3. Toka është planeti i treti i sistemit
tonë diellor Toka është rreth 4.57
miliardë vjet e vjetër, dhe i vetmi
planet në sistemin tonë diellor ku
është zhvilluar jeta. Toka ka vetëm një
satelit natyror: Hënën. Toka peshon
6.000 miliard ton dhe është afër
40.000km rreth ekuatorit. Supozohet
që, krijimi i Tokës erdhi si rezultat i
ngjarjeve që pasuan Big Bang-un
(Shpërthimin e Madh). Sipas kësaj
hipoteze, një yll stërmadh, shpërtheu
dhe u nda në një pafundësi copash të
cilat më pas krijuan galaktikat, dhe
sistemet diellore. Në këtë formë u
krijua dhe sistemi ynë diellor, nga një
grumbullim pluhuri e copash, të cilat
duke u sjellë rrotull vetës
krijuan Diellin dhe planetët e sistemit
të tij. Çdo vit toka goditet nga mijëra
meteor me madhësi relativisht të vogël
te cilët duke kaluar nëpër atmosferë
digjen. Edhe mosha e tokës është
përcaktuar nga matja e moshës së
njeriut prej këtyre meteorëve, të cilët
sipas supozimit janë pjesë e sistemit
diellor dhe kanë të njëjtën moshë me
tokën.
5. NJERIU DHE NATYRA
Ajri, toka, ujrat e lumenjve, liqeneve, deteve e oqeaneve, ujrat nentokesore dhe gjithcka ku jeton dhe ndikon tek
njeriu perbejne mjedisin rrethues.
Sot zhvillimi i vrullshem ekonomik i botes e civilizimi i saj, krahas progresit te madhe qe kane sjelle, kane nderhyre
edhe ne demtimin ,ku me shume e ku me pak, te mjedisit tone rrethues.
Sot, mjedisi ku zhvillohet aktiviteti i botes se gjalle, eshte shume i ndotur me produkte e mbeturina te
shumellojshme,nder to vendin kryesore e zene mbetjete kimike apo sic i njohim ndryshe,kimikatet dhe mbetjet
radjoaktive. Njerezit duhen te ndergjegjesohen, duhet te apelojne per te mbajtur paster ambjentin e tyre. Detyra
paresore e tij eshte menjanimi i ndotjeve. Kujdesja ndaj mjedisit eshte obligim njerezor per te evituar katastrofat
ekologjike.
Njeriu duhet te jetoje ne harmoni me natyren, duhet te kujdeset per ate, dhe te zhfrytezoje me efikasitet te mirat e saj,
perndryshe natyra e ndeshkon ate dhe brezat qe do te vijne.
6. Krijimi i planetëve
1.Pak çaste pas Big Bengut kozmosi kalon përmes një "inflacioni"(bymimi) tepër të
shpejtë.Ai zgjerohet nga diçka që është pak më e vogël se një atom,në masën e një
qitroje brenda fragmentit të një sekonde.(Koha:10-43 sekonda)
2.Pasinflacioni,Universi është diçka në bujisje (zierje) e sipër,një supë e nxehtë
elektronesh,kuarkesh dhe thërmijash të tjera.(Koha:10-32 sekonda.Temperatura:10-
27 gradë celcius)
3.Një kozmos ftohet nxithmi,bën të mundur që kuarket të shëndrrohen në protone
dhe neutrone.(Koha:10-6 sekonda.Temperatura:10-13 gradë celcius)
4.Duke qenë ende nxehtë për t'u trajtësuar në atome,elektronet dhe protonet e
ngarkuara shpërndajnë dritë:Universi është një mjegullanjë tejetë e nxehtë.(Koha:3
minuta.Temperatura:10-8 gradë celcius)
5.Elektronet kombinohen me protonet dhe neutronet për të formuar
atomet,kryesisht hidrogjen dhe helium.Më në fund drita mund të udhëtoje dhe të
përshkoje distanca të gjata mespërmes Universit.(Koha:300.000
vjet.Temperatura:10.000 gradë celcius)
6.Nga rëndesa gazet e hidrogjenit dhe heliumit bashkohen për të formuar retë,ku
lindin yjet e para.Re gjigante dhe grupe yjesh të reja formojnë galaktikat e
para.(Koha:1 miliard vjet.Temperatura:-200 grad ë celcius)
7.Teksa galaktikat tufëzohen nën peshën e rëndesës ,yjet e para vdesin dhe çlirojnë
elemente të rënda në hapësire.Kjo gjë shpie në në formimin e yjeve dhe planeteve
te rinj.
Planetet e vogla te ngurta:Merkuri,venera,toka dhe marsi
Planetet e medha gazore:Jupiteri, saturni ,urani dhe Neptuni
8. Gazrat e atmosferës e përhapin dritën diellore duke
i dhënë tokës një brerore të kaltërt kur shikohet nga hapësira.
Përbërja vertikale e atmosferës
Ky material karakterizohet nga një nivel i lartë përkthimi. Ju lutem
bashkëngjitur vendosni edhe një fjalor shqip (wikipedia) - shqip.
Atmosfera (nga qreq. ατμός, atmós - "avull" dhe σφαίρα, sfera - "lëmsh")
është një shtresë gazesh që mbulon një trup qiellor Ajo përbëhet shpesh nga
një përzierje gazrash të ndryshëm, dhe mbahet e mbërthyer nga fuqia
e rëndesës në trupat qiellorë. Atmosfera është në sipërfaqe më e dendur dhe
me rritjen e lartësisë shkon duke u rralluar.
Disa planetë përbëhen kryesisht prej gazesh të ndryshëm, dhe kështu ata kanë
atmosfera shumë të thella, si p.sh. Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni.
Toka, Afërdita, Marsi dhe Plutoni kanë atmosferë që mbeshtjell sipërfaqet e
tyre, siç e kanë edhe tre satelitët e planeteve të
jashtëm: Titani, Enkeladusi (hëna e Saturnit), dhe Tritoni (hënë e Neptunit).
10. NDRYSHIMET KLIMATERIKE
Ndryshimi i klimës
Luhatjet e gazit karbonik, temperaturës dhe pluhurit
gjatë 400.000 vjetëve të fundit në tokë.
Faktorët ndikues në ndryshimin e klimës.
Ndryshimi i klimës është një term i përdorur
në klimatologji për të treguar ndyshimet e pësuara
të klimës në tokë në shkallë botërore gjatë hapësirave të
ndryshme kohore, që nga krijimi i tokës e gjer tani.
Ndryshimi i klimës mund të shkaktohet nga proceset e
brendëshme tokësore, prej faktorëve të jashtëm (p.sh.
ndryshimet në rritjen e rrezatimitdiellor) ose, në kohët e
fundit nga veprimtaria njerëzore.
Sot termi "ndryshimi i klimës" në politikën mjedisore
shpesh lidhet me ndryshimet e tanishme klimatike, duke
përfshirë ngritjen e temperaturës mesatare të sipërfaqës
së tokës e njohur si nxehja globale.
12. Ekosistemi është bashkësi aktive e biosferës, që përbehet nga organizmat e gjalla, vendosur
në një hapësire te përcaktuar mire. Në këtë hapësire organizmat e gjalla janë te lidhura
ngushte midis tyre dhe me mjedisin fizik, në bashkëveprim te shumëllojshëm për
shkëmbimin e energjisë e te lendes.
Në përbërjen e ekosistemit gjallesat si bashkësi quhen biocenoze, ndërsa lënda organike
quhet biotop. Midis dy ekosistemeve shtrihet një zone e cila karakterizohet nga tipare te
përbashkëta te te dy ekosistemeve.
Biosfera përbehet nga miliona ekosisteme, prej te cilëve formohen rajone te ndryshme te
gjeografisë se gjallesave (biogjeografi). Rajoni me vete përben atë e quhe biome në ekologji
dhe zone gjeografike në gjeografi.
Gjallesat në një Ekosistem janë disa llojesh. Secili lloj përben një grup me vete, i cili ka edhe
hapësirën e tij te jetës. Ndodh shpesh që hapësirat e jetës se grupeve e te llojeve, janë te
ndërthurura me njëra-tjetrën.
EKOSISTEMI
13. DEMAGROFIA
Demografia
Sipas të dhënave në korrik të vitit 2006 bota ka 6,525,170,264 banorë dhe përfshihet nga një
rritje globale prej 1.14% ku shkalla e lindjes është 20.05 lindje/1,000 banorë dhe 8.67
vdekje/1,000 banorë. Nga e gjith kjo popullsi raporti është 1.06 meshkuj/femra.
Vdekja e foshnjeve të posa lindura ka një raport 48.87 vdekje/1,000 lindje të gjalla.
Jetë gjatësia e njerëzve marrë në përgjithësi është rreth 64.77 vite kurse ndarë në gjini
meshkujt jetojnë rreth 63.16 vite kurse femrat 66.47 vite.
Shkalla e përgjithëshme e pjellshmërisë është 2.59 fëmijë nga 1 grua.
Njerëzit në botë janë të aftë për shkrim lexim rreth 82% (marrë mosha mbi 15 vjeçare si
element për këtë llogaritje statistikore) nga të cilët 87% meshkuj dhe 77% femra. Rreth 2/3
nga i gjith numri prej 785 milionëve analfabetë gjenden vetëm në 8 vende
si: India, Kina, Bangladeshi, Pakistani, Nigeria, Etiopia, Indonezia dheEgjipti. Nga i gjith numri
i analfabetëve të botës 2/3 janë të gjinisë femërore (sipas v.2005).
14. PYEJET QE PO ZHDUKENPyjet që mbulojnë një pjesë të mirë të globit
po zhduken me shpejtësi alarmante. Që nga
viti 2000 deri në 2012 janë zhdukur 2.3 milion
kilometra katror pyje, një sipërfaqe e
barabarta me zhdukjen e 50 fushave të
futbollit çdo minutë. Siç na njeh edhe
materiali në vazhdim, një paisje e fuqishme
kompjuterike ofron informacione të
besueshme çdo minutë për të ndihmuar
qeveritë dhe ata që merren me konservimin
që të rikuperojnë humbjet dhe të godasin
aktivitetet kriminale.
Zjarri, prerja ilegale e pyjeve, ç’pyllëzimet si
dhe minierat dhe nxjerrja e naftës janë
probleme kronike në pyjet tropikale në botë.
Në kohën kur zbulohen këto aktivitete,
shpesh është shumë vonë për të reaguar dhe
për të gjetur se kush janë fajtorët.
15. ENERGJIA BERTHAMORE
"... energjia bërthamore nuk krijon shi
acid, nuk krijon smog, nuk krijon
ngrohje globale, ndërsa qymyrguri dhe
nafta janë burim i të gjitha këtyre."
"Çdo uzinë prodhon qindra tonelata
mbetje me nivel të lartë rrezatimi, të
cilat qendrojnë pa u dekompozuar në
natyrë për qindra e mijra vjet. Sot për sot
ne nuk kemi ndonjë zgjidhje për
trajtimin me efektshmëri dhe pa
probleme të këtyre mijra tonelatave
mbetje bërthamore."Reaktorët që
përdoren në Shtetet e Bashkuara dhe në
Evropën Perëndimore janë shumë më të
qendrueshëm dhe kanë një të kaluar të
shkëlqyer."
"Mendoj se ne duhet t’i shikojmë
uzinat bërthamore si armë të
shkatërrimit në masë të vendosura
në pika të ndryshme strategjike të
vendit që ua kemi vënë në
dispozicion terroristëve, të cilët
mund t’i sulmojnë në të ardhmen."
16. MBROJTJA E PLANETIT
Mbrojtja e natyrës dhe e mjedisit konsiderohen si pjesa më e rendesishmee jetës në
planetin tonë.Te gjitha proceset qe çojne në një sistem ekologjik te suksesshëm janë
tëlidhura me programin për përcaktimin e strategjise dhe zhvillimin e mëtejshëm
tëobjektivave në ruajtjen e natyrës e të mjedisit.Koncepti themelor i ekologjisë duhet të
njihetfort mirë jo vetëm nga shkollat e mesme,shkollat e larta, universitetet,
organetshtetrore,institutet shkencore por edhe nga Akademia e Shkencave e cila duhet të
udhëheq nëmënyrë shkencore zgjidhjen e problemeve në fushen e ruajtjes se natyrës dhe
mjedisit sidhe ato të ngrohjes globale . Por po të njiheshin mirë të gjitha këto probleme sot
nuk do tekishim shqetsimet e ndotjes së ajrit,ujittë tokës apo efektet e ngrohjes
globale.Ekologjiaështë themeli i ruajtjes se natyrës dhe të mjedisit dhe si shkencë e
biologjisë shfrytzon tëdhënat shkencore të kimisë, të fizikës të matematikës dhe të shumë
shkencave tjera. Dy janë drejtimet kryesore : 1. Ruajtja e mjedisit që ka si qellim të kufizojë
ndikimin e ndotjevete industrisë , bujqësisë, transportit, ndertimit etjera veprimtari te njeriut.
2. Ruajtja enatyrës që ka si qellim të kufizojë deri ne minimum ndryshimet në natyrë
(ekosistemet ) siç janë efektet e ngrohjes globale,ruajtja e shtresës së ozonit, paksimi i
emetimit tëgazrave,evitimi i shirave acide. Prandej ka rendësi të dihet një strategji e cila
duhet tëndiqet për të evituar një krizë ekologjike në vendin tonë. Por një gjë e till
fatkeqsisht nukpasqyrohet në websiten e Ministrisë Mjedisit bile te dhenat i perkasin vetem
viteve 1997-98ne te cilat jo vetëm ka gabime por edhe pasaktësira dhe plot teori te
pavertetuara. Mendojse prioritetet duhet të jenë në problemet më të mëdha e më të
ngutshme për tu zbatuar, qetë sigurojnë një natyrë e mjedis te pastër .
17. STRATEGJIA PER MBROJTJEN E PLANETIT
Të gjithë duan që planeti të mbrohet, të gjithë flasin për këtë, madje disa luftojnë ashpër
për të, por asnjë nuk është gati të bëjë atë që duhet, për të mbrojtur vërtet planetin: të
kufizojë kërkesat e tij për pasuri dhe për konsum, pra, të sakrifikojë. Në qoftë se nuk
ndryshojmë filozofinë e prodhimit dhe përdorimit, në qoftë se nuk ulim konsumin e
panevojshëm, në qoftë se konsumojmë më shumë nga ç‘kemi nevojë, në qoftë se nuk
konsumojmë deri në fund ato që kemi, mund të flasim sa të duam për mbrojtjen e
planetit, mund edhe të përleshemi me ata që i akuzojmë se nuk po marrin masa për
mbrojtjen e tij, por kemi bërë fare pak.
20. MARVESHJE PER SEKTORIN ENERGJETIK
Marrëveshja e Huasë për financimin e “Projektit të Rimëkëmbjes së Sektorit të
Energjisë Elektrike” midis Republikës së Shqipërisë dhe Bankës Ndërkombëtare
për Rindërtim dhe Zhvillim (IBRD) parashikon akordimin e një huaje në shumën
112,100,000 EUR. (150 milionë Dollarë)
Objektivi kryesor i Projektit është rritja e sigurisë së furnizimit të konsumatorit
me energji elektrike nëpërmjet diversifikimit të burimeve të gjeneruara dhe
forcimin e integrimit rajonal, përmirësimi me efikasitetit i sistemit të shpërndarjes
së energjisë nëpërmjet zvogëlimit të humbjeve në rrjet dhe përmirësimit të sistemit
të mbledhjes së të ardhurave, përmirësimi i tregut të energjisë elektrike, si dhe
prezantimi i reformave të energjisë në sektorin e energjisë për krijimin e një tregu
konkurrues,
reforma të cilat do të ndihmojnë në thithjen
e investimeve private dhe reduktimin
e rreziqeve fiskale për qeverinë.
Marrëveshja është 4-vjeçare, me interes nën 2%.
21. MARVESHJE NDERKOMBETARE
NE Takimi TE nivelit të lartë të KB-së për
Klimën me Sekretarin e Përgjithshëm Ban
Ki-moon që i bëri thirrje vendeve të
miratojnë një “kurs të ri” për të mbrojtur
ambjentin.
Z.Ban bëri thirrje për pakësimin e çlirimit të
gazeve që shkaktojne efektin sere duke
thënë se bota duhet të jetë me nivel
neutral të karbonit deri në fund të shekullit
të 21-të.
Udhëheqës nga 125 vende janë në takimin
një-ditor ndërsa aktivistët ambjentalist
kërkojnë të shfrytëzojnë momentin për të
miratuar një marrëveshje globale për të
pakësuar emetimin e gazit në konferencën e
Parisit në fund të vitit 2015.
