Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017, монгол хэлээр

1. НОГООН АЛТ-МАЛЫН ЭРҮҮЛ МЭНД ТӨСӨЛ
(2017 оны 1-12 сар)
Улаанбаатар хот
2017 он

2. ТОВЧИЛСОН ҮГ
АБАХ Аймгийн Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо
БАГ Бэлчээр Ашиглалтын Гэрээ
БАХ Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсэг
БНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс
ГЗБГЗЗГ Газар Зохион Байгуулалт, Геодези, Зураг Зүйн Газар
ГХБХБГ Газрын Харилцаа, Барилга, Хот Байгуулалтын Газар
ГХГЗЗГ Газрын Харилцаа, Геодези, Зураг Зүйн Газар
ИТХ Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал
МАА Мал Аж Ахуй
МБАНХ Монголын Бэлчээр Ашиглагчдын Нэгдсэн Холбоо
ХААИС Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль
ХХААХҮЯ Хүнс, Хөдөө Аж Ахуй, Хөнгөн Үйлдвэрийн Яам
ЛМ Ланд Менежер
МЭҮГ Мал Эмнэлэг Үржлийн Газар
МННХ Монголын Ноос, Ноолуурын Холбоо
МАШҮХ Монголын Арьс Ширний Үйлдвэрлэлийн Холбоо
МХЕГ Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий Газар
МЭҮГ Мал Эмнэлэг, Үржлийн Газар
МЭҮН Мал Эмнэлэг, Үржлийн Нэгж
МЭС Мал Эмнэлгийн Сургууль
МЭХ Мал Эмнэлгийн Холбоо
НАМЭ Ногоон Алт Малын Эрүүл Мэнд
ОНХС Орон Нутгийн Хөгжлийн Сан
ОХУ Оросын Холбооны Улс
ӨМӨЗО Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон
СБАХ Сумын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо
СХЗГ Стандарт, Хэмжил Зүйн Газар

3. ТББ Төрийн Бус Байгууллага
ХАА Хөдөө Аж Ахуй
ХЗХ Хадгаламж, Зээлийн Хоршоо
УИХ Улсын Их Хурал
УМЭАЦТЛ Улсын Мал Эмнэлэг, Ариун Цэврийн Төв Лаборатори
УЦУОШГ Ус Цаг Уур, Орчны Шинжилгээний Газар
УЦУОСМХ Ус Цаг Уур, Орчны Судалгаа Мэдээллийн Хүрээлэн
ШХА Швейцарийн Хөгжлийн Агентлаг
ЭШХ Эрдэм Шинжилгээний Хүрээлэн

4. ХУРААНГУЙ
Ногоон алт малын эрүүл мэнд төслийн нэгдсэн үе шатанд төсөл бэлчээрийн
менежмент, малын эрүүл мэнд, малчдын хоршооны зах зээлийг өргөжүүлэх чиглэлээр
төрийн болон төрийн бус 11 байгууллагатай 12 гэрээ байгуулан ажиллаж байна. Үүнээс
малчдыг БАХ-ийн зохион байгуулалтанд оруулах, БАГэрээгээр дамжуулан бэлчээр
сайжруулах, малчдын байгууллагыг хөгжүүлэх ажлыг МБАНХолбоогоор дамжуулан
хэрэгжүүлснээр төсөлд нийт 21 аймгийн 186 сум хамрагдаж байгаа нь Монгол орны
нийт сумын 56% болж байна. Малчдын байгууллагын эгнээ өргөжиж, 2017 онд эдгээр
аймагт 5 АБАХ, 24 СБАХ, 147 БАХ шинээр байгуулагдснаар нийт 12 АБАХ, 121 СБАХ,
1362 БАХ үйл ажиллагаа явуулж байна.
МБАНХ нь БАХэсэг, малчдын эрх ашиг, сонирхлыг хамгаалах үндэсний хэмжээний
дээвэр холбоо болж олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөж байна. Үүний нэг баталгаа нь
МБАНХ 2017 онд уул уурхайн 2 компани, олон улсын 2 байгууллагатай 2 аймгийн 4
суманд БАХ/БАГэрээний аргачлалыг нэвтрүүлэхээр байгуулсан гэрээ харуулж байна.
МБАНХ-ноос төрийн болон төрийн бус, эрдэм шинжилгээ, судалгааны байгуулллагууд,
хувийн хэвшлийн болон малчдын 250 гаруй төлөөлөл оролцсон Монгол орны
бэлчээрийн доройтлыг хязгаарлах, зүй зохистой ашиглалтыг нэвтрүүлэх, зохицуулалт,
хариуцлагыг өндөржүүлэх бодлогын шинэчлэл, арга хэмжээний үндсэн чиглэлээр
салбарын мэргэжилтнүүд болон ашиглагчид нэгдсэн ойлголтод хүрэх, хамтын
ажиллагааг шинэ шатанд гаргах зорилго бүхий "Монгол орны Бэлчээрийн үндэсний
форум"-ыг анх удаа Монгол улсад амжилттай зохион байгууллаа. ХХААХҮЯамнаас
МБАНХ-ны үйл ажиллагааг дэмжиж буйгаа илэрхийлж тус форумыг хамтран зохион
байгууллаа.
БАХ/БАГ-т суурилсан зохион байгуулалт, түүний үр дүн, ач холбогдлыг хөрш зэргэлдээ
орнууд сонирхох болсноор Киргиз улсын ХААЯ-ны төлөөлөл, холбогдох мэргэжилтнүүд
НАМЭМ төсөл, МБАНХ-ны туршлага судаллаа. Мөн Туркменистан улсын зүгээс МАА-н
үйлдвэрлэл, бэлчээр зохион байгуулалтын анхан шатны бүтцийг бэхжүүлэх, улмаар
хууль, журмын хэрэгжилтийг сайжруулах зорилгоор БАХ/БАГ-т суурилсан зохион
байгуулалтын арга аргачлалыг нэвтрүүлэх хүсэлтээ ирүүлсний дагуу МБАНХ-ы
мэргэжилтнүүд зөвлөх үйлчилгээ үзүүлж байна.
НАМЭМ төслийн хүрээнд 21 аймгийн Засаг даргатай 2017-2020 онд бэлчээрийн
менежментийг сайжруулах чиглэлээр хамтран ажиллах гэрээ байгууллаа. Энэ хүрээнд
17 аймаг, 148 сумын аймаг, сумын Засаг даргаар ахлуулсан БМАХ-т 1450 төрийн албан
хаагч болон СБАХ тэргүүд, малчид ажиллаж байгаагийн 368 нь буюу 25% нь
эмэгтэйчүүд байна. Эдгээр ажлын хэсгийн 50 орчим хувь нь жилийн ажлын төлөвлөгөө
боловсруулан БАХ байгуулах, малчдад чиглэсэн сургалт, бэлчээрийн мониторингийн
мэдээлэл цуглуулж ашиглах зэрэг ажлуудыг хамтран гүйцэтгэж байна. Орон нутагт
бэлчээр, МАА-н тогтвортой менежментийг төлөвшүүлэх, хариуцлагажуулах чиглэлээр
төр, ТББ, малчид хамтран ажиллаж үр дүнд хүрэх чухал эхлэлийг БМАХ тавьж байна.
Бэлчээрийн салбарын оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах
замаар бэлчээрийн доройтлыг сааруулах, сэргээн сайжруулах ажлыг эрчимжүүлэхэд
төслийн шинэ шатны үйл ажиллагаа чиглэгдэж байна. Энэхүү зорилтод хүрэхийн тулд
нэг талаас бэлчээр ашиглагч малчид, БАХ-үүд нөгөө талаас бэлчээрийн салбарын
мэргэжлийн байгууллага, ЭШХ, агентлагууд, бодлого боловсруулагчдыг
чадавхижуулах, уялдаа холбоог сайжруулахад анхаарч байна.

5. МБАНХ нь шинэ 7 аймагт бэлчээрийг хамгаалах, бэлчээрийн менежментийг
сайжруулах чиглэлээр сургалтын багцуудыг бэлтгэж, аймаг сумын БМАХ-ийн гишүүд
болон малчид, төрийн албан хаагч, Иргэдийн хурлын төлөөлөгч нийт 5486 хүнд 233
удаагийн сургалт явуулснаас 4720 малчин, 573 төрийн албан хаагчид, 77 иргэдийн
төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч, бусад 116 оролцогчдоос бүрдсэн байна. Төсөл
хэрэгжиж буй 17 аймгийн хэмжээгээр нийт 19883 малчин, 1720 төрийн албан хаагч, 921
хурлын төлөөлөгч дээрх сургалтанд хамрагдсан нь өнгөрсөн онтой харьцуулахад 6
дахин нэмэгдсэн байна.
БАГэрээ нь малчдын бэлчээрээ ашиглах уламжлалт эрхийг баталгаажуулж, бэлчээрээ
зохистой ашиглах хариуцлагыг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ бэлчээр нутаг, нүүдэлчдийн
соёл уламжлалаа хадгалан, хойч үедээ шилжүүлэх, гэрээт бэлчээр дэх байгалийн
дагалт баялгаа ашиглах анхдагч эрхийг баталгаажуулах, мал, малын гаралтай
бүтээгдэхүүнээ зах зээлд өндөр үнээр борлуулах эрх зүйн гол баримт бичиг болж
байна. 2017 оны байдлаар төслийн хуучин 7 аймагт 700 орчим БАХ СЗД-тай БАГэрээ
байгуулсан байна. Үүний 460 буюу 67% нь хавсралт мэдээлэл бүрэн буюу БАХ-ийн
бэлчээрийн төлөв байдлын мэдээлэл, ургац, даац, өрхийн тэргүүн, эзэгтэйн гарын үсэг
бүхий мэдээллийг хавсаргаж шинэчилсэн, фотомониторингийн мэдээллийн сантай
холбогдсон, ЛМ-2 программд бүртгүүлэх шаардлагыг хангаад байна. Хавсралт
мэдээллээ бүрдүүлж шинэчлэн байгуулсан БАГэрээний тоо өнгөрсөн онтой
харьцуулахад 39%-иар өслөө.
БАГэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах зорилгоор БАХ-ийн бэлчээр зохион
байгуулалтын төлөвлөгөө гаргах, хэрэгжүүлэх, үнэлэх ажлын суурь үндэс болсон
бэлчээрийн фотомониторингийг 16 аймагт сумдын газрын даамал, СБАХ тэргүүн,
БМАХ-ийн гишүүд хамтран 2800 гаруй цэгт хийж мэдээллийг боловсруулан орон
нутгийн удирдлага, малчдад мэдээлж, ашиглаж байна.
Төслийн хуучин 7 аймагт Бэлчээр Ашиглалтын Гэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах,
малын тоо ачааллыг даацад тохируулах зорилгоор ашиглалтгүй бэлчээрийг ашиглах,
нэмэлт тэжээл бэлтгэх, малын чанар, сүргийн бүтцийг сайжруулах чиглэлээр тухайн
бүс нутгуудын экологийн нөхцөлд тохирсон технологийн зөвлөмжийг боловсруулан
нэвтрүүлэх ажлыг ХААИС-ийн багш нар 3 аймгийн 3 суман дээр загвар байдлаар
амжилттай хэрэгжүүлсэн нь малчдын хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн ажил боллоо.
Төслийн дунд болон анхан шатны 11 аймагт МБАНХолбоогоор дамжуулан БАГэрээний
хавсралт мэдээллийг бэлтгэх аймаг, сумын мэргэжилтнүүдийн чадавхи бий болгох,
СГЗБТЖТөлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, БАГ-ний суурь мэдээлэл болох бэлчээрийн
фотомониторинг хийх ажлыг дэмжин ажиллалаа. Ингэснээр төслийн дунд шатны 4
аймаг болон анхан шатны 7 аймагт нийт 594 цэгт бэлчээрийн хяналт мониторингийн
цэг байгуулж фотомониторингийн судалгаа хийлээ. Мөн Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул,
Өвөрхангай аймгийн Батөлзий суманд нийт 2 БАГэрээг сумын ЗД-тай байгууллаа.
Бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний тайланг шинэчлэн гаргахтай холбогдуулан Ус,
цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн төлөв байдлын мониторингийн үр дүнг уур
амьсгал, экосистемийн бусад бүрэлдхүүн хэсгүүдтэй холбон шинжлэх, бэлчээрийн
сэргэх чадавхийн цэгэн зураглалыг полигон хэлбэрт оруулах ажлууд дээр бодитой
ахицууд гарлаа.
ГЗБГЗЗГ-аас бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар ангилан зураглах, ашиглалтыг
экологийн чадавхид суурилан төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, фотомониторингийн аргаар
бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг хянахдаа экологийн чадавхийн зураглал болон
бэлчээрийн төлөв байдал шилжилтийн загварыг суурь мэдээлэл болгон ашиглах зэрэг
арга аргачлалуудыг сайшааж улсын хэмжээнд баримтлах заавар журмуудыг гаргаж
баталлаа. Мөн БАГ-г бүртгэлжүүлэх, фотомониторингийн мэдээлэлтэй холбож
гэрээний хэрэгжилтийг хянах программын өргөтгөлийг боловсруулан дуусгаж эдүгээ 5
аймаг дээр амжилттай туршиж улмаар холбогдох мэргэжилтнүүдийг тус программыг

6. ашиглан БАГ-ийг бүртгэлжүүлэх, хэрэгжилтийн явц, үр дүнг жил бүр үнэлж тайлагнах
арга аргачлалд сургаад байна.
Аймаг дундын отрын бүс нутгийн бэлчээрийн төлөв байдлыг тодорхойлж бэлчээр
ашиглалтын зураглал боловсруулах ажлыг гүйцэтгэн, түүн дээрээ үндэслэн отрын бүс
нутагт өвөлжих малын тоо, төрлийг тогтоосон нь отрын бэлчээрийг шинжлэх ухааны
үндэслэлтэйгээр оновчтой төлөвлөж, ашиглах боломжийг бүрдүүлэхэд ихээхэн үр
нөлөөг үзүүлж байна. Тухайлбал, 2017 онд дээрх отрын бүс нутгуудад
зөвшөөрөлгүйгээр өвөлжиж байгаа малчин өрх, малын тоо өмнөх оны мөн үетэй
харьцуулахад 2.5 дахин буураад байна.
Аймаг дундын отрын бэлчээрийг ургамал ургалтын хугацаанд ашиглалтаас бүрэн
чөлөөлөх, өвөл хаврын улиралд даацад нь тохируулан ашиглах тал дээр ашиглагчдын
хариуцлагыг өндөржүүлэх зорилгоор отроор ашиглагчидтай гэрээ байгуулах болон
гэрээний хэрэгжилтэн дээр үндэслэж сунгах, квот олгох ажлыг ГЗБГЗЗГ-ын дэргэдэх
ЛМ-2 сан дээрх мэдээлэлтэй холболоо.
БАХ-д суурилсан хоршоодыг үндэсний болон олон улсын брэндтэй холбох үйл
ажиллагааг төсөл 2017 онд үргэлжлүүлж малчдын хоршоод болон үндэсний
үйлдвэрлэгчдийн хооронд түүхий эд нийлүүлэх хэлцлийг зохион байгуулав. Уг
хэлцлийн дүнд үндэсний үйлдвэрүүд 89.3 тн сарлагийн хөөвөр, 236 тн тэмээний ноос,
1,410 тн хонины ноос, 138.5 тн ноолуур хоршоодоос авах захиалга өгөв. Сарлагийн
хөөврийн эрэлт 2017 онд өмнөх онтой харьцуулахад 13%-аар өссөн бол тэмээний
ноосны эрэлт 11%-аар буурсан үзүүлэлттэй байв.
Түүхий эдийн бэлтгэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх зорилгын хүрээнд НАМЭ төсөл болон
МБАНХ нь аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоодтой хамтарч сарлагийн
хөөвөр, тэмээний ноосны нөөц бүхий бүх аймаг, сумын малчинг хамарсан сургалтыг
удирдаж явуулав. Сарлагийн хөөврийн чанарын сургалтанд нийт 6 аймгийн 33 сум,
тором самнах болон тэмээний ноосны чанарын сургалтанд нийт 10 аймгийн 39 сум
хамрагджээ. Сургалтанд нийт 2222 хүн хамрагдсаны 58.3% нь эрэгтэй, 41.7% нь
эмэгтэй оролцогч байв.
Сургалт мэдээлэл эрчимтэй хийсний үр дүнд малчдын бэлтгэн нийлүүлсэн түүхий
эдийн чанар сайжирсан ч хоршоодын бэлтгэсэн сарлагийн хөөвөр 41 тн, тэмээний
хяргасан ноос 61 тн байсан нь өнгөрсөн оныхтой харьцуулахад буурсан үзүүлэлттэй
байна. Энэ нь Хятадууд түүхий эдийг өндөр үнээр, чанарын шаардлага тавихгүй авч
байсан нь нөлөөлжээ. Мөн дотоодын үйлдвэрүүд урьдчилгаа төлбөрөө хоршоодод
олгоогүйгээс хоршоод түүхий эд шууд худалдан авах бэлэн мөнгөний нөөц дутмаг байв.
Харин самнаж бэлтгэсэн торомны ноосны хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа ба
тухайлбал 2017 онд бэлтгэлийн хэмжээ 7.2 тн хүрч, өмнөх оныхтой харьцуулахад 2.4
дахин өссөн байна.
Бэлчээрийн зохистой менежментийн ач холбогдлыг таниулах, ТББ, мэргэжлийн
холбоод, хувийн хэвшлийн салбарын оролцоог нэмэгдүүлэх үүднээс НАМЭ төсөл нь
2018 онд МННХ болон МАШҮХ-той малчдын түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээг
нэмэгдүүлэх, гарал үүсэл нь тодорхой, чанартай түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэх
чиглэлээр хамтран ажиллах гэрээ байгуулж ноос, ноолуур, мах, арьс ширний салбарт
үйл ажиллагаа явуулдаг үйлдвэрүүдийг байгаль орчинд ээлтэй, нэмүү өртөг шингэсэн,
үр ашигтай үйлдвэрлэл явуулахад нь дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байна.
Мал, малын гаралтай бүтээгдхүүний мөшгөх тогтолцоог хөгжүүлэх төслийн хүрээнд
мал эмнэлгийн гэрчилгээтэй эрүүл, зөв менежменттэй бэлчээрээс гаралтай гарал
үүсэл нь тодорхой, чанарын баталгаатай малыг үйлдвэрээр дамжуулан хэрэглэгчдэд
нийлүүлэх ажлыг НАМЭМ төсөл, МБАНХолбоо, Архангай аймгийн АБАХ, Архангай
аймгийн ЗДТГазар, ХАА-н газар, Махмаркeт ХК, Дижитал медик ХХК, Архангай аймгийн
Тариат, Өндөр-улаан сумдын ЗДТГазар, сумдын мал эмнэлэг, малчдын төлөөлөл

7. хамтран амжилттай эхлүүллээ. Энэхүү ажлыг хэрэгжүүлснээр гарал үүсэл нь тодорхой
эрүүл бэлчээрээс гарсан эрүүл малыг дотоодын болон олон улсын зах зээлд борлуулах
боломжтой боллоо.
МННХ нь төсөлтэй байгуулсан гэрээний дагуу хамтран ажилладаг ноос, ноолуур
боловсруулах үндэсний үйлдвэрүүдийг Нью Йорк, Токиогийн үзэсгэлэн худалдаанд
оролцоход нь дэмжлэг үзүүлж байна. Үзэсгэлэн худалдаанд оролцсон компаниуд олон
улсын худалдан авагчдаас нийт 90 гаруй сая төгрөгийн захиалга аваад байна. Мөн тус
холбоо нь уг гэрээний дагуу ОЕКО-ТЕКС 100 гэрчилгээг үндэсний үйлдвэрүүдэд авч
өгөхтэй холбоотой судалгаа, туршилтын ажлыг гүйцэтгэсний үр дүнд үндэсний дөрвөн
үйлдвэр уг гэрчилгээг ээрмэл утсандаа авахаар өргөдөл гаргаад байна. Нэхмэлийн
стандартыг шинээр боловсруулах хэрэгцээг тодорхойлж, судалгаа хийсний үндсэн
дээр нэхмэлийн стандартыг боловсруулж батлуулаад байна.
Бэлчээрийн менежментийг сайжруулах, МАА-н уламжлалт зан заншлыг сэргээх,
гадаад, дотоодын жуулчдад танилцуулах, бэлчээрийн мал аж ахуйг аялал жуулчлалтай
холбох, малчдын байгууллагын брэнд үйл ажиллагаа бий болгох, явуулж буй үйл
ажиллагааг олон нийтэд таниулах зорилгоор НАМЭ төсөл нь 2017 Завхан аймагт
зохион байгуулсан “Нүүдэлчдийн соёлын наадам”-ын бог малын отог ажиллуулах,
Өвөрхангай, Архангай аймагт зохион байгуулагдсан сарлагийн баяр, Өмнөговь аймагт
зохион байгуулагдсан “Нүүдэлчдийн нэг өдөр” арга хэмжээг зохион байгуулахад
дэмжлэг үзүүллээ. Эдгээр арга хэмжээг гадаад, дотоодын жуулчид нийт 10000 гаруй
хүн үзэж сонирхлоо.
Төслийн малын эрүүл мэндийн бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд Ховд, Завхан, Хөвсгөл,
Архангай аймгийн 15 сумыг сонгож малын эрүүл мэндийн системийг сайжруулах ажлыг
шат дараатай хэрэгжүүлж байна. Дээрх 15 суманд загвар мал эмнэлэг байгуулж
ажиллах болсонтой холбоотой малын эрүүл мэндийн сургалтууд зорилтот сумдад
хийгдэж эхлэв. Тус сургалтын үеэр МАШҮХ нь гологдолгүй, сайн чанарын арьс шир
бэлтгэх арга, зах зээлийн боломжийн талаарх сургалтыг 4 аймгийн 15 сумын 1855
орчим малчдад олгож, холбогдох гарын авлагаар хангав.
Орон нутгийн хөгжлийн нэг тулгуур болох хоршоог хөгжүүлэх ажлын хүрээнд хоршоог
үндэсний, аймгийн болон сумын хэмжээнд хөгжүүлэх иж бүрэн стратегийг
боловсруулаа. Шинэ аймгуудад шинээр 2 хоршоо байгуулахад нь дэмжлэг үзүүлж,
хоршооны 2400 гишүүнд сарлаг, тором самнах, малын гаралтай түүхий эдээр гар
урлалын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, түүхий эдийн чанар, стандарт, ХАА-н болон
ХЗХоршооны сургалт зохион байгуулж, шинэ мэдлэг, ур чадвар олголоо. Хуучин
аймгуудын хоршооны үйл ажиллагаанд хийгдсэн үнэлгээний мөрөөр хоршооны үйл
ажиллагааг сайжруулах зөвлөлдөх аудитыг Завхан, Говь-Алтай аймагт хийлээ.
2017 онд 7 ХЗХ байгуулагдсанаар ХАА-н болон ХЗХ-ны тоо 83-д хүрлээ. Үүнээс анхан
шатны 63 хоршоо, 5 дундын хоршоо, 15 ХЗХоршоо үйл ажиллагаа явуулж байна.
Хадгаламж зээлийн 7 хоршоо шинээр үүсгэн байгуулагдсанаар 3 аймгийн 7 сумын
СБАХ-ын дэргэдэх дундын сангийн 1406 гишүүний 197,1 сая төгрөгний хөрөнгө
хадгаламж зээлийн хоршоонд шилжих боломж бүрдлээ.
Малчин эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, малын гаралтай ноос, хөөвөр,
гарын доорх материалаар байгальд ээлтэй бүтээгдэхүүн хийж өрхийн орлого
нэмэгдүүлэх чиглэлээр 5 удаагийн сургалт явуулж нийт 108 малчин эмэгтэйчүүдийг
мэргэшүүллээ. Завхан, Өвөрхангай, Хөвсгөл, Архангай, Баянхонгор аймгийн
сургалтанд хамрагдсан эмэгтэйчүүд бүтээгдэхүүнээ дотоод, гадаадын зах зээлд
борлуулж 5.6 сая төгрөгийн орлого олсон байна.

8. 2016 оны орон нутгийн сонгууль, 2017 онд болсон Ерөнхийлөгчийн сонгууль, мөн
Засгийн Газар солигдсонтой холбоотойгоор бүх шатанд хамтран ажилладаг төрийн
байгууллагын ажилтнууд нэлээд хэмжээгээр өөрчлөгдсөн нь төслийн хэрэгжилтийг
удаашруулж, сааруулах гол хүчин зүйл болж байна. Тухайлбал, сүүлийн 4 жилд улсын
хэмжээнд нийт 209 даамал буюу 40% нь солигдож, 12 аймгийн зарим сумдад газрын
даамал нь 5-аас дээш удаа солигдсон байна. Өмнө нь сургалтанд хамрагдсан
мэргэжилтнүүд солигдсонтой холбоотойгоор бэлчээрийн тогтвортой менежментийг
хэрэгжүүлэхэд шинээр томилогдсон ажилтнуудыг сургах хэрэгцээ шаардлага бий
болсны үндсэн дээр 400 гаруй төрийн албан хаагчийг сургалтанд хамрууллаа.
Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндрэлтэй байгаатай холбоотойгоор орон нутагт очдог
хөрөнгө санхүүжилт багассан байна. Өнгөрсөн онтой харьцуулахад НАМЭМ төслийн 11
аймгийн ОНХСангийн хөрөнгө хуваарилалт 27 тэрбум төгрөгөөр буурч 60.5 тэрбум
төгрөг болсон байна. Нэг суманд ойролцоогоор 10-15 сая орчим төгрөг ОНХСанд
хуваарилагдсанаас 5 сая төгрөг нь баяр наадмын зардалд, 2-4 сая орчим төгрөгийг өвс
тэжээлийн нөөц бүрдүүлэхэд зарцуулсан. Үүнтэй холбоотойгоор бэлчээр, МАА-н
менежментэд зарцуулах хөрөнгө оруулалт их хэмжээгээр буурлаа.
Зуны улиралд хэт халалт, хуурайшилттай байсны улмаас нийт бэлчээр нутгийн 45%-д
бэлчээрийн даац 1-5 дахин хэтрэлттэй, 30%-д нь олон дахин хэтрэлттэй байлаа. Оны
эцсийн байдлаар нийт нутгийн 30 орчим хувьд нь зудын эрсдэл их, 30 гаруй хувьд дунд
зэрэг эрсдэлтэй, өвөлжилт, хаваржилт хүндрэх төлөвтэй байна. Малчид жилд 1.2 сая
тонн авс, тэжээл бэлтгэдэг бөгөөд энэ жилийн хувьд улсын хэмжээнд дутагдалтай
байгаа 51 мянган тонн өвс, тэжээлийг ОХУ-аас импортоор оруулж ирэхэд зориулж 40
тэрбум төгрөг шийдвэрлэжээ. Энэ хүрээнд ХХААХҮЯамнаас “Өвөл, хаврыг өнтэй
давъя” арга хэмжээг орон нутагт өрнүүлсээр малчид өөрсдийн амьдарч буй сумаасаа
өвс, тэжээлээ хямд үнээр, бэлэн мөнгөнөөс гадна ноосны урамшууллын мөнгө, мал,
махаар тэжээл сольж авах боломжтой болжээ. 2017 оны байдлаар 87000 орчим малчин
20 тн хонь, тэмээний ноосыг үндэсний үйлдвэрт тушааж, 22.4 тэрбум төгрөгийн
урамшуулал авахаар болсон байна.
2017 оны 12 сарын байдлаар БНХАУ-д адуу, хонь ямаа, үхрийн мах экспортлох эрхтэй
14 аж ахуйн нэгж, дулааны аргаар боловсруулсан мах экспортлох эрхтэй 5 аж ахуйн
нэгж, нядалгааны эрхтэй 8 аж ахуйн нэгж, ОХУ-д мах махан бүтээгдэхүүн экспортлох
эрх бүхий магадлан итгэмжлэгдсэн 29 аж ахуйн нэгж, Вьетнам улсад дулааны аргаар
боловсруулсан хонь, ямаа, үхрийн мах экспортлох эрх бүхий магадлан итгэмжлэгдсэн
4 аж ахуйн нэгж тус тус байгаа юм.
2017 оны 12 дугаар сарын 25-ны өдрийн ГЕГ-ын мэдээгээр Монгол улс ОХУ-д 560 тонн
үхрийн мах, БНХАУ, ОХУ, Казакстан, Япон улсад нийт 24900 тонн адууны мах, Иран,
Катар улсад 2472 тонн хонь, ямааны мах нийт 27892 тонн мах экспортолж 137 тэрбум
төгрөгийн экспорт хийгдсэн байна. Өмнөх 5 жилийн дундажтай харьцуулахад махны
экспортын тоо, хэмжээ 7 дахин нэмэгдсэн ба өмнөх онтой харьцуулахад 3 дахин
нэмэгдсэн байна. Дулааны аргаар боловсруулсан нөөшилсөн мах махан
бүтээгдэхүүний хувьд 2000 кг-ийг экспортлоод байна.
Засгийн газрын дэргэдэх Хүнсний аюулгүй байдлын үндэсний зөвлөлөөс 2017-2018 онд
үхрийн мах 27,9 мян.тонн, адууны мах 43,6 мян.тонныг экспортлох тоо, хэмжээг
тогтоож, хонь, ямааны махны экспортын тоо, хэмжээнд хязгаар тогтоохгүйгээр
шийдвэрлэсэн байна. Мах экспортлоход тулгарч буй нэг хүндрэлтэй асуудал нь малын
халдварт өвчний дэгдэлт өндөр, халдвар авсан малын шилжилт хөдөлгөөн их
байгаатай холбоотой байна. Махны экспорт нэмэгдсэн ч 2017 оны эцсийн мал
тооллогын дүнгээр малын тоо 66.2 сая толгойд хүрч түүхэнд байгаагүй дээд хэмжээнд
хүрлээ. Мал 5 төрөл дээрээ өссөн нь өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад 4.3 сая толгой
малаар нэмэгджээ.

9. Мал, амьтны эрүүл мэндийн хуулийг УИХ-аас 2017 оны 12 сард баталлаа. НАМЭМ
төсөл нь УИХ-ын Байгаль орчин, ХАА-н байнгын хороо болон хуулийн эцсийн төслийг
бэлтгэх дэд ажлын хэсэгт техникийн туслалцаа өгч дэмжлэг үзүүлсэн. Хууль
хэрэгжсэнээр мал эмнэлгийн салбар бодлого, хэрэгжилт, хяналтын нэгдмэл бүтэц
бүхий мэргэжлийн босоо тогтолцоотой болж, дотоод, гадаад зах зээлд нийлүүлж
байгаа бүтээгдэхүүний шилжилт хөдөлгөөнийг хянах, хүнсний аюулгүй байдлын
шаардлагыг баталгаажуулах үйл ажиллагаа олон улсын жишигт хүрнэ. Мөн малчдын
үүрэг хариуцлагыг өндөржүүлж, малын халдварт өвчнийг эрт илрүүлэн шуурхай хариу
арга хэмжээ хэрэгжүүлж, мал, сүргийнхээ эрүүл мэндийг тогтмол хянаж, өвчингүй,
тайван байдлаа хадгалах эрх зүйн орчин бүрдэнэ.
“Бэлчээр хамгаалах хууль”-ийн төслийг холбогдох танилцуулга, үзэл баримтлал,
үндэслэл, шаардлагын хамт боловсруулан УИХ гишүүн Г.Тэмүүлэнд өргөн барьлаа.
Улмаар дагалдах хуулиудад оруулах өөрчлөлт, зардлын тооцоо, үр нөлөөний үнэлгээ
зэргийг салбарын мэргэжилтэн, судлаачидтай хамтран боловсруулж хүргүүлсэн ба
ХХААХҮ-ийн сайдын тушаалаар байгуулагдсан хуулийн төслийг сайжруулах ажлын
хэсгийн бүрэлдэхүүнд орж ажиллаж байна.
ҮР НӨЛӨӨ 1: БАХ, бэлчээр ашиглалтын гэрээг өргөжүүлэн нэвтрүүлэх
замаар бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх зохистой тогтолцоог төлөвшүүлэх
ҮР НӨЛӨӨ 1.1 БАХ БАЙГУУЛАГДСАН СУМЫН ТОО
МБАНХолбоо 2017 онд
Булган, Дорноговь,
Дундговь, Хэнтий, Сэлэнгэ,
Сүхбаатар, Төв, Дархан-Уул,
Орхон, Говьсүмбэр аймгаас
тус бүр 5-6 сумыг сонгон авч,
БАХ/БАГ-ний аргачлалыг
нэвтрүүлэх ажлыг
хэрэгжүүллээ. 20 суманд
БАХ байгууллаа. Ингэснээр
НАМЭМ төсөл нь улсын
хэмжээнд нийт 21 аймгийн 186 сум буюу нийт сумын 56%-д хүрч үйл ажиллагаа явуулж
байна. Нийт төсөл хэрэгжиж буй 186 сумын 152 буюу нь 82% нь БАХ-ийн зохион
байгуулалтанд орж малчид бэлчээрийн зохистой менежментийг хамтын хүчээр бий
болгож байна.
МБАНХ-ны зүгээс сургалтын багцууд бэлтгэж, АБАХ, СБАХ, аймаг сумын бэлчээрийн
менежментийн ажлын хэсгийн гишүүд, болон малчдад сургалт явуулж байна. Ажлын
хэсгийн гишүүд БАХ-ийн хил заагийг тогтоох, зөвшилцөх, малчдын саналд
тулгуурласан бэлчээр ашиглах журам боловсруулж мөрдөх, бэлчээрийг сэлгээ,
2016 он 2017 он Улсын
хэмжээнд
Аймаг 11 21 100%
Сум 130 186 56%

10. хуваарьтай ашиглах, БАХ-ийн дундын сан байгуулж ажиллуулах, хэрэгжилтэнд хяналт
тавих ажлыг хэрэгжүүлж байна.
Малчдын байгууллага эгнээгээ тэлэн өргөжиж байна
2017 оны байдлаар нийт 5 АБАХ, 14 СБАХ шинээр байгуулагдаж 21 аймгийн хэмжээнд
нийт 12 АБАХ, 121 СБАХ үйл ажиллагаа явуулж байна. Ингэснээр НАМЭМ төслийн үйл
ажиллагаа малчид руу илүү ойртож байна.
БМАХэсгүүд байгуулагдаж, хамтын ажиллагаа сайжирч байна
НАМЭМ төслийн хүрээнд 21 аймгийн Засаг даргатай 2017-2020 онд БАХ-ийг хөгжүүлэх,
бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр хамтран ажиллах гэрээ байгууллаа.
Энэ хүрээнд аймаг, сумдын Засаг даргын захирамжаар бэлчээрийн тогтвортой
менежментийг төлөвшүүлэх, малын эрүүл мэндийг сайжруулах, мал аж ахуйн
бүтээгдэхүүний чанарыг дээшлүүлэх замаар малчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх
чиглэлээр МБАНХ-той хамтран ажиллаж, төслийн хэрэгжилтэд дэмжлэг үзүүлэх чиг
үүрэг бүхий аймаг, сумын бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг 16 аймгийн 148
суманд байгуулагдан ажиллаж байна.

11. Аймаг, сумын БМАХ-ийн бүрэлдэхүүнд аймаг, сумын Засаг даргын орлогчоор
ахлуулсан, Хөдөө аж ахуй, Байгаль орчин, Газар зохион байгуулалт, Ус, цаг уур, орчны
шинжилгээ зэрэг мэргэжлийн байгууллагын удирдлага, мэргэжилтнүүд, нутгийн өөрөө
удирдах байгууллагын төлөөлөл, АБАХ, СБАХ, БАХ, малчдын төлөөлөл 1450 хүн
ажиллаж байна.
НАМЭМ төсөлд шинээр хамрагдсан 11 аймаг, 40 суманд байгуулагдсан БМАХ-ийг
чадавхжуулах зорилгоор “Бэлчээрийн менежментийг боловсронгуй болгох”, “Малчдын
байгууллагыг байгуулах, хөгжүүлэх” чиглэлээр МБАНХ-ноос 4 үе шаттай сургалт
семинарыг БМАХ-ийн 639 гишүүнд зохион байгуулсан. Төслийн хүрээнд БМАХ-үүдтэй
хамтран ажиллах үйл ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлж, 2017 онд хэрэгжүүлэх
ажлын төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүллээ.
БМАХ-ийн 50 орчим хувьд нь жилийн ажлын төлөвлөгөөтэй, малчдад чиглэсэн сургалт,
бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах зэрэг цаг үеийн ажлуудыг хамтран
гүйцэтгэдэг, ажлын үр дүнгээ оны эцэст баг, сумын ИТХ-ийн хуралд тайлагнадаг
болоод байна.
3.1%
3.3%
3.7%
5.2%
5.4%
7.9%
8.2%
8.7%
9.0%
12.1%
33.2%
Бусад
Малчин
БИНХ
Цаг уурч
СБАХ тэргүүн
БАХ-ахлагч
БОХУБ
Газрын даамал
СЗДО
МЭҮТ
БЗД
БМАХ-ийнбүрэлдэхүүн
Сумын БМАХ-ийн бүтэц
4.0%
6.9%
6.9%
7.5%
7.5%
8.0%
8.6%
13.2%
13.2%
24.2%
АБАХ тэргүүн
Бусад
АЗДО
УЦУОША
БОАЖГ
ХОХБТХ
АИТХТ
ГХБХБГ
ХХААГ
СЗД
БМАХ-ийнбүрэлдэхүүн
Аймгийн БМАХ-ийн бүтэц
Дорноговь аймгийн Мандах сумын
БМАХ нь Алхантээг, Баянхошуу,
Сэрвэнбаянхошуу, Өехий багуудад тус
бүрт 2 удаагийн сургалтыг нийт 121
малчин өрхөд сургалт зохион байгуулж
нийт 8 БАХ байгуулан, дундын санг
байгуулан ажиллаж байна. Мөн СБАХ
байгуулах ажлыг эхлүүлээд байна.
Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын
БМАХэсэг 2017 онд 9 ажил төлөвлөж
ажлаа 100% хэрэгжүүлжээ. Сумын
хэмжээнд бэлчээр сайжруулах
чиглэлээр хийх ажлаа хамтран
төлөвлөж, санхүүжүүлж, хэрэгжүүлдэг
нь оролцогч талуудын хамтын
ажиллагааг сайжруулсан үр ашигтай
ажил болсныг бүх гишүүд онцлон
тэмдэглэлээ.

12. ҮР НӨЛӨӨ 1.2 ХҮЧИН ТӨГӨЛДӨР, ШИНЭЧЛЭГДСЭН БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН
ГЭРЭЭ
2017 онд төслийн хуучин 7 аймагт өмнөх жилүүдэд байгуулагдсан гэрээний
хэрэгжилтийг хангах, шинээр гэрээ байгуулахад нь орон нутгийн шийдвэр гаргагчид,
БМАХ-ийн гишүүд, малчдад зориулсан сургалтуудыг амжилттай зохион байгууллаа.
Эдгээр сургалтууд нь БАХ/БАГ-т суурилсан бэлчээр зохион байгуулалт, оролцогч
талуудын хамтын ажиллагааг эхлүүлэх, төлөвшүүлэхэд чиглэгдлээ. АБАХ-оод БАГ
байгуулах ажлыг БМАХ-ийн гишүүдтэй хамтарч сайн зохион байгуулсны дүнд шинээр
130 БАХ дээр гэрээ байгууллаа.
Бэлчээр ашиглуулах 1 дэх шатлалын гэрээний хүрээнд хамтдаа ашиглаж буй
бэлчээрийнхээ хил заагийг тодорхойлж урт хугацаагаар ашиглах эрхээ
баталгаажуулснаар гэрээт бэлчээрээ зүй зохистой ашиглах, улирлын болон ургалтын
хугацаан дахь сэлгээ нүүдлээ технологийн дагуу зохион байгуулах ажлыг БАХ-ын
түвшинд төлөвлөгөө гарган хэрэгжүүлж байна.
2 дахь шатлалын гэрээний хүрээнд өвөлжөө хаваржааны бэлчээр дээрээ үндэслэн
малынхаа тоог аажмаар бууруулж даацад нь тохируулах 4 буюу түүнээс дээш жилийн
графикт төлөвлөгөө гарган хэрэгжүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл БАХ-ын малчид
харилцан зөвшилцсөний үндсэн дээр нийт малын тоог жил бүр 8 буюу түүнээс дээш
хувиар бууруулах юм. Даацаас хэтэрсэн малын тоог бууруулахдаа малчин өрхийн
амьжиргаанд учруулах дарамтыг аль болох бага түвшинд барих, цаашид аж ахуйгаа
эрхлэх нөөц боломжийг нь сайжруулах зорилгоор 1) малыг нас, үүлдэр, чанараар нь
ангилах, хээлтүүлэгч хээлтэгчийн харьцааг нь үнэлж тохирох зөвлөмжөөр хангах; 2)
бэлчээрийн менежментийн эрсдэлийн сан байгуулах, “Мөнгөн мал” хөтөлбөр зэрэг
эдийн засгийн хөшүүрэг болохуйц арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, загварыг бий болгоход
анхаарч ажиллаж байна. 2017 онд шинээр 11 БАХ дээр эрсдэлийн сан байгуулах ажлыг
эхлүүллээ.
Баян Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын Цэнгэл сумын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо,
түүний дэргэдэх “Малчны хөгжил” Хадгаламж, Зээлийн Хоршоо хамтран “Мөнгөн
мал”, “Мөнгөтэй малчин” хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Хоршооны гишүүдийн
83,4% нь малчид байдаг ба малчдын бэлчээрийн даацаас илүү малыг
борлуулахад дэмжлэг үзүүлж, 60 малчин өрхийн 13600 мал борлуулсан 230 сая
төгрөгийн орлогыг хадгаламжинд авч “Мөнгөн мал” болгон жилд 24-30 хүртэл
хувиар өсгөж байна. Ингэснээр малын тоог бууруулж бэлчээрийн даацад
тохируулах, малын тоо буурахад малчдын орлого буурах биш эсрэгээр өсөн
нэмэгдэх хоёр чухал асуудлыг шийдвэрлэж эхэллээ. “Мөнгөн мал” хөтөлбөр нь
Хадгаламж зээлийн хоршоодын холбооны 2017 оны “Шилдэг бүтээл”-ээр
шалгарлаа.

13. Төсөл хэрэгжиж буй 11 аймгийн БАХ-ийн малчдын байгуулсан 740 БАГэрээнээс 460
БАГэрээ буюу 62% нь БАГ-ний хэрэгжилтийг хангах, үнэлэх гол механизм болох 4
хавсралт мэдээлэл буюу гэрээт бэлчээрийн байршил талбайн электрон зураг, төлөв
байдал, зохистой даац, ашиглалтын үр нөлөөг хянах мониторингийн мэдээлэл болон
гишүүн өрхүүдийн баталгаажуулалт зэрэг хавсралт мэдээллийг газрын харилцааны
мэргэжилтнүүд болон АБАХ, СБАХ-ны мэргэжилтнүүд идэвх зүтгэлтэй ажилласнаар иж
бүрнээр нь бүрдүүлж ГЗБГЗЗГ-ын дэргэдэх ЛМ мэдээллийн нэгдсэн санд
бүртгэлжүүлэх боломжтой боллоо. Энэ нь малчид гэрээ байгуулах үед хүлээн авсан
бэлчээрийн төлөв байдлыг дордуулахгүй, сайжруулах арга хэмжээг БАХ-ийн бэлчээр
ашиглалтын гэрээнд тусгаж хэрэгжүүлэх суурь үзүүлэлт болж байна. Төслөөс зохион
байгуулсан чадавхжуулах арга хэмжээний үр дүнд хуучин 7 аймгийн АБАХ, СБАХ, орон
нутгийн бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгийн гишүүд БАГэрээг төслийн
дэмжлэггүй шинэчлэн байгуулах чадавхи эзэмшсэн.
БАХ/БАГ-т суурилсан бэлчээр зохион байгуулалтын хүрээнд орон нутаг болон
үндэсний хэмжээнд бий болсон чадавхийн тогтвортой байдлыг хангах, ажлын үр дүнг
нэмэгдүүлэхэд орон нутгийн удирдлага, шийдвэр гаргагчдын бодлогын дэмжлэг чухал.
Иймээс НҮБХХ-ийн дэргэдэх аймаг, сумдын төлөөллийн байгууллагын чадавхийг
бэхжүүлэх төсөлтэй хамтран “МАА-н үйлдвэрлэлийн тогтвортой байдлыг хангахад
төлөөллийн байгууллагын оролцоо” сэдэвт сургалт семинарыг улсын хэмжээнд, мөн
бүсчилсэн байдлаар амжилттай зохион байгууллаа. Энэ сургалтын үр дүнд аймаг,
сумдын БМАХ-ийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, ОНХС-аас бэлчээр зориулсан төсөв
батлуулах, мөн БАГ-ний хэрэгжилтийг хангахад орон нутгаас үзүүлэх бодлогын
дэмжлэгийг нэмэгдүүлэх тал дээр ялангуяа Завхан, Архангай зэрэг аймгуудын ИТХ-ын
гишүүд идэвхтэй ажиллаж байна.
Үр дүн 1.1: Төслийн хамтран ажиллаж буй 11 аймгийн БАХэсгүүд БАГэрээ
байгуулж хэрэгжүүлнэ
ҮР ДҮН 1.1.1 БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭНИЙ ТОО
Архангай, Баянхонгор, Баян Өлгий, Говь алтай, Увс, Ховд, Завхан, Өвөрхангай,
Хөвсгөл, Өмнөговь, Дорнод аймагт 2017 онд БАГэрээний тоо 740-д хүрлээ. 2017 оны
хувьд БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах, бэлчээр
ашиглалтын хариуцлагын тогтолцоог боловсронгуй болгоход түлхүү анхаарч байна.
БАГэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах, доройтсон бэлчээрийг сэргээхийн тулд
бэлчээрийн даац ачаалал, тэжээллэг чанар, сүргийн бүтэц, сүргийн эргэлтийг
экологийн чадавхид тохируулах технологийн зөвлөмжүүдийг байгалийн бүсүүдээр
шинэчлэн боловсруулж ойт хээр, хээр, цөлөрхөг болон цөлийн хээрийн төлөөлөл болох
4 аймгийн 4 сумын холбогдох мэргэжилтнүүд, 6 БАХ-ийн малчдын хэрэгцээнд
хүргүүлэх, туршин нэвтрүүлэх ажлыг зохион байгууллаа.
Туршилтын өмнө малчдад тулгамдаж буй асуудал, сургалтын хэрэгцээг тодорхойлох
зорилгоор орон нутгийн мэргэжилтэн, малчид 160 хүнээс судалгаа авч бэлчээр
ашиглалтын үндсэн зарчим, бэлчээрийн даац, бэлчээр сайжруулалт, тэжээллэг чанар,
тэжээлийн нөөц, хангамжийг нэмэгдүүлэх боломж, малын үржлийн чанарыг
сайжруулах талаар 200 гаруй хүнд сургалт зохион байгуулав.

14. БАГэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах загвар БАХ-үүд дээр дараахь үндсэн
чиглэлүүдээр ажиллалаа:
Бэлчээрийн сэлгээ нэвтрүүлэх чиглэлээр: Загвар БАХ-үүдийн бэлчээрийг сэлгэн
ашиглах 2 талбайт сэлгээний хувилбаруудыг туршихад Архангай аймгийн Ихтамир
сумын “Хөхнуур” БАХ-ийн 70 өрхөөс 60 өрх сэлгээ хийж Тамирын голын урд хөндийг
чөлөөлсөн бол “Мөөрс” БАХ-ийн 50 өрхөөс 23 өрх сэлгээ хийж Цөлийн амны бэлчээрийг
чөлөөллөө. Сэлгээ хийх нутаг бэлчээргүй нөхцөлд урт хөлийн болон эр сувай малыг
алсын оторт гаргах замаар бэлчээрээ чөлөөлөх, ачааллыг бууруулах боломжтойг
бусдад харуулах зорилгоор Төв аймгийн Өндөрширээт сумын “Уулын хаан” БАХ-ийн
зуны улирлын үндсэн бэлчээрээ 15 хоног бүрэн чөлөөлж нийт малын 40 хувийг оторт
гаргасан бол Архангай аймгийн Ихтамир сумын “Ишгэнт” БАХ нийт малын 65 хувийг
оторлож зуны улирлын бэлчээрийн ачааллыг бууруулах ажлыг эхлүүллээ. Бэлчээрийн
2 талбайт сэлгээг “Ишгэнт” БАХ-т нэвтрүүлэх асуудлыг БАХ-ийн хурлаар хэлэлцүүлж,
ахлагч Я.Буянхишигийн санаачилгаар “Ишгэн толгойн харз”, “Бараан бургасны гол”-ын
эхийг 300 метр суваг татан холбож бэлчээр усжуулах, тойром байгуулах ажлыг хийхээр
тогтож, холбогдох судалгааг хийж байна.
Бэлчээр сэлгэх ажлыг эрчимжүүлж үр дүнг нэмэгдүүлэх зорилгоор орон нутагтай
хамтран “Бэлчээрийн даац, ашиглалтыг зохицуулах журам”-ыг боловсруулж
батлуулсан нь цаашид гэрээт бэлчээрийн ашиглалт хамгаалалтыг зохицуулахад
баримтлах гол акт болно.
Тэжээлийн хангамжийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр: Судалгаанаас үзэхэд малчдын 58.1
хувь нь нэмэгдэл тэжээл бэлтгэж ашигладаг бөгөөд үүний 89.1 хувь нь хадлангийн өвс,
үйлдвэрийн тэжээл, хужир давс бэлтгэдэг бол 11 хувь нь тэжээлийн ургамал тариалж,
гар тэжээл бэлтгэж, малын гаралтай дайварууд ашиглан, тэжээлийн нөөцөө
нэмэгдүүлдэг.
Архангай аймгийн Ихтамир сумын “Хөхнуур”, “Ишгэнт”, Төв аймгийн Өндөрширээт
сумын “Уулын хаан”, “Мөөрс” БАХ-үүдийн малчдад орон нутгийн түүхий эдийг ашиглан
халгайн дарш, мангир, хүмхээлийн сорс, шар будааны агшаамал гэх мэт нэмэлт тэжээл
бэлтгэх үзүүлэх сургалтыг зохион байгуулахад малчид идэвхтэй оролцлоо.

15. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын “Дөрөлжийн улаан” БАХ-ийн малчид зөвлөмжийн
дагуу тэжээлийн ургамал тариалах, дарш бэлтгэх боломжийг туршлаа.
Загвар БАХ-үүдийн өвөлжөөний бэлчээрийн ургац болон малчдын бэлтгэсэн гар
тэжээлээс дээж авч химийн найрлагыг тодорхойлон шимт чанарыг үнэлж, энэхүү
үнэлгээнд тулгуурлан малын нэмэгдэл тэжээлийн норм, хэрэгцээний дагуу өвөл хаврын
хүйтний улиралд шаардагдах нэмэлт тэжээлийн хэмжээг бүс нутаг, малын төрөл, нас,
хүйсээр ялгаатай тооцсон бөгөөд хангайн бүсэд 29, хээрийн бүсэд 43, говийн бүсэд 32
нийт 104 үлгэрчилсэн жорын хувилбар боловсруулж малчдад зааж сургасан байна.
Мал сүргийн бүтэц, эргэлтийг тохируулах чиглэлээр:
Загвар БАХ-үүдийн малын төрөл, тоо толгойн хэмжээнд үндэслэн өвөл, хаврын
улиралд шаардагдах нэмэгдэл тэжээлийн хэрэгцээ, нормыг тэжээлийн төрлөөр, 2017
оны хувьд борлуулах малын тоог төрөл, сараар нь гаргалаа. Тухайлбал, Завхан
аймгийн Сантмаргац сумын хэмжээнд 4123 ямааг Мах маркет компанид борлуулж
148,4 сая төгрөгийн борлуулалт хийснээр бэлчээрийн даацаас илүү гарсан малыг
борлуулахад чухал ач холбогдолтой ажил болжээ. Ийнхүү борлуулах малын тоо огцом
өссөн нь нэг талаас тооноос илүү чанарыг эрхэмлэх малчдын хандлагат өөрчлөлт гарч

16. байгаа, нөгөө талаас энэ жилийн зуншлага муугаас тэжээлийн хангамж муу, өвлийг
өнтэй давах магадлал багассантай холбоотой юм.
Өнөөгийн бодит байдал дээр сүрэгт ойролцоогоор нас гүйцсэн эр мал 30 хувь, хээлтэгч
мал 30 хувь байгаа нь сүргийн эргэлтийг удаашруулж, малын тооны илүүдэл өсөлтийг
бий болгож, бэлчээрийн даацыг хэтрүүлэх гол шалтгаан болж байна. Цаашид сүрэгт
эзлэх нас гүйцсэн эр малын тоог 10 хувь хүртэл бууруулж, хээлтэгч малыг 40 хувиас
илүү нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн сүргийн эргэлтийн тохиромжтой хувилбаруудыг сонгон
шалгаруулж, хэрэгжүүлэхэд “Хээлтүүлэгчийг бойжуулах, нийлүүлэх журам”, “Үржлийн
цөм сүрэг бүрдүүлэх журам”, “Малын хөлийн татварын журам” зэрэг журам
боловсруулж, сумын ИТХ-аар батлуулж ажиллах шаардлагатай байна.
Загвар БАХ-үүдийн малчдын малын тоо, нас, хүйс, малын төрлийн харьцааны
судалгаанд үндэслэн бэлчээрийн төлөв байдлыг алдагдуулж, малчдын орлогыг
бууруулахгүйгээр зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн малын үүлдэрлэг байдал,
ашиг шим, чанарыг сайжруулах, тухайн бүс нутгийн онцлогт тохирсон малын төрөл
хоорондын харьцаа, сүргийн зохистой бүтэц бий болгох, малынхаа тоог даацад
тохируулан аж ахуйгаа эрхлэх үүрэг бүхий 1 ба 2 -р шатлалын гэрээний хэрэгжилтийг
хангахад малын тоо толгойг 4 жилийн хугацаанд бууруулах боломжит хувилбаруудыг
илрүүлэх зорилгоор загвар БАХ тус бүрд бодит 4, сайжруулсан 16, нийт 20, таван БАХ-
д сүргийн эргэлтийн нийт 100 хувилбар бүхий технологийн зөвлөмж боловсруулсан нь
малчдын эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн чухал ажил боллоо.
Бэлчээрийн төлөв байдлын мониторингийн зураглалын мэдээллийн багтаамж,
бүтцийг шинэчлэн сайжруулах, мэдээлэл үйлчилгээг өргөжүүлэх, үндэсний
тайланг шинэчлэх, бэлчээрийн даац тооцох шинэчилсэн арга аргачлалыг
нэвтрүүлж ашиглахад дэмжлэг үзүүллээ
Ногоон Алт төслийн өмнөх шатанд Монгол орны бэлчээрийн үндэсний мониторингийн
улсын сүлжээний арга зүйг стандартчилах, мэргэжилтнүүдийг чадавхижуулах, багаж
тоног төхөөрөмжөөр хангах, тайлан мэдээ гаргах, олон нийтэд түгээх чиглэлээр
хамтран ажиллаж бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний хэмжээний мэдээллийн санг
байгуулснаас хойш эдүгээ 2011 оноос хойших 6 жилийн мэдээг хадгалаад байна. 2015
онд “Монгол орны бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний тайлан” боловсруулж Засгийн
газарт танилцуулсан бөгөөд 2 дахь тайланг 2018 онд гаргахтай холбогдуулан
тайлангийн агуулга чиглэлийг тодорхойлж чиглэл тус бүрээр УЦУОСМХ-ийн Хөдөө аж
ахуйн цаг уурын судалгааны хэлтэс (ХААЦУСХ)-ийн инженер, эрдэм шинжилгээний
ажилтнууд баг болон ажиллаж байна. Энэ удаагийн тайлангаар бэлчээрийн ургамлын
бүтээмжээс гадна бэлчээрийн экосистемийн үйлчилгээ, түүний тогтвортой байдалд
давхар үнэлгээ өгөх тул тухайн жилийн цаг агаар, зуншлага (ган) болон өвөлжилт (зуд)–
ийн байдал, онцлог; бэлчээрийн ургамлын хөнөөлт шавьж, мэрэгчдийн тархалт; малын
үйл хөдлөл, амьдын жингийн өөрчлөлт; бэлчээрийн бүтээмж (бүрхэц, ургац), чанар
(бүтэц, зүйлийн бүрдэл), экосистемийн үйлчлэл (суурийн бүрхэц, халцгай газар, өнгөн
хөрсний элэгдэл, эвдрэл зэрэг) зэрэг мэдээллүүдэд үндэслэн бэлчээрийн төлөв
байдал, сэргэх чадавхийн зураглалыг шинэчилж байна. Мөн чийг дулааны хангамжид
гарч буй өөрчлөлт, хур тунадасны хуваарилалтын динамик, хур тунадас, хөрсний чийг
болон ургацын хамаарал, уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбогдон бэлчээрийн ургамлын
зүйлийн бүрдэлд гарч буй өөрчлөлт (элбэгшилт болон ховордолт), ургамлын хөгжлийн
үе шатны өөрчлөлт; бэлчээр ашиглалт, ачаалал даац, бэлчээр ашиглалтын эрчим,
хугацаа тэдгээрийн бэлчээрийн ургамлын бүтээмж болон зүйлийн бүрдэлд үзүүлж буй
нөлөөлөлийг баг, сум, бүс, улсын хэмжээгээр үнэлэх болно.
Монгол орны бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний мониторингийн нэгдсэн мэдээллийн
сан (DIMA) нь жил бүрийн мэдээллээр баяжигдаж байгаа бөгөөд тус сангаас анхдагч
үр дүн гаргах, боловсруулалт хийх, тайлан мэдээ бичихэд цаг хугацаа маш их
зарцуулдаг. Энэхүү ажлыг хөнгөвчлөх үүднээс УЦОСМХ-ийн судлаач АНУ-ын New

17. Mexico их сургуулийн болон Хорнадагийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн эрдэмтэн
судлаачидтай хамтран ажиллаж R программ ашиглан үр дүн гаргаж, сэргэх чадавхийн
ангиллын дагуу үнэлэх ажлыг автоматжуулан шаардлагатай кодуудыг бичсэн.
Кодолсон үр дүнгээ ашиглан бэлчээрийн төлөв байдлын 2012-2016 онуудын
өөрчлөлтийг сэргэх чадавхийн ангиллын дагуу үнэлж өөрчлөгдөн солигдох зүй
тогтолыг харуулсан эрдэм шинжилгээний өгүүлэл хэвлүүлэхээр ажиллаж байна.
Өгүүлэлд монгол орны бэлчээрийн өөрчлөлт сэргэлт тухайн жилийн хур тунадас болон
ашиглалтаас хамааран маш хурдан өөрчлөгддөг талаар зонхилох бэлчээрийн
төрлүүдээр 1500 орчим цэгийн 4 жилийн мэдээ ашиглан харуулсан нь бэлчээрийн
экологийн судалгаанд тодорхой хувь нэмэр оруулах юм. УЦУОСМХ-ийн
мэргэжилтнүүдийг чадавхижуулах зорилгоор АНУ-ын New Mexico их сургуулийн болон
Хорнадагийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн зөвлөхүүдтэй хамтран R программыг
ашиглан мониторингийн бүх цэгүүдийн олон жилийн мэдээ буюу томоохон хэмжээний
мэдээнд дүн шинжилгээ хийх чиглэлээр түргэвчилсэн сургалт зохион байгууллаа.
Мөн мэдээллийн сан хариуцсан мэргэжилтэн Т.Алтанцэцэг АНУ-д бэлчээрийн төлөв
байдлын өөрчлөлтийг тодорхойлж зураглахад төлөв байдал өөрчлөлтийн загвар, R
программыг хэрхэн ашиглаж буй талаар туршлага судлан, сургалтанд хамрагдсан нь
энэ ажлыг эхлүүлэх үндэс боллоо. Цаашид тус хүрээлэнгийн мэргэжилтнүүд энэхүү
программыг илүү гүнзгий судалж, боловсруулсан кодуудыг ашиглан төлөв байдлын
тайланг гаргах нь цаг хугацаа, хүн хүч хэмнэх өндөр ач холбогдолтой.
УЦУОСМХ дээр хийгдэж буй бас нэг гол ажил бол олон нийтэд хүргэсэн бэлчээрийн
сэргэх чадавхийн зураглалыг (http://pasture.tsag-agaar.gov.mn/) илүү боловсронгуй
болгох, цэгэн мэдээллийг полигон болгон хөрвүүлэх чиглэлээр Ерөнхий болон
Сорилын биологийн хүрээлэнтэй хамтран ажиллаж байна. Энэхүү ажлын хүрээнд
Монгол орны бэлчээрийн ургамалжилтын газрын мэдээллийн санг өргөжүүлэн
баяжуулах зорилгоор бэлчээрийн судалгаа явуулдаг үндэсний болон олон улсын
байгууллагуудтай холбогдон мэдээллээ хуваалцах, хамтран ашиглах гэрээ байгуулаад
байна. Энэ оны хувьд зүүн дөрвөн аймгийн (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий, Говьсүмбэр)
суурь мэдээллийг бэлтгэж шинэчилсэн зураглалыг гаргахаар ажиллаж байна.
Цэгэн зураглалыг полигон болгохдоо ERDASIMAGING 2014 программыг ашиглан
Ландсат 8 мэдээний Band 7, Band 5, Band 3-ыг давхцуулан боловсруулсан зураг дээр
ургамалжлын болон бэлчээр-тэжээлийн зургийн контур, хөрс, ургамалжилтын судалгааны
1782 цэгийн мэдээлэл буулгаж байна.
ҮР ДҮН 1.1.2 БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА
ХЭРЭГЖҮҮЛЭХЭД ТӨСВӨӨС БОЛОН МАЛЧДААС ОРУУЛСАН ХӨРӨНГӨ
ОРУУЛАЛТ
2017 онд ОНХСан болон малчдаас бэлчээрийн чиглэлээр оруулсан хөрөнгө оруулалт
өмнөх оноос 132 сая төгрөгөөр буурсан байна. Энэ нь эдийн засгийн нөхцөл байдал
хүндрэлтэй байгаагаас ОНХСанд хуваарилагдах санхүүжилт жил бүр буурч байгаатай
холбоотой байна. 2017 онд төслийн 11 аймгийн ОНХСанд хуваарилагдсан хөрөнгө

18. өмнөх оныхоос 27 тэрбум төгрөгөөр буурч 60.5 тэрбум болсон. Нэг суманд дунджаар
10-20 сая төгрөг хуваарилагдаж байгаагийн 5 сая орчим нь баяр наадмын зардалд
хуваарилагдаж өвс, тэжээл бэлтгэхэд бага хэмжээний хөрөнгө зарцуулагдаж байна.
Энэ онд улсын төсвийн 2.0 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөөр бэлчээрийн усан хангамжийг
нэмэгдүүлэх зорилгоор 17 аймаг, отрын бүс нутагт 110 худаг гаргаж, бэлчээрийн
хортон, мэрэгчидтэй тэмцэхэд улсын төсвийн 1.8 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөөр 500-600
мян.га талбайд оготно, 100-120 мян.га талбайд царцааны устгал хийжээ.
Үр дүн 1.2: БАХ/БАГэрээний системийг өргөжүүлж нэвтрүүлэх арга хэмжээг
шинэ 7 аймагт хэрэгжүүлнэ
ҮР ДҮН 1.2.1 БАЙГУУЛАГДСАН БАХ-ИЙН ТОО
МБАНХ-ноос шинээр төсөлд хамрагдсан Булган, Дорноговь, Дундговь, Хэнтий,
Сэлэнгэ, Сүхбаатар, Төв аймгийн Засаг дарга болон аймаг, сумын төрийн байгууллага,
холбогдох мэргэжлийн байгууллагатай малчдын дундын бэлчээрээ хамтдаа ашиглаж
ирсэн уламжлалт бүтцэд суурилан БАХ-ийн зохион байгуулалт, БАГэрээг аймгийн
хэмжээнд нэвтрүүлж хөгжүүлэх, бэлчээрийн даац, ачаалалд тулгуурлан мал болон
малын гаралтай түүхий эдийг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах таатай нөхцөл
боломжийг хангах, малын гаралтай бүтээгдэхүүний үнэ үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх
чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Эдгээр 7 аймагт шинээр 125 БАХ байгуулагдлаа.
Ингэснээр НАМЭ төсөл хэрэгжиж байгаа 21 аймгийн 186 суманд 1362 БАХ бэлчээр
сайжруулах, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна. Ховд, Увс, Завхан
аймгийн 69 БАХ бэлчээр нутгийн онцлог, бэлчээрийн өнжөө, сэлгээ хийх боломж, худаг
усны хангамж, бэлчээрийн маргааныг бууруулах боломж зэрэгт үндэслэн зэргэлдээ
БАХ-тай нэгдсэнээр БАХ-ийн тоо буурсан ч БАХ-д хамрагдаж буй малчдын тоо хэвээр
байна.

19. Хэнтий аймгийн 18 сум, 4 тосгоны газрын
даамал, сумын БМАХ-тэй хамтран фото
мониторингийн хээрийн судалгааг нийт 294 цэгт
хийж, мониторингийн суурь мэдээлэл цуглуулж,
боловсруулалт хийн ажилдаа ашиглаж байна.
ҮР ДҮН 1.2.2 ШИНЭ БАХ-ИЙН БАЙГУУЛСАН БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭНИЙ
ТОО
Шинээр байгуулагдсан БАХ-ийн БАГэрээ байгуулах бэлтгэл ажил болох бэлчээрийн
гар зураг гаргах, БАХ-ийн бүх гишүүдтэй бэлчээрийн хил заагаа зөвшилцөх, БАХ-ийн
экологийн чадавхийн зураг, бэлчээрийн төлөв байдал, даац, чадавхийн мэдээлэл
бэлтгэх ажлуудыг орон нутагт гүйцэтгэж байна. БАГэрээнд хавсаргах эдгээр
мэдээллийг бэлтгэх аймаг, сумын мэргэжилтнүүдийн чадавхи бий болгох, орон нутагт
мэдлэг бий болгох, сумын Засаг даргатай БАГэрээ байгуулахад 2 жил орчим
зарцуулагддаг бөгөөд сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд тусгаж
хэрэгжүүлэхэд нийтдээ 1.5-3.5 жил шаардлагатай байдгийг өмнөх туршлага харуулж
байна.
Хэдий тийм боловч МБАНХ-ны зүгээс төслийн дунд шатны 4 аймаг болон анхан шатны
7 аймгийн сумдад СГЗБТЖТөлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, БАГ-ний суурь болгож
бэлчээрийн фотомониторийнг хийх ажлын хүрээнд нийт 86 сая төгрөгийг төслийн
сумдын газрын даамалд олгосон ба, малчдаас 22 сая төгрөг орон нутгийн төсвөөс 166
сая төгрөг, бусад эх үүсвэрээс 41 сая төгрөгийг гаргаж хамтран ажилласан байна. Нийт
594 цэгт бэлчээрийн хяналт мониторингийн цэг байгуулж судалгаа хийснээр 2018 онд
БАХ-ууд БАГэрээ байгуулах үндэс суурь тавигдлаа. Түүнчлэн төсөл хэрэгжиж буй
сумдын бэлчээрийн сэргэх чадавх болон БАХ-ийн улирлын хил заагийг тодорхой
болгож зураглалаа. Шинээр байгуулагдсан БАХ-ийн 60% нь БАГэрээний үндэс суурь
болох бэлчээр ашиглах төлөвлөгөөтэй болсон ба төлөвлөгөөнд малчдын дөрвөн
улирлын нүүдэл, сэлгээг тусгасан байна.
НАМЭМ төсөл 2016 оноос эхлэн хэрэгжиж байгаа Хөвсгөл, Өвөрхангай аймгуудад БАГ
байгуулах ажлыг эхлүүлж БАГ-ний сургалтыг Өвөрхангай аймгийн Батөлзий, Хөвсгөл
аймгийн Цагаан-Уул сумдад зохион байгуулсан ба төслийн 9 сумын СБАХ болон 257
малчид, төрийн албан хаагчид оролцлоо. Сургалтанд оролцсон малчид БАГ-г нэн
шаардлагатай цаг үеэ олсон асуудал байна гэж үзэж Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул

20. сумын Хальтирлаг БАХ, Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын Бүрэгтий БАХ-ууд тус
тус БАГ байгууллаа.
ҮР ДҮН 1.2.3 БЭЛЧЭЭРИЙН ТОГТВОРТОЙ МЕНЕЖМЕНТИЙН СУРГАЛТАНД
ХАМРАГДСАН МАЛЧИД, ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧ, ХУРЛЫН ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙН ТОО
2017 онд төслийн 17 аймагт нийт 22524 хүн бэлчээрийн менежментийн сургалтанд
хамрагдсан. МБАНХолбоо нь сургалтын багц бэлтгэж шинээр сонгогдсон Булган,
Дорноговь, Дундговь, Хэнтий, Сэлэнгэ, Сүхбаатар, Төв, Говьсүмбэр, Дархан, Орхон
зэрэг 10 шинэ аймагт 233 удаагийн сургалт зохион байгууллаа.
Энэхүү БАХ/БАГэрээнд тулгуурласан бэлчээрийн тогтвортой менежментийн
сургалтанд нийт 5486 хүн хамрагдсаны 2273 буюу 41 хувь нь эмэгтэйчүүд байсан
бөгөөд оролцогчдыг бүтцээр ангилж үзвэл 4720 малчин, 573 төрийн албан хаагчид,
иргэдийн хурлын 77 төлөөлөгч, бусад 116 оролцогчдоос бүрдсэн байна.
Малчдынбайгууллага
•МБАНХ-
ны танилцуулга
•СБАХ байгуулах
танилцуулга
•АБАХ-ны
танилцуулга
•БАХ-ийн
ахлагчийн
дэвтэр
Бэлчээрийнменежмент
• БАХ байгуулах,
• БАХ-ийн гар зураг
• БАГэрээ,
төлөвлөгөө
• Сүргийн эргэлт
• БМАХ-ийн гарын
авлага
•Бэлчээрийн журам
•Бэлчээр
ашиглалтыг
ургамлын
сэргэх чадавхи бо
лон ашиглагчдад
суурилан зохион
байгуулах нь
Хоршоо,санхүү,маркетинг
•Дундын сангийн
ач холбогдол
• Сарлаг самнах
гарын авлага
• Тэмээ, тором
самнах гарын
авлага
• Сартуул хонь
• Санхүүгийн
зөвлөмж
86%
11%
1% 2%
Бэлчээрийн сургалтанд оролцогчид
бүтцээр
Малчид
Төрийн албан
хаагч
ИТХ-ын
төлөөлөгч
Бусад
Эр
59%
Эм
41%
Хүйсээр

21. Оролцогчид БАХ-ийн зохион байгуулалт, малчдын байгууллагын үйл ажиллагаа,
БАГэрээний зорилго, ач холбогдол, оролцоонд суурилсан бэлчээрийн менежментийн
төлөвлөлт, бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураглал, даац тодорхойлох, сум, багийн
бэлчээр ашиглалтын журам, сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөлт, малын
тооны зохистой харьцаа зэрэг сэдвүүдээр мэдлэг, мэдээллээ сайжрууллаа.
8
15
13
37
17
33
12
0 10 20 30 40
Төв
Сүхбаатар
Сэлэнгэ
Хэнтий
Дундговь
Дорноговь
Булган
Сургалтын тоо, аймгаар
42
21
15
20
0 10 20 30 40 50
Дорнод
Өмнгөговь
Өвөрхангай
Хөвсгөл
Сургалтын тоо, аймгаар

22. МБАНХ-ны зүгээс төсөлд шинээр хамрагдаж буй аймгуудад бэлчээрийн талхлагдал,
доройтол, түүний үндсэн шалтгаан, үр дагавар,
урьдчилан сэргийлэх арга замын талаар
мэдээллийн багцыг бэлтгэн хүргэх, түгээх,
мэдлэг ойлголтыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хэвлэл
мэдээллийн хэрэгслээр төрөл бүрийн мэдээлэл
хүргэж байгаа. Эдгээрийн нэг нь Green Gold-
Монголын Ногоон Алт фэйсбүүк групп бөгөөд
группт одоогийн байдлаар нийт 2021 гишүүнтэй,
Green gold буюу Ногоон-Алт Малын Эрүүл Мэнд
төслийн пэйж хуудас 3195 дагагчтайгаар
мэдээллээ хүргэж байна.
Үүнээс гадна 2017 оны 10 дугаар сард
www.greenmongolia.mn буюу МБАНХ-ны веб
сайтыг нээж орон нутагт хийгдэж байгаа төслийн үйл ажиллагаа, мэдээллийг түгээж
байна.
Үр дүн 1.3: БАГэрээг орон нутгийн болон үндэсний хэмжээнд мэдээллийн
санд оруулж бүртгэлжүүлэх чадавхийг бий болгоно
Малчдын бэлчээрээ ашиглах уламжлалт эрхийг баталгаажуулж, бэлчээр ашиглалтын
горим, ачаалал, малын тоог даац багтаамжид тохируулах замаар бэлчээрийн төлөв
байдлыг алдагдуулахгүй ашиглах хариуцлагыг өндөржүүлэхэд БАГэрээг ГЗБГЗЗГ-ын
дэргэдэх нэгдсэн мэдээллийн санд бүртгэлжүүлэх нь зайлшгүй чухал юм. Энэ
зорилгоор ГЗБГЗЗГ-ын дэргэдэх газар ашиглалтын ЛМ-2 санг гэрээт бэлчээрийг
бүртгэлжүүлэх, улмаар фотомониторингийн мэдээлэлтэй холбож гэрээний
хэрэгжилтийг хянах чиглэлээр хөгжүүлэх ажлыг амжилттай дуусгаж эдүгээ 5 аймаг дээр
амжилттай туршиж, холбогдох мэргэжилтнүүдийг сургаж эхлээд байна.
Энэхүү программд аймаг, сум, багийн засаг захиргааны нэгжийн хил, байгалийн бүс,
бүслүүр, БАХ-ийн хил зааг, бэлчээрийн улирлын хил зааг, бэлчээрийн экологийн
чадавхийн зураг, өвөлжөө, хаваржаа уст цэгийн байршил зэрэг мэдээллүүдээс гадна
сонирхсон цэгийн солбицлыг оруулснаар орон зайн тооцооллыг автоматаар хийж
аймаг, сум, баг, БАХ, байгалийн бүс, улирлын бэлчээрийн мэдээллүүдийг гаргана. Мөн
цэг тус бүрийн ургамлын бүрхэц, нийт ургацыг шивж оруулсны дараа бэлчээрийн төлөв
байдал, сэргэх чадавхийн ангилал, даац зэрэг дүнг программ тооцоолж гаргана.
Ингэснээр мэргэжилтнээс шалтгаалж гарах алдааг багасгаж байгаа юм.
Засаг захиргааны нэгжийн хил, БАХ-ийн хил, улирлын хил,
мониторингийн цэгийг харуулсан байршлын зураг

23. Цэгийн солбицол, ургамлын аж ахуйн бүлгийн бүрхэц, нийт ургацыг тооцоолсны дараа
тухайн БАХ-ийн бэлчээрийн боломжит даац гарна
Газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн газрын даргын 2015 оны А/105 тоот тушаалаар
баталсан “Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фотомониторингийн аргаар үнэлэх” журам,
зааврын дагуу улсын хэмжээгээр хэрэгжиж байгаа фотомониторингийн хөтөлбөрийн үр
дүнг ЛМ-2 санд оруулах, нэгдсэн мэдээллийн сан үүсгэх хөгжүүлэлтийн ажил хийгдсэн.
Ингэснээр ЛМ-2 сан дээр фотомониторингийн мэдээний олон жилийн цуваа үүсэж,
бэлчээрийн ашиглалтын нөлөөллөөс үүссэн өөрчлөлтийг хянах тоон болон чанарын
(фото зураг) нэгдсэн сан бий болж байна.
Мониторингийн цэг бүрээс орчны ерөнхий байдлын 4, бүрхэцийн 9 ширхэг нийт 13 фото
зураг нэг жилдээ бүртгэгдэнэ
Боломжит
даац, үнэлгээ
тооцоологдоно
Мониторингийн цэгийн мэлээлэл
(Байгалийн бүс, Аймаг, Сум, БАХ,
улирлын бэлчээр)
Малын тоо Бэлчээрлэх
хугацаа
Бэлчээрийн талбай
Ургамлын бүрхэц
Нийт ургац

24. Ийнхүү сумын газрын даамлууд ЛМ-2 програм ашиглан мониторингийн цэгийн
мэдээлэл дээр боловсруулалт хийж, тайлан үр дүнг бэлчээрийн менежментийн хэвийн
үйл ажиллагааг хянах, бэлчээрийн газар ашиглалтын үр нөлөөг үнэлэх, бэлчээр
ашиглалтын гэрээний биелэлтийг дүгнэх, сумын тухайн жилийн газар зохион
байгуулалтын төлөвлөгөөг боловсруулах, хэрэгжилтэд хяналт тавих боломжтой
боллоо.
Энэхүү ЛМ-2 сангийн гэрээт бэлчээрийг бүртгэлжүүлэх системд сум, багийн засаг
даргын захирамж, тогтоол, фотомониторингийн мэдээлэл, тухайн бэлчээрийн одоогийн
төлөв байдал, БАХ-ийн хил зааг, улирлын хуваарь, экологийн чадавхийн зураглал
зэрэг хавсралт мэдээллийг бүрдүүлэх шаардлагатай бөгөөд аймгуудын газрын
харилцааны мэргэжилтнүүдийн ур чадвараас хамааран зарим гэрээний хавсралт
мэдээллүүд шаардлага хангахгүйгээс гэрээг бүртгэлжүүлж албажуулах ажлыг
удаашруулах талтай.
Иймээс орон нутгийн мэргэжилтнүүдийн Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар
ангилан зураглах болон фотомониторингийн мэдээлэл боловсруулах, үр дүнгээр олон
нийтэд үйлчлэх ур чадварыг нэмэгдүүлэх, чадавхижуулах ахисан түвшний давтан
сургалтуудыг зохион байгууллаа.
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар ангилан зураглах сургалт:
ГЗБГЗЗГ-аас бэлчээрийн газрыг
экологийн чадавхиар ангилан зураглах
арга аргачлалыг сайшааж, агентлагийн
даргын 2017 оны А/268 тоот тушаалаар
үндэсний хэмжээнд ашиглах “Бэлчээрийн
газрыг экологийн чадавхиар зураглах
зааврыг баталлаа.
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар
ангилан зураглах сургалтанд 21 аймгийн
Газрын харилцаа, барилга, хот
байгуулалтын мэргэжилтэн, Нийслэлийн
Газрын албаны Газрын менежмент,
төлөвлөлтийн хэлтсийн мэргэжилтэн
нийт 24 хүн хамрагдав.

25. Сургалтын явцад аймгийн мэргэжилтнүүд бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураг хийх,
зураглалаа ашиглан фотомониторингийн цэг сонгох, мэдээлэл боловсруулах,
бэлчээрийн даац багтаамжийг тодорхойлж, хөдөө аж ахуйн газрыг зохион байгуулахад
суурь мэдээлэл болгон ашиглах чадвар эзэмшлээ. Үүнээс гадна өвлийн цастай үеийн
Ландсат 8 хиймэл дагуулын мэдээ ашиглан өвөлжөөний байршлыг шинэчлэн тодотгох
арга эзэмшсэн.
Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фото мониторингийн аргаар үнэлэх, мэдээлэл
боловсруулах, тайлагнах сургалт:
Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг хянах фото мониторингийн аргыг байгалийн бүс
бүслүүр төлөөлөх 15 суманд туршсан дүнд үндэслэн ГХГЗЗГ-ын даргын 2015 оны
А/105 тоот тушаалаар “Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фото мониторингийн аргаар
үнэлэх” заавар журам батлагдаж улсын хэмжээгээр хэрэгжүүлж байна. Энэхүү нэгдсэн
арга зүйг улсын хэмжээнд нэвтрүүлэх ажлын үр дүнг нэмэгдүүлэх, бэлчээрийн
ургамлыг аж ахуйн бүлгийн түвшинд таних чадварыг эзэмшүүлэх, фотомониторингийн
мэдээ боловсруулалтын чанарыг сайжруулах, бэлчээрийн төлөв байдал өөрчлөлтийн
загвар ашиглан үнэлгээ өгөх, үр дүнг тайлагнах чадвар эзэмшүүлэх давтан сургалтыг
аймаг бүрээр зохион байгуулж 21 аймгийн нийт 290 газрын даамал, аймгийн 21
мэргэжилтэн хамрагдсны 70% нь эмэгтэйчүүд байлаа. Зурган мэдээллээс гадна
бэлчээрийн идэгдэцийн үнэлгээ хийх, өнгөн хөрсний нүүдэл шилжилтийн байдлын
үнэлгээг нүдэн баримжаагаар тодорхойлж баллаар үнэлэх арга зүйг даамлууд бүрэн
эзэмшлээ.
2017 онд улсын хэмжээнд нийтдээ 2700 цэг дээр фотомониторинг хийсэн дүнг нэгтгэж
нэгтгэж үзэхэд өмнөх жилийнхээс тухайн орон нутгийн бэлчээрийг төлөөлөх чадвар
болон мэдээллийн чанар бодитойгоор сайжирсан байна.
Фото мониторингийн хөтөлбөрийн 2016 оны үр дүн дээр суурилан гаргасан бэлчээрийн
төлөв байдал, сэргэх чадавхийн цэгэн зураглалыг ГЗБГЗЗГ-ын цахим хуудсанд
(webgis.nsdi.gov.mn/belcheer/) байрлууллаа

26. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ болон фотомониторингийн мэдээллийг ЛМ-2
програмд оруулах сургалт
БАГ-г бүртгэлжүүлэх ЛМ-2 программын өргөтгөлийг Говь Алтай, Дорноговь,
Говьсүмбэр, Завхан, Хэнтий аймгууд дээр туршин шалгахын зэрэгцээ холбогдох
мэргэжилтнүүдийг уг программыг ашиглан гэрээг бүртгэх, фотомониторингийн
мэдээлэлтэй холбож гэрээний хэрэгжилтийг хянах арга аргачлалд сургах сургалтыг
зохион байгууллаа.
Сургалтын үеэр Говь-Алтай, Завхан аймгийн 41 суманд байгуулсан бэлчээр
ашиглалтын гэрээ, бэлчээрийн фото мониторингийн 682 цэг, Хэнтий аймгийн 18 сум, 4
тосгоны бэлчээрийн фото мониторингийн 294 цэгийн үр дүнг ЛМ-2 программд оруулж
тоон ба орон зайн нэгдсэн мэдээллийн сантай боллоо.
Сургалтын явцад зарим аймгийн БАХ-ийн хил болон улирлын бэлчээрийн хилийг
програмд оруулах боломжгүй топологийн зарим алдаатай байсныг ArcGIS програм
хангамж ашиглан дахин боловсруулалт хийж хилийн давхцлыг арилгаж, дутуу
зурагдсан хилийг гүйцээж, алдааг засаж сум тус бүрээр ланд менежер програмд
оруулах боломжтой болголоо. Ингэснээр тухайн аймгийн фотомониторингийн үр дүнг
ЛМ-2 программд оруулж үр дүнг боловсруулах, бэлчээрийн даац, чадавхи тооцох
боломжтой болж сургалтын явцад сумдын даамлууд фотомониторингийн мэдээгээ
программд бүрэн оруулснаар дээрх 5 аймгийн хэмжээнд тоон ба орон зайн нэгдсэн
мэдээллийн сан үүсгэлээ.

27. Ийнхүү орон нутгийн мэргэжилтнүүдэд шинэ, шинэчилсэн арга зүй эзэмшүүлэх,
чадавхижуулах сургалтанд нөр их цаг хугацаа, зардал зарцуулсан хэдий ч
мэргэжилтнүүдийн тогтвор суурьшил муу, жил бүхэн солигддог нь ажлын үр дүнд
сөргөөр нөлөөлж байна. Тухайлбал, өнгөрсөн жил сургаж чадавхижуулсан
даамлуудаас дунджаар 26.6 хувь, Төв, Сэлэнгэ зэрэг төвийн аймгуудын хувьд 50
хүртэл хувь нь солигдож шинэчлэгдсэн байна.
Отрын бүс нутгийн бэлчээрийн төлөв байдлыг хянах, зохистой ашиглалтыг
зохион байгуулах чадавхийг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх нь
Монгол Улсын Засгийн газраас аймаг дундын отрын бэлчээрийн ашиглалт,
хамгаалалтыг сайжруулах зорилгоор 2007 оны 187 дугаар тогтоолоор “Аймаг дундын
отрын бэлчээр ашиглалтын нийтлэг журам”-ыг батлан, хэрэгжүүлж байгаа боловч уг
журмын хүрээнд отрын бэлчээрийг зохистой ашиглаагүй хуулийн этгээд, иргэдэд Аймаг
дундын отрын бэлчээр ашиглалтын захиргааны зүгээс хариуцлага тооцох боломжгүй
байна. Үүнээс шалтгаалан малчид, иргэд аймаг дундын отрын бэлчээрт их хэмжээний
малыг зөвшөөрөлгүйгээр оруулдаг, тогтоосон хугацаанд отрын бэлчээрийг
чөлөөлдөггүй зөрчил нийтлэг гарч, отрын бэлчээрийн ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүн
хомстож, бэлчээр эрс доройтож байна. Мөн дээрх нөхцөл байдлаас шалтгаалан
малчид мал эмнэлгийн үзлэг шинжилгээнд бүрэн хамруулаагүй малыг отрын бэлчээрт
оруулдаг, зохих зөвшөөрөлгүйгээр малын шилжилт хөдөлгөөн хийж байгаагийн улмаас
малын гоц халдварт өвчин тархах нөхцөлийг бүрдүүлж байна.
Отрын бүс нутгийн бэлчээрийн төлөв байдлыг хянах, зохистой ашиглалтыг зохион
байгуулах чадавхийг бэхжүүлэх зорилгоор аймаг дундын отрын бүс нутгийн захиргааны
ажилтнуудыг хээрийн арга зүйн сургалтанд хамруулж шаардлагатай багаж хэрэгсэл
болох фото аппарат, жин, хуйлмал метрээр хангалаа.
.