Miracle with name: EARTH

2. Fusha: shoqëria dhe mjedisi
Lënda : Gjeografi VII
Tema : Përsëritje- Test : Proçeset dhe dukuritë natyrore në tokë
Rezultatet e të nxënit:
• Kontrollohen njohuritë e marra në kapitullin Proçeset dhe dukuritë natyrore në tokë
• Evidentohen shtresat e atmosferës, pjesët përbërëse të hidrosferës she shtresat e litosferës
• Analizohet sejcila shtresë me veçoritë e saj
• Krahasohen shtresat me njëra-tjerën dhe llojet e ndryshme të liqeneve dhe dherave
• Përcaktohet shtrirja e tyre
Koncepte kyç: Atmosferë , hidrosferë., litosferë , vullkane, termite, forca të brendshme dhe të jashtme
Burimet: Materiale nga interneti, USB, laptop për prezantim
Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve
Punohet me përsëritjen e temave të këtij kapitulli dhe bëhet prezantimi i tyre në powerpoint.
Prezantohen temat dhe veçoritë e atmosferës, hidrosferës, litosferës
Tregohen kuriozitete nga Gjeografia të shoqëruara me foto

3. Lëvizjet tektonike shkëputëse

6. Cikli i ujit:

9. Përhapja e tërmeteve dhe vullkaneve në Tokë

10. Rrotullim dhe pjerrësi e përsosur: Pjerrësia e boshtit të Tokës prej rreth 23,4 gradësh
shkakton ciklin vjetor të stinëve, zbut temperaturat dhe krijon lloj-lloj zonash klimatike.
Metamorfozat
Zona arktike ndodhet në rajonin e Polit të Veriut dhe ka një cikël shkrirjeje të natyrshme, gjatë të cilës pothuajse gjysma e sasisë të akullit
shkrin në verë dhe ngrin sërish në dimër.
Vrima në shtresën e ozonit
Mbi rajonin antarktik ndodhet një vrimë në shtresën e ozonit, e cila tani është thuajse 3 herë më e madhe sesa ajo që ndodhet mbi
sipërfaqen e SHBA-së. Shtresa e ozonit mbi rajonin arktik ndërkaq po bëhet gjithnjë e më e hollë, ndërsa në shtresën e ozonit mbi Polin
e Veriut nuk ka asnjë çarje.
Ftohtë dhe shumë ftohtë
Poli i Jugut është shumë më i ftohtë se Poli i Veriut. Aktualisht temperaturat e Antarktikut janë kaq të ulëta saqë bora nuk shkrin
asnjëherë në disa pjesë të kontinentit. Temperatura mesatare vjetore është -49 gradë celsius, gjë që e bën Polin e Jugut vendin më të
ftohtë të botës. Ndërsa temperatura mesatare gjatë sezonit të dimrit në rajonin arktik është -34 gradë celsius, ndërsa pëson rritje gjatë
sezonit veror. Temperatura më e ulët e regjistruar ndonjëherë në tokë ka qenë -89.6 gradë celsius dhe është raportuar nga baza Vostok,
afër Polit të Jugut.
Arinjtë polarë dhe pinguinët
Pinguinët jetojnë vetëm në hemisferën jugore, pra në rajonin antarktik, dhe nuk kanë
paraardhës natyralë kontinentalë. Arinjtë polarë në fakt janë një specie endemike që jeton
në hemisferën veriore.
Pothuajse gjysma e depozitave të mbetura të naftës gjendet nën akullin e pjesës veriore të
rajonit arktik, por Traktati i Antarktikut ndalon rreptësisht çdo aktivitet që shfrytëzon naftën
e atjeshme.
Vorbulla polare
Një fenomen interesant që ndodh në polet e Tokës është vorbulla polare, që është një ciklon masiv i formuar afër skajeve vertikale të
planetit. Vorbullat polare ndodhin në shtresat e mesme dhe të sipërme të troposferës dhe stratosferës. Ato i rrethojnë zonat polare
dhe janë pjesë e të ashtuquajturit front polar. Vorbulla polare e antarktikut është më e fuqishme dhe zgjat më shumë se ajo e arktikut.
Polet magnetike të Tokës nuk përputhen me polet gjeografike, sepse fusha magnetike e tokës
është në ndryshim. Diferenca është që poli magnetik i veriut (jugu i fushës magnetike) nuk
gjendet më në arktik, por lëviz drejt lindjes me një shpejtësi prej 55-60 km çdo vit. Poli magnetik
i jugut (veriu i fushës magnetike) ndodhet ende afër Antarktidës, ndonëse lëviz në perëndim me
një shpejtësi prej 10-15 km për çdo vit.

11. Fusha magnetike e Tokës: Qendra e Tokës është një lëmsh i madh hekuri të shkrirë
që rrotullohet vazhdimisht, i cili bën që planeti ynë të ketë një fushë magnetike tejet
të madhe e të fuqishme që shtrihet tutje në hapësirë. Kjo mburojë na mbron që
rrezatimi kozmik të mos arrijë te ne me gjithë fuqinë e tij. Na mbron edhe nga forcat
vdekjeprurëse që çliron Dielli, si: era diellore, që është një vërshim i vazhdueshëm
grimcash me ngarkesë elektrike; shpërthimet diellore, që lëshojnë në minutë aq
energji sa miliarda bomba hidrogjeni dhe shpërthimet në zonën e jashtme ose
kurorën e Diellit, që hedhin në hapësirë miliarda tonë lëndë. Kemi disa përkujtues të
dukshëm që na tregojnë sa na mbron fusha magnetike e Tokës. Shpërthimet diellore
dhe ato të kurorës së Diellit shkaktojnë agime polare të fuqishme, një spektakël
dritash shumëngjyrëshe që shihet lart në atmosferë afër poleve magnetike të Tokës.

12. Dritat e Veriut, Norvegji
Dritat e ndezura janë në fakt përplasjet mes pjesëzave të ngarkuara elektrikisht nga dielli dhe që vendosen në
atmosferën e tokës. Dritat shihen mbi polet magnetike të hemisferave veriore dhe jugore. Emri shkencor i këtij
fenomeni është “Aurora Borealis” në veri dhe “Aurora Australis” në jug.

13. “Aurora Australis” në jug.

14. Hëna(lat.: Luna, në
greq.: Seleni) është
sateliti i vetëm
natyror i Tokës [1],
njëherit sateliti i 5-të
për nga madhësia në
sistemin tonë diellor,
trupi qiellor më i afërt
me planetin tonë [2]
dhe i vetmi në të cilin
ka arritur të shkelë
njeriu.
Distanca mesatare e qendrës së Hënës nga ajo e Tokës është 384,405 km, afërsisht sa 30 herë diametri i Tokës.
Hëna kryen një orbitë (rrugë rrethore) rreth Tokës çdo 27.3 ditë (muaji siderik), kohë për të cilën e kryen edhe një rrotullim të plotë rreth
vetes, ndërsa rreth Diellit ky satelit lëviz bashkë me planetin tonë (sistemi Tokë-Hënë), për këtë arsye shpesh ky sistem quhet “planet i
dyfishtë”, dhe ndryshimet e periodike gjeometrike të sistemit Tokë-Hënë-Diell janë përgjegjëse për fazat e Hënës, që përsëriten çdo 29.5
ditë (muaji sinodik).
Diametri i Hënës është 3.474 km.
Sipërfaqja (3.793x10^7 km²) është më e vogël se 1/10 e Tokës, përafërsisht sa sipërfaqja e Rusisë, Kanadasë dhe SHBA-ve së bashku.
Vëllimin e ka rreth 2% e vëllimit të planetit tonë dhe masën 81 herë më të vogël (7.3477x10²²km).
Tërheqja gravitacionale është rreth 6 herë më e dobët se sa ajo e Tokës, ndërsa fusha magnetike diku 100 herë më e dobët.
Pjerrtësia e boshtit të orbitës së Hënës është 6.68°, krahasuar me pjerrtësinë e boshtit të ekliptikës së planetit Tokë është 16.76°.
Rrezja e këtij sateliti natyror është 1.738km (afërsisht 4 herë më e vogël se e Tokës)
Eklipsi Hënor(Toka mes Diellit dhe Hënës)Eklipsi diellor (Hëna mes Tokës dhe Diellit)

15. Rrymat oqeanike janë rryma të cilat formohen nga erërat oqeanike dhe ndihmojnë në
përhapjen e ngrohtësisë në planetin tonë dhe kanë ndikim të madh në klimë

16. Tornadot janë
shtylla të
dhunshme të ajrit,
në shkallë të vogël,
dhe ato tentojnë
të arrijnë
madhësinë deri në
më tepër se 100
metra. Ato
zhvillohen nga
stuhitë, që
krijohen në
atmosferë.
Prandaj, në vendet
në gjithë botën,
aty ku tornadot
mund të
zhvillohen, janë
ato ku zhvillohen
këto shtrëngata
me shtëllunga të
mëdha".
"Për një stuhi që të
zhvillohet kërkohet
së paku një
përzierje e ajrit të
nxehtë e të lagësht
me ajrin e ftohtë
dhe të thatë, që
bashkëveprojnë
me njëri-tjetrin

17. Lumi është rrjedhë e madhe ujore me burim dhe shtrat të përcaktuar qartë

18. Liqeni është një pellg shumë i madh natyror ose artificial, zakonisht me ujë të ëmbël, që është i
rrethuar nga të gjitha anët me tokë, pa lidhje të drejtpërdrejtë me detin.
Liqenet bregdetare (lagunat)Liqene tektonike
Liqene vullkanike

21. Vetëtimat e Katatumbos, Venezuelë
Për gjithë të apasionuarit pas bubullimave dhe vetëtimave, vendi ideal për të përjetuar emocione të forta është
Venezuela e 260 netëve të stuhishme për çdo vit. Sezoni kulminant i stuhive është muaji Tetor. Ky fenomen
atmosferik ndriçon qiejt e lumenjve Marakaibo dhe Katatumbo dhe pse ende nuk dihet çfarë fshihet pas.
Një teori mendohet të jetë ndikimi që ka mënyra se si era qarkullon në topografinë e veçantë të rajonit, duke krijuar
kështu epiqendra me luhatje të temperaturave dhe si pasojë vetëtima. Gjithashtu mendohet që ekzistojnë disa
depozita mineralesh në ajër të cilat e bëjnë ajrin shumë përcjellës të rrymave e megjithatë ende nuk dihet saktësisht
se çfarë e shkakton këtë spektakël ngjyrash në qiell.

22. Dëborë si shalqi
Mund të kemi dëgjuar që në
dëborë gjenden shumë lloje
algash siç janë ato jeshile por
që këto të fundit të mund të
shndërrojnë dëborën në
ngjyrë rozë me rritjen e tyre
nuk besoj. Emri shkencor i
kësaj alge është
Chlamydodomas.
Disa kushte të caktuara janë
perfekte për rritjen e këtyre
organizmave të vegjël. Kur
dëbora shtresëzohet, alga
gjen kushtet për të lulëzuar
duke e kthyer dëborën në
ngjyrë rozë dhe duke i dhënë
një shile të lehtë shalqini.
Por e veçanta e kësaj dukurie
është qe daton që nga
shkrimet e Aristotelit por me
një mendim ndryshe për të
shpjeguar këtë dukuri.
Mendohej se mineralet
përshkonin shtresat e akullit
duke krijuar këtë efekt derisa
në vitin 1818 botanisti skocez
Robert Brown kuptoi që
ngjyra rozë kishte lidhje me
rrënjët e algave.

23. Stuhitë e
përziera
Ky fenomen ndodh
në të gjithë botën
por e mira do të
ishte që ky spektakël
të ndiqej në
vullkanin Sakurajima
në Japoni. Që një
dukuri e tillë të
ndodhë duhet që një
vullkan aktiv të
bashkëveprojë me
vetëtimat e një
stuhie në grykën e
vullkanit.
Kur bashkohen pjesë
shkëmbinjsh, pluhur
dhe hi në rrugën e
tyre deri në fund të
vullkanit prodhojnë
ngarkesë statike.
Është po kjo
ngarkesë që krijon
vetëtimat vetëm se
këto të fundit
ndodhin me pjesë
guri dhe jo akulli.

24. Përkuljet e hënës në Kosta Rika
Ndyshe përkuljet e hënës njihen me emrin ylber hënor ose ylber i bardhë. Ky fenomen ndodh si pasojë e përthyerjes
së dritës së hënës në lagështirën e ajrit. Për shkak se janë shumë të zbehta, është e vështirë t’i perceptojmë. Duke
qenë se mendjet tona punojnë në bazë të zakoneve dhe meqennëse nuk mund të shquajmë ngjyrat në errësirë,
tentojmë të thithim vetëm ndriçimin prej tyre.
Ky fenomen ndodh gjatë hënës së plotë kur kjo e fundit ndodhet në pikën më të ulët të saj dhe kur shiu bie në drejtim
të kundërt me satelitin e tokës.

25. Retë UFO
Teknikisht ato quhen retë
lente. Me shikim te parë
duken si forma të
çuditshme këto re kaq
pranë kokave tona dhe
prandaj jane kaq të
jashtëzakonshme.
Kushtet atmosferike të
nevojshme për formimin
e këtyre reve janë
specifike dhe kërkojnë
qarkullimin e erërave të
forta me lagështirë në
terrene jo të rregullta.
Temperatura duhet të
jetë optimale duke lejuar
kështu që erërat të
ftohen mbi male dhe
lëndina. Me ftohjen e
lagështirës ndodh
kondensimi në re të
çuditshme.

26. Shiu i peshqve në Honduras
Çdo vit në Maj ose Qershor, qyteti i vogël Yoro në Hondura përfshihet i tëri nga një fenomen tërësisht i pazakontë.
Një ditë gjatë kësaj periudhe ndodh një stuhi. Me pastrimin e qiellit nga stuhia njerëzit përballen me atë që ka
mbetur pas. Shume peshq.
Nuk dihet ende pse ndodh ky fenomen por është interesante se si përsëritet çdo vit që nga viti 1800.

27. Topat e zjarrtë të Nagës
Për shekuj, lumi Mekong mes
Ban Muang dhe Bung Kan ka
parë mrekullinë e një
fenomeni atmosferik: Topat e
zjarrtë të Nagës. Pothuajse
çdo periudhë të vitit, por
veçanërisht gjatë fundit të
Tetorit apo fillimit të Nëntorit
, këta topa të zjarrtë ngrihen
nga sipërfaqja e ujit dhe
shuhen në qiell. Sipas
legjendës mendohet se këta
topa të zjarrtë janë flakët që
nxjerr mbreti gjarpër Phaya
Naga.
Kjo dukuri daton që nga viti
1990 dhe frekuenca e topave
që dalin nga uji ndryshon çdo
vit. Në vitin 2004 u numëruan
rreth 3,000 topa të zjarrtë që
u ngritën drejt hapësirës.
Si shpjegohet kjo dukuri?
Shkencëtarët mendojnë që
ndodh nga çlirimi i gazit si
pasojë e një reaksioni kimik
me gazet e tjerë nga
materialet e kalbura në fund
të lumit. Është vënë re që
topat e zjarrtë të Nagës sot
janë më impresionues.

28. Spektri i Brocken-it
Iluzioni i spektrit të
Brocken-it e merr
emrin nga maja më
e lartë e maleve
Harz në Gjermani.
Edhe pse spektri
mund të shfaqet
kudo sipas kushteve
përkatëse, i pari i
dokumentuar ka
qenë në Brocken në
vitin 1780.
Spektri është një
fenomen i
jashtëzakonshëm i
cili ndodh ku dielli
pozicionohet pas
një personi që po
shikon poshtë në
mjegull. Hija
zgjatet, zakonisht e
rrethuar nga ylberi
dhe ndonjëherë
duke krijuar
imazhin e njeriut
nga një botë tjetër.
Literatura e njeh
spektrin e Brocken-
it si Faustin e Gëtes.

29. Halo
Halo është homologu i akullt i ylberit me të vetmin ndryshim që drita përthyhet në kristalet e akullit dhe jo në pikëzat e
ujit.
Fenomeni atmosferik Halo dikur shërbente si tregues i motit në parashikimet empirike të kushteve atmosferike përpara
se të krijoheshin mënyra më të sofistikuara. Halo nënkupton që brenda 24 orëve të ardhshme do të bjerë shi.

30. Parhelion
Një Parhelion klasik është efekti i tre diejve që paraqiten sëbashku në të njejtën kohë. Në të njejtën kohë ndodh edhe
Halo dhe e veçanta është që duket sikur dielli ka dy kopje të saj të vendosura në një distancë prej 22 gradësh dhe
pothuajse në të të njejtën lartësi.
Tipikisht Parhelion ndodh kur dielli pozicionohet në këndin më të ulët, përgjatë agimit ose perëndimit dhe atmosfera
mbushet me kristale akulli duke formuar kështu re, por edhe pluhuri i diamantit dhe mjegulla e akullt mund ta
shkaktojë atë. Në pjesën më të madhe të rasteve duket si njollë e bardhë që mund të ngatërrohet me diellin apo një
kometë.

31. Shtylla e dritës
Ky fenomen ndodh kur drita e diellit reflektohet nga pjesëzat më të
vogla të akullit në ajër që mund të duken si forma gjashtëkëndore.

32. Ndriçimi i gjelbër
Ndriçimi i
gjelbër shfaqet me
rrezet e para të
agimit të diellit ose
me dritën e fundit të
perëndimit. Jo
vetëm është
vështirë të
dëshmohet por
gjithashtu është
shumë i dëmshëm
për sytë. Për ta
parë do të duhej që
horizonti të jetë i
hapur, ajri i pastër
dhe mot pa re.

33. Ylberi i zjarrtë
Është një dukuri diellore shumë e rrallë. Ndodh kur rrezet horizontale të diellit në lindje ose
perëndim reflektohen në copëzat horizontale të akullit nëpër re.

34. Eklipsi Diellor
Një eklips diellor ndodh kur hëna vendoset mes tokës dhe diellit duke vendosur kështu një hije mbi tokë. Ky fenomen
mund të ndodhë gjatë hënës së plotë, kur hëna vendoset në mënyrë të drejtpërdrejtë mes tokës dhe diellit.
Megjithatë për të ndodhur ky fenomen ka edhe kushte të tjera që duhet të jenë të pranishme. Do të duhej që hëna të
ndodhej në linjën e kryqëzimit të orbitës së hënës dhe planit të orbitës së tokës.