилох 25 төрөл дээр
боловсруулан нэвтрүүлж эхэлсэн нь бэлчээр зохион байгуулалтыг зөв хөтлөх талын нэг
том дэвшил боллоо.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 2.1: УЦУОХүрээлэнд бэлчээрийн мониторингийн
мэдээллийн сан бий болж, ашиглаж байгаа аймгийн тоо
Ус, цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн үндэсний мониторингийн сүлжээний багийн
түвшин дэх 1550 цэгийн мэдээллийг аймгийн түвшинд мэдээллийн нэгдсэн санд оруулж
боловсруулалт хийж улсын болон аймаг сумын түвшний бэлчээрийн төлөв байдлын
мэдээлэл, бүтээгдэхүүнээр хэрэглэгчдэд үйлчлэх чадавхи бэхжлээ. Үүний нэг гол үр дүн
бол 2015 оны 5-р сарын 28-ний өдөр Засгийн газарт танилцуулсан Монгол орны
бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний тайлан, хэрэглэгчдийн хэрэгцээнд зориулан гаргасан
Монгол орны бэлчээрийн төлөв байдал, сэргэх чадавхийн зураглалууд мөн.

16. 16
Эдүгээ ус цаг уурын улсын сүлжээний нийт
1550 цэг дээр нэгдсэн арга зүйн дагуу
мэдээлэл цуглуулах, цуглуулсан
мэдээллийг нэгдсэн санд кодолж оруулах,
мэдээллийг шалгаж нэгтгэх чадавхи бүрдэж
2011 оноос хойших 4 жилийн тоон мэдээлэл
бүхий 21 аймгийн Бэлчээрийн
мониторингийн үндэсний сан бүрдээд байна.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 2.2: Бэлчээрийн экологийн чадавхид тулгуурлан
бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөө хэрэгжүүлж буй туршилтын сумдын тоо

17. 17
Бэлчээрийн экологийн чадавхид тулгуурласан бэлчээрийн төлөв байдлын мониторинг
үнэлгээний мэдээллийг боловсруулж дүн шинжилгээ хийх, бэлчээр ашиглалтыг төлөвлөж
зохион байгуулахад мониторингийн дүн мэдээг ашиглах, сумын бэлчээр зохион
байгуулалтыг бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилан төлөвлөх, бэлчээр ашиглалтын үр
нөлөөг хянах арга аргачлалыг боловсруулах, малчдын оролцоог нэмэгдүүлэх замаар
бэлчээр зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох судалгаа туршилтын дүнг нэгтгэж
бүтээгдэхүүн болгон албажуулж, загвар байдлаар нэвтрүүлэх ажлыг бүс төлөөлсөн 15 сум
болон Архангай аймгийн бүх сумдад хэрэгжүүлж сургамж, үр дүнг орон нутгийн оролцогч
талуудад танилцууллаа.
Үр нөлөөний
шалгуур
үзүүлэлт 2.3: БАХ-ийн бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлт
Экологийн чадавхид суурилсан бэлчээрийн менежмент хэрэгжүүлснээр туршилтын 15
сумын БАХ-үүдийн бэлчээрийн чанарт гарах өөрчлөлтийг харуулахын тулд суурь
үзүүлэлтийг 2013 онд туршилтын эдгээр 15 сумын бүх БАХ-ийн 4 улирлын бэлчээрээс
фотомониторингийн аргаар авч гаргасан бөгөөд үр дүнг харьцуулах судалгааг 2015 оны 8
сард авч одоо боловсруулалтын шатанд явж байна. Үр дүнг 12 сард багтаан гаргана.
Үр дүн 2.1: Бэлчээрийн мониторингийн үндэсний санг ажиллуулах, тоон мэдээлэлд
дүн шинжилгээ хийх, үр дүнг бодлогод суулгах чиглэлээр байгууллага, ажилтнуудын
чадавхийг бэхжүүлэх
Сүүлийн 7 жилд улсын хэмжээнд 600 гаруй цэгээс цуглуулсан хөрс ургамалжилт,
геоморфологийн мэдээлэл болон байгалийн харилцан адилгүй бүс бүслүүрүүдэд бусад
судлаачдын хийсэн судалгааны тайлан мэдээлэл, мөн түүнчлэн малчдын мэдлэг туршлага
дээр үндэслэн Монгол орны бэлчээрийн ургамлын сэргэх чадавхи, түүнд үндэслэсэн
бэлчээрийн ангилал, бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загварын зэрэг хэд хэдэн
зарчмыг боловсруулж холбогдох хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөл болон эрдэмтдийн багаар
хэлэлцүүлэн албажууллаа. Үүнд:
1. Монгол орны бэлчээр сэргэх чадавхийн хувьд ерөнхийдөө 5 ангилалд хуваагдах
бөгөөд энэ нь тухайн бэлчээрийн доройтлын түвшин, хөрс ургамалжилт төдийгүй
экосистемийн үйлчлэлийн алдагдлын түвшин дээр суурилагдах бөгөөд үүнийг даган
байгалийн аясаар сэргэх боломж, түүнд шаардагдах хугацааны хувьд харилцан
адилгүй байна.

18. 18
2. Монгол орны бэлчээр ашиглалтыг төлөвлөх, хяналт үнэлгээ хийх суурь болгон
экологийн чадавхиар нь бүлэглэх зарчим: Аливаа бэлчээрийн газрын ашиглалтыг
даах, ашиглалтын дараахь сэргэх чадавхи нь хөрс, уур амьсгал, ландшафтын
онцлогоос хамааран харилцан адилгүй байх бөгөөд Монгол орны бэлчээрийг
чадавхиар нь ерөнхийд нь 25 бүлэгт ангилсан бөгөөд энэ ангилал нь бэлчээр зохион
байгуулалт, ашиглалтын дараахь нөхөн сэргээлтийн хөтөлбөрийг төлөвлөх
хэрэгжүүлэх, мөн хянаж үнэлэхэд баримтлах үндэс болно.
3. Монгол орны бэлчээрийн түгээмэл төрлүүдээр төлөв байдлын өөрчлөлтийн
загварыг боловсруулан төлөв байдлын үе шат нэг бүрээр түлхүүр зүйл ургамлууд
болон ашиглалтын тохиромжтой технологиудыг хавсаргасан болно. Ингэснээр
аливаа бэлчээрийн газрын эрүүл мэндийг үнэлэх, шаардлагатай арга хэмжээний
төлөвлөгөө боловсруулахад шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бодит мэдээллийг
тулгуурлах боломж бүрдэж байна.
Эдгээр зарчмуудыг үндэслэл болгон УЦУ-ын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн
мониторингийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийснээр бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний
тайланг гаргаж Засгийн газарт танилцууллаа. Энэхүү тайлангаас үзэхэд:
 Бэлчээрийн мониторингийн улсын сүлжээний дүнгээр Монгол орны бэлчээрийн
газрын 65 хувь нь өөрчлөлтөнд орж тодорхой хэмжээгээр доройтсон байна.
 Бэлчээр ашиглалтын одоогийн хэлбэрийг өөрчилж, ачааллыг бууруулж чадвал
Монгол орны бэлчээрийг хамгаалж, сайжруулах бүрэн боломж байна.
 Монгол орны бэлчээрийн доройтол урдаасаа хойшоо чиглэлд явж байгаа хэмээх
зарим судалгааны дүгнэлтүүд бидний судалгаагаар батлагдсангүй. Харин ойт хээр,
хээрийн бүсийг дамнасан төвийн аймгуудад доройтол илүү эрчимтэй явагдаж байна.
4. УЦУОСМХ дээр бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл боловсруулж төлөв байдлын
тайлан, бэлчээрийн төлөв байдлын болон бүтээмжийн зураглалыг жил жилээр
гаргаж хэрэглэгчдэд үйлчлэх чадавхи бэхжлээ.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 2.1.1: Холбогдох агентлаг, байгууллагууд бэлчээр
зохион байгуулалтын чиглэлээр бодлого боловсруулж, шийдвэр гаргахдаа
бэлчээрийн төлөв байдлын мониторингийн мэдээ бүтээгдэхүүнийг үндэс болгон
ашиглана.
Монгол орны бэлчээрийн зонхилох төрлүүдээр төлөв байдал, өөрчлөлтийн загварыг
боловсруулан холбогдох агентлагуудаар баталгаажуулснаар бэлчээрийн төлөв байдал,
ашиглалтын үр нөлөөг хянах, засаж сайжруулах, мөн түүнчлэн мах, сүү сүүн бүтээгдхүүн
болон ноос ноолуур зэрэг түүхий эдийн байгальд халгүй, органик бүтээгдхүүн болохыг
баталгаажуулах үндэс бүрдэж байна.
Бэлчээрийн төлөв байдлын урт, богино хугацааны мониторинг үнэлгээний сан бүрдүүлэх,
дүн мэдээллийг солилцох, хамтран ажиллах чиглэлээр УЦУБОШГ, ГХГЗЗГ-ын хооронд
санамж бичиг байгуулан ажиллаж байна.
Үр дүн 2.2: Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан төлөв байдлын үнэлгээний
аргачлал болон бэлчээр ашиглалтыг нэвтрүүлэх

19. 19
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 2.2.1: Бэлчээрийн экологийн чадавхийн туршилтын
төслийн үр дүнг үндэсний хэмжээний бэлчээрийн менежментийн бодлогод тусгах
Сумын газар зохион байгуулалтыг төлөвлөх, зураглах, хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийн үр
нөлөөг хянахад Бэлчээрийн сэргэх чадавхийн мэдээлэл, бэлчээрийн төлөв байдлын
өөрчлөлтийн загварыг арга хэрэгсэл болгон ашиглах боломжийг бүс төлөөлсөн 4 суманд
(Төв аймгийн Өндөрширээт, Ховд аймгийн Чандмань, Архангай аймгийн Ихтамир, Дорнод
аймгийн Булган сум) туршиж нэвтрүүлсэн үр дүн дээр үндэслэн ГХГЗЗГ-аас сумын газар
зохион байгуулалтыг төлөвлөх, мониторинг үнэлгээ хийх арга аргачлалдаа нэмэлт
өөрчлөлт оруулан баталлаа (Зураг 1).
Зураг 1. ГХГЗЗГ-ын баталгаажуулсан баримт бичиг
Сумын бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөлт, түүний хэрэгжилтийг бэлчээрийн
экологийн чадавхи, сэргэх чадавхийн мэдээлэлд тулгуурлах, түүнчлэн
фотомониторингийн аргаар хянах аргачлалыг ГХГЗЗГазар баталгаажууллаа.
Бэлчээр зохион байгуулалтыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бодит мэдээлэл дээр
тулгуурлан оролцооны аргаар төлөвлөх нь зайлшгүй чухал бөгөөд энэхүү төлөвлөлтийг
хийхэд шаардлагатай суурь мэдээллээр хангах үүднээс Монгол орны бэлчээрийн зонхилох
төрлүүдээр боловсруулсан төлөв байдлын өөрчлөлтийн загваруудыг хялбаршуулсан
хэлбэрээр зурагт каталогит оруулж малчид, шат шатны менежерүүдэд тарааж ашиглалаа
(Зураг 2).
Зураг 2. Бэлчээрийн төлөв байдлын
өөрчлөлтийн каталогит бэлчээрийн
төрлүүдээр тухайн төлөв байдлыг
тодорхойлогч зүйл ургамлууд, боломжит
бүтээмж, даац багтаамжийн зэрэгцээ
зохистой ашиглалт, сайжруулах
технологийн зөвлөмжүүдийг багтаасан
болно.
Ийнхүү бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг улсын хэмжээнд нэвтрүүлэх
ажлын суурийг тавих үүднээс:

20. 20
 Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг загвар байдлаар нэвтрүүлэх
сумдын тоог 15 хүртэл нэмэгдүүлж, мөн нэг аймгийн түвшинд (Архангай аймгийн
жишээн дээр) загвар байдлаар хэрэгжүүллээ.
 ГХГЗЗГ болон ХААИС-с газрын даамлуудыг чадавхижуулах чиглэлээр хамтран
ажиллах санамж бичиг байгуулан, Ногоон Алт төслийн дэмжлэгтэйгээр Сумын ГЗБ-
ын төлөвлөлтийн лаборатори байгуулан ГХГЗЗГ-ын дэргэдэх газрын харилцааны
мэдээллийн нэгдсэн баазтай холболоо (Зураг 3). Энэхүү лаборатори нь газар зохион
байгуулалтын төлөвлөлт хийх ГЗМС–ийн программ хангамж бүхий компьютер,
сургалтын тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан бөгөөд нэг ээлжиндээ 25 хүртэл хүний
багтаамжтайн дээр газрын харилцааны мэргэжилтэн бэлтгэх болон мэргэшүүлэх
сургалтыг бодит мэдээлэлд тулгуурлах боломж олгож байна.
Зураг 3. Сумын ГЗБ-ын төлөвлөлтийн лаборатори
ХААИС-ийн дэргэд газар зохион байгууллалтын төлөвлөлтийн лабораторийг
тоноглож ашиглалтанд орууллаа.
Сургалтын лабораторийг түшиглэн бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг
нэвтрүүлэх бүс төлөөлсөн 15, мөн Архангай аймгийн 15, нийт 30 сумын газрын даамлыг
сумын бэлчээр зохион байгуулалтыг төлөвлөх, хэрэгжилтийг хянахад бэлчээрийн сэргэх
чадавхийн мэдээллийг хэрхэн ашиглах арга зүйд сургах сургалтыг амжилттай зохион
байгууллаа (Зураг 4).
Зураг 4. ГХГЗЗГ, ХХАИС-тай хамтарсан бэлчээрийн экологийн болон сэргэх чадавхид
суурилсан ашиглалтын сургалт
а) Сургалтын нээлтэд ГХГЗЗГ-ын дарга
А.Хүрэлшагай болон албаны хүмүүс
б) Сургалтанд нийт 63 даамал
хамрагдсаны 41 хувь нь эмэгтэй байлаа.

21. 21
оролцлоо
в) Бэлчээрийн менежментийн сурах бичиг,
журам, заавар, арга аргачлал, зурагт
катологи зэрэг ном, гарын авлагаар
сургалтанд оролцогчдыг хангав.
г) Бэлчээрийн менежментийн хяналт,
үнэлгээнд ашиглах багаж хэрэгсэлээр
сургалтанд оролцогчдыг хангав.
Бэлчээр ашиглалтын журмын төсөл, бэлчээр ашиглуулах гэрээний загвар төсөл
боловсрууллаа: ХХААхуйн сайдын тушаалаар ХХААЯамны стратегийн бодлого
төлөвлөлтийн газрын дарга Л.Чой-Ишээр ахлуулсан БОНХЯ, БХБЯ, ГХГЗЗГ болон
УЦУОСМХ бүрдсэн салбар хоорондын ажлын хэсэгт (11) Ногоон Алт төслийн
мэргэжилтнүүд гишүүнээр орж Бэлчээр ашиглалтын журам, Бэлчээр ашиглуулах гэрээний
загварыг Малчдын байгууллага, бэлчээрийн экологийн чадавхид тулгуурлан хэрэгжүүлэх
үзэл баримтлалын хүрээнд олон талын оролцоотой боловсруулав. (Зураг 5)
Зураг 5. Ажлын хэсэг
Бэлчээр ашиглуулах журмын төсөл боловсруулах ажлын хэсгээр 3 удаа хэлэлцэгдлээ.
Үр дүн 2.3: Бэлчээрийн судалгааны үндэсний чадавхийг бэхжүүлэх
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 2.3.1: Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан
ашиглалтын чиглэлээр олон улсын түвшинд хэвлэж хэлэлцүүлсэн илтгэл өгүүлэл

22. 22
2015 оны байдлаар нийт 5 илтгэл өгүүлэл хэвлэж, хэлэлцүүлсэн нь энэ онд төлөвлөсөн
зорилтоос 1.6 дахин их байлаа. Үүнд ХХААЯ, ГХГЗЗГ, УЦУОШГ-тай хамтран “Бэлчээр
ашиглалтыг сэргэх чадавхид суурилан зохион байгуулах нь ” сэдэвт өгүүллийг хэвлэлд
шилжүүлсэн. АНУ-ын Сакраменто хотод 2015 оны 2 сард зохион байгуулагдсан Бэлчээрийн
менежментийн хурал, Английн Манчестер хотноо 2015 оны 8-р сард зохион байгуулагдсан
Нөхөн сэргээлтийн экологийн дэлхийн 6-р хуралд мөн сэдвээр 3 илтгэл, Исланд улсад
болсон хуралд хөрсний экологийн чадавхид суурилсан аргачлал сэдвээр илтгэл
хэлэлцүүлж олон улсын судлаач, эрдэмтэдтэй туршлага солилцсон.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 2.3.2: 1) Судалгааны дизайн; 2) судалгаа хэрэгжүүлэх;
3) мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх; 4) судалгааны нийтлэл зэрэг чиглэлээр
сургалтанд хамрагдсан судалгааны ажилтнуудын тоо
Бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг үнэлэх, доройтсон бэлчээрийг сайжруулах, бэлчээр
ашиглалтын талаарх малчдын сэтгэлгээний чиглэлээр залуу судлаачдад чиглэсэн тэтгэлэгт
хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд судалгааны 11 баг буюу 46 залуу судлаач хамрагдлаа.
Бэлчээрийн салбарын залуу боловсон хүчнийг чадавхижуулах зорилготой залуу
судлаачдын клуб МУИС-ийн дэргэд үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд Ногоон Алт төслөөс
энэхүү клубын үйл ажиллагааг 2013-2014 онд санхүүжилж байсан. 2015 оноос тус клуб
төслийн санхүүгийн дэмжлэггүйгээр бие даан үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлж байна.
Бэлчээрийн залуу судлаачдын фэйсбүүк группыг
(https://www.facebook.com/groups/160219437472585/) ажиллуулж ихэвчлэн клубын сургалт,
семинартай холбоотой мэдээллүүдийг дамжуулж байгаа бөгөөд мөн бэлчээрийн экологийн
чиглэлээр гарч байгаа шинэ өгүүлэл, тайлан, санаа санаачлагын талаарх мэдээ
мэдээллийг дамжуулдаг.
Тус клубээс нэр хүндтэй доктор профессоруудыг урьж лекц уншуулдгийн дотор энэ онд
Стюард Пимм, Ли Алан Дугаткин, Т. Чулуун нар экосистемийн тогтвортой байдлыг хангах,
ан амьтдын зан төрхийн экологийн сэдвээр сонирхолтой лекц уншжээ (Зураг 8).
Залуу судлаачдыг чадавхижуулах ажлын
нэг гол хэсэг нь олон улсын хэмжээнд
хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрдэмтдийг урьж
лекц уншуулах бөгөөд энэ нь оюутан
залуусыг мэргэжлийн салбарын орчин
үеийн шинэ шинэлэг онол арга зүйн
мэдээллээр хангахад чухал үүрэг
гүйцэтгэдэг.
Ногоон Алт төслийн бэлчээрийн мониторинг, урт хугацааны судалгааны цэг болох Архангай
аймгийн Ихтамир суман дахь Дэлийн хөндий дэх судалгааны 3 талбайг уг клубт
шилжүүлснээр клубын оюутнууд судалгаагаа үргэлжлүүлэн явуулж байна. Тухайлбал,
Монгол орны үетэнт хээрийн экосистемийн усны баланс уур амьсгалын өөрчлөлтөөс
шалтгаалан хэрхэн өөрчлөгдөх талаар симуляцийн судалгаа, бэлчээрийн экосистемийн
бүтээмжийн динамик судалгаануудыг явуулж байна.
ХААИС-ийн Бэлчээрийн менежмент хичээлийн хөтөлбөрийг шинэчлэн сайжруулах:

23. 23
ХААИС-ийн Биологийн нөөцийн сургуулийн багш нарын багаас захиалагч байгууллагууд,
мөн орон нутагт ажиллаж буй мэргэжилтнүүдтэй хамтран “Бэлчээрийн менежмент”, “Малын
тэжээл тэжээллэг” хичээлийн сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэх чиглэлээр идэвх
санаачлагатай ажиллалаа. Дээрх 2 хичээлийн хөтөлбөрийн агуулгыг бэлчээрийн экологи,
бэлчээр зохион байгуулалтын сүүлийн үеийн шинэ шинэлэг онол үзэл баримтлалааар
баяжуулах тал дээр анхаарч ажилласны дүнд шинэчилсэн хөтөлбөр батлагдан энэ жилээс
сургалтанд ашиглагдах боллоо. Энэ ажлын хүрээнд хөтөлбөрийн шинэчлэлтэй зэрэгцэн
багшлах боловсон хүчнийг чадавхижуулах, гарын авлага материалын хангамжийг
нэмэгдүүлэх зорилгоор олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн сурах бичиг, Жерри
Холечекийн “Бэлчээрийн менежментийн онол арга зүйн асуудлууд” сурах бичгийн 6-р
хэвлэл, Ричард О.Келлемс, Девид С.Черч нарын бүтээл“Малын тэжээл, тэжээллэг”-ийн
сурах бичгийг орчуулж оюутны гарт хүргэлээ. Ингэснээр оюутан суралцагсад төдийгүй
залуу судлаачдын хувьд бэлчээрийн менежментийн олон улсын хэмжээнд нэр хүндтэй
сурах бичгийг анх удаа төрөлх хэл дээрээ уншиж ашиглах боломж бүрдлээ.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 2.3.3: Бэлчээрийн сургах чадавхид суурилсан зохион
байгуулалт, холбогдох мэдээлэл боловсруулах арга аргачлалд сургаж бэлтгэгдсэн
судлаач, мэргэжилтнүүдийн тоо
Бэлчээрийн төлөв байдлын мониторинг үнэлгээний мэдээллийг бэлчээрийн чадавхид
суурилан боловсруулж дүн мэдээ гаргах 5 хоногийн сургалтанд аймгуудын ХАА-н цаг уурын
инженер техникийн 30 гаруй ажилтнууд хамрагдлаа.
Бэлчээр ашиглалтыг бэлчээрийн чадавхид суурилан зохион байгуулах, ашиглалтын үр
нөлөөг фотомониторингийн аргаар хянах арга зүйн сургалтанд Ногоон Алт төсөл хэрэгждэг
аймаг сумдын газрын даамал, бэлчээрийн мэргэжилтнүүдээс 150 гаруй хүн хамрагдаж
шаардлагатай багаж хэрэгслээр хангагдлаа. Оролцогч талуудын оролцоог нэмэгдүүлэх
замаар бэлчээр зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох бүсчилсэн семинарыг Архангай,
Завхан, Увс, Ховд, Говь Алтай, Баянхонгор аймгуудад зохион байгуулж сумдыг засаг дарга,
ИТХ, МЭҮТ, газрын даамал, малчдын төлөөлөл болох 600 орчим хүнийг хамрууллаа.
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 3: НЭВТРҮҮЛЭХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ
Үр нөлөө 3: Малчдын хэрэгцээнд нийцсэн нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцоо бий
болно.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 3.1: Нэвтрүүлэх үйлчилгээний ашиг тусын талаарх
малчдын ойлголт
Хараат бус судалгааны хүрээлэнгээс гүйцэтгэсэн ШХА-ийн 2015 оны мониторингийн
судалгааны тайлангаас үзвэл Ногоон алт төслийн зорилтот бүлгийн малчдын 51.6 хувь нь
нэвтрүүлэх үйлчилгээг “хэрэгцээтэй” буюу “маш хэрэгцээтэй” гэж үздэг байна. Энэ үзүүлэлт
нь 2013 онд 11.2 хувь байсантай харьцуулахад бүрэлдэхүүн хэсгийн 2 жилийн
хэрэгжилтийн хугацаанд нийт 461 хувиар өссөн болох нь харагдаж байна.
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 3.2: Аймаг, орон нутгаас нэвтрүүлэх үйлчилгээнд
зарцуулсан төсөв
Бүрэлдэхүүн хэсгийн үйл ажиллагааны үр дүнд зөвхөн малчдын төдийгүй орон нутгийн
удирдлагууд, ХХААГ-уудын нэвтрүүлэх үйлчилгээний ач холбогдлын талаарх ойлголт
нэмэгдэж байна. Төсөлд хамрагдаж буй аймгуудын нэвтрүүлэх үйлчилгээнд зарцуулсан
төсөв 2013 онд 65 сая төгрөг байсан бол 2015 онд 80 сая төгрөг болж өсчээ.

24. 24
Үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлт 3.3: СБАХ-ын дэргэдэх малчдын хоршоодоос
нэвтрүүлэх үйлчилгээнд зарцуулсан төсөв
Бүрэлдэхүүн хэсгээс үзүүлсэн гарааны дэмжлэг, зохион байгуулсан идэвхжүүлэлтийн
ажлын үр дүнд сумдад СБАХ-г түшиглэн байгуулагдсан малчдын хоршоод өөрсдийн хүчин
чадлаар гишүүддээ нэвтрүүлэх үйлчилгээ үзүүлж эхэлсэн бөгөөд цаашид төслийн
дэмжлэггүйгээр тогтвортой ажиллах боломжтой гэж үзэж байна. Хоршоодын хувьд
нэвтрүүлэх үйлчилгээ нь нэг талаар ашиг орлогоо нэмэгдүүлэхэд нь, нөгөө талаар
гишүүнчлэлээ өргөтгөх, бэхжүүлэхэд нь чухал нэмэртэй тул байнгын үйл ажиллагааных нь
нэг хэсэг болон төлөвшиж байна. СБАХ түшиглэсэн малчдын
хоршоодоос нэвтрүүлэх үйлчилгээнд зарцуулсан санхүүжилт
2013 онд 8 сая төгрөг байсан бол 2015 онд 44.5 сая төгрөг
болж өссөн байна.
Үр дүн 3.1: Нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцооны
чадавхи сайжирна.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 3.1.1: ХААИС болон ХААҮШУОНТ хамтын ажиллагаагаа
идэвхижүүлж, бодит ажлууд хамтран хэрэгжүүлнэ.
Бүрэлдэхүүн хэсгийн идэвхижүүлэлтийн үр дүнд ХААИС болон ХААҮШУОНТ 2013 онд
байгуулсан санамж бичгээ 2015 онд шинэчилэн баталсан бөгөөд хамтарсан зарим
ажлуудыг санаачлан хэрэгжүүлж эхлээд байна. Тухайлбал нийт аймаг, сумдын ХХААГ
болон МЭҮТ-ийн 1500 гаруй ХАА-н мэргэжилтнүүдэд нэвтрүүлэх үйлчилгээний ур чадвар
олгох зайны сургалтын хөтөлбөр нэвтрүүлэх дэд төслийг тус байгууллагууд бүрэлдэхүүн
хэсгийн дэмжлэгтэйгээр хамтран гүйцэтгэж байна.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 3.1.2: ХААИС-ийн Нэвтрүүлэх үйлчилгээний хичээлийн
шинэчлэл, сонгон суралцсан оюутны тоо
Бүрэлдэхүүн хэсэгтэй хамтран ажилласны үр дүнд ХААИС-иас бакалаврын сургалтын
“Экстейншиний үйлчилгээ” хичээлийн агуулгыг шинэчилж, оюутнуудад сурталчлах ажлыг
идэвхижүүлснээр уг хичээлийг 2013 онд 36, 2014 онд 42 оюутан сонгосон бол 2015 онд 115
оюутан сонгон суралцаж байна.
Түүнчлэн 2015/2016 оны хичээлийн жилээс 3 кредит цаг бүхий “Харилцаа, инноваци”
хичээлийг бакалаврын сургалтын хөтөлбөрт шинээр оруулсан бөгөөд энэхүү хичээл нь
2016 оноос “Экстейншиний үйлчилгээ” хичээлийг орлоно.
Бүрэлдэхүүн хэсгийн зүгээс “Харилцаа, инноваци” хичээлийн хөтөлбөр боловсруулахад
зориулан ХААИС-ийн Сургалтын бодлого зохицуулалтын алба болон бүрэлдэхүүн
сургуулиудад тус хичээлийг заахаар томилогдсон багш нарт 3 удаагийн сургалт зохион
байгуулсан. Эхний сургалтыг 2015 оны I сард 15 оролцогчтойгоор зохион байгуулж,
хичээлийн хөтөлбөрийн эхний төслийг гаргасан бол хоѐр дахь сургалтыг 2015 оны VI сард
нийт 17 оролцогчтойгоор зохион байгуулж “Инноваци, харилцаа” хичээлийн конспект
төлөвлөгөө, сургалтын хөтөлбөрийг эцэслэн боловсруулж, сургууль тус бүр үндсэн модуль,
мэргэжлийн тусгай сэдвүүд, хичээлийг заах арга зүй зэргээ тодорхойлсон.
Үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 3.1.3: Нэвтрүүлэх үйлчилгээний мастер сургагч
бэлтгэгдэн ажиллаж буй аймгуудын тоо