Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek, 2015

Land van Streuvels
Inhoudelijk vooronderzoek
Brecht Demasure, Greet Draye en Joris Spolspoel

Land van Streuvels
Inhoudelijk vooronderzoek
Brecht Demasure
Greet Draye
Joris Spolspoel

COLOFON
Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek.
Dit rapport is het resultaat van een studie uitgevoerd in opdracht van
Provincie West-Vlaanderen
Het project werd uitgevoerd door Brecht Demasure, Greet Draye en Joris Spolspoel onder leiding van
prof. dr. Yves Segers, Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG), KU Leuven en
Centrum Agrarische Geschiedenis vzw (CAG).
Leuven, 2015
Een digitale versie van dit rapport is beschikbaar op
www.hetvirtueleland.be.
Voor meer informatie:
Centrum Agrarische Geschiedenis vzw
Atrechtcollege, Naamsestraat 63, 3000 Leuven
contact@cagnet.be
+32 16 32 35 25
Afbeelding cover: Het golvend landschap richting Tiegemberg. Ongedateerde foto door Stijn Streuvels vanaf het
Lijsternest in Ingooigem. © Beeldbank West-Vlaanderen
D/2015/11875/1

Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek 1
INHOUDSTAFEL
Inleiding....................................................................................................................................... 3
1 Landschappelijke infrastructuur ............................................................................................... 5
1.1 De waterscheidingslijn Leie-Schelde, een natuurlijke barrière.................................................. 5
1.2 Verkeerswegen, een menselijke barrière................................................................................... 6
1.2.1 Spoorwegen....................................................................................................................... 6
1.2.2 Verkeerswegen.................................................................................................................. 7
1.3 Deelgebieden en pleisterplaatsen............................................................................................ 10
1.3.1 Regio I. Noordzijde spoorlijn, noordwestzijde heuvelrug: Anzegem - Heirweg -
Gijzelbrechtegem ........................................................................................................... 11
1.3.2 Regio II. Westzijde heuvelrug: Ingooigem - Vichte (Leievallei) ...................................... 13
1.3.3 Regio III. Scheldevallei Zuiden-Oosten: Tiegem, Otegem, Kaster ................................... 15
2 Een beknopte geschiedenis van de landbouw in Anzegem....................................................... 19
2.1 Agrarische ontwikkeling tot ca. 1800 ....................................................................................... 19
2.2 Een traditionele landbouw (1800-1880) .................................................................................. 20
2.2.1 Een moeilijke periode...................................................................................................... 20
2.2.2 Op zoek naar alternatieven ............................................................................................. 22
2.3 Boeren in verandering (1880-1950) ......................................................................................... 23
2.3.1 Opnieuw crisis, maar ook industrie................................................................................. 23
2.3.2 De landbouwsector heroriënteert zich ........................................................................... 24
2.4 Schakel in de voedselketen (1950-2010).................................................................................. 27
2.4.1 Achtergrond..................................................................................................................... 27
2.4.2 Belang van de landbouw in Anzegem.............................................................................. 28
2.4.3 Teeltpatroon en veestapel .............................................................................................. 28
3 Ecologie in Anzegem .............................................................................................................. 31
3.1 Hydrografie: Brongebieden en beekvalleien............................................................................ 31
3.2 Bosgebieden en bosvegetatie .................................................................................................. 32
3.3 Parkdomeinen .......................................................................................................................... 35
3.4 Kleine ecologische landschapselementen................................................................................ 36
4 Cultuurgeschiedenis............................................................................................................... 39
4.1 Grote namen............................................................................................................................. 39
4.1.1 Het Lijsternest (Ingooigem)............................................................................................. 39
4.1.2 Het Sint-Arnolduspark (Tiegem)...................................................................................... 41

2
4.2 Twee talen................................................................................................................................ 43
4.3 Streekspecialiteiten.................................................................................................................. 45
4.3.1 Streekgerechten .............................................................................................................. 45
4.3.2 Streekverhalen................................................................................................................. 46
5 Bronnenmateriaal.................................................................................................................. 47
5.1 Beeld......................................................................................................................................... 47
5.2 Kaarten ..................................................................................................................................... 49
6 Bibliografie....................................................................................................................................... 51

Inleiding
Het ‘Land van Streuvels’ dankt zijn naam aan Stijn Streuvels, literaire vernieuwer uit de eerste helft
van de twintigste eeuw. Stijn Streuvels was het pseudoniem van Frank Lateur, een brood- en
banketbakker van opleiding en literaire autodidact. Hij werd geboren in Heule in 1871, bracht zijn jeugd
door in Avelgem en verhuisde in 1905 naar Ingooigem waar hij woonde tot zijn dood in 1969. Daar had
hij Het Lijsternest laten optrekken. Vanachter het grote raam in zijn schrijfkamer beschreef hij in zijn
romans het leven en de natuur van de streek. Hij verwierf er naam en faam mee in binnen- en
buitenland.
Dit rapport is de neerslag van een inhoudelijk vooronderzoek naar dat ‘Land van Streuvels’. Het
aangeleverde materiaal kan de diverse applicaties van het gelijknamige fiets- en wandelroutenetwerk
stofferen met toegankelijke achtergrondinformatie over de ontwikkeling van de landbouw, het
landschap en de lokale cultuurgeschiedenis. Het kan bovendien bijdragen om de historische eigenheid
en identiteit van het gebied te schetsen en te communiceren naar een breed publiek van bewoners en
recreanten in verdere initiatieven.
Het recreatief netwerk waarvan sprake beslaat het gebied met typische natuur- en
cultuurlandschappen die beschreven staan in de werken van Streuvels. Het gaat om de directe
omgeving in het zichtveld van zijn woonst, met name het glooiend landschap rond de heuvelkam
Tiegemberg. Ruimer genomen bevat het ook de landschappen en trekpleisters in de ‘Groene Gordel’
rond Anzegem, voorbij de spoorlijn die de gemeente doorkruist. Ook uit het meer geürbaniseerde
westen in Vichte en Heirweg zijn enkele bijzondere pleisterplaatsen opgenomen. Grosso modo komt
het hele gebied overeen met de gemeente Anzegem en enkele overgangszones zoals de open
landschappen richting Otegem en de bocage en bossen langs de grens met Wortegem-Petegem. De
diverse pleisterplaatsen waarvan informatie en beeldmateriaal wordt aangeleverd, corresponderen
zoveel mogelijk met knooppunten op de toekomstige wandelnetwerkkaart ‘Land van Streuvels’.
Het eerste deel van deze studie beschrijft de bijzondere ligging van Anzegem in het interfluvium van
Leie en Schelde, de heuvelrug die het natuurlijke landschap vormgeeft en waarrond enkele ecologisch
waardevolle zones bewaard zijn. Daarnaast komen de menselijke ingrepen in het landschap aan bod,
met de historische ontwikkeling en fragmentering door verkeersinfrastructuur zoals spoorlijnen en
bebouwing. In een tweede hoofdstuk volgt een historische schets van de ontwikkeling van de
landbouweconomie en teelten in de streek en van de invloed die de modernisering had op het
agrarische landschap. Het derde deel gaat dieper in op de typische vegetatie in het bronnengebied, de
bossen en beekvalleien van Anzegem. In het laatste hoofdstuk wordt de grote en kleine
cultuurgeschiedenis van de regio besproken. Het ‘Land van Streuvels’ was een plaats van literaire
avant-garde en van religieus toerisme met het Sint-Arnolduspark. De beide varianten van het West-
Vlaams die elkaar ontmoeten op de heuvelkam, komen aan bod, naast de vele streekverhalen die
Anzegem rijk is. Het rapport besluit met een overzicht van enkele streekspecialiteiten.

1 Landschappelijke infrastructuur
Joris Spolspoel, CAG
Zoals elders in Vlaanderen vind je in het ‘Land van Streuvels’ alleen nog cultuurlandschappen, het
resultaat van een eeuwenlange wisselwerking tussen mens en natuur. Historische bouwsels,
bosrelicten, het wegenpatroon, kleine stukjes groen: ze vertellen allemaal iets over het historisch
landgebruik in de streek, over oude tradities en de evolutie van het landschap. Eerst komt het
natuurlijke reliëf aan bod, vervolgens de menselijke invloed erop. Er zijn drie deelgebieden te
onderscheiden. Die onderverdeling is van nut in de waardering en groepering van pleisterplaatsen.
1.1 De waterscheidingslijn Leie-Schelde, een natuurlijke barrière
Het landschap en uitzicht van het Land van Streuvels wordt bepaald door de ligging van Anzegem en
haar deelgemeenten in het interfluvium van de Leie en Schelde. Eén van de voornaamste reliëfgolven
in Zuid-West-Vlaanderen, grotendeels parallel aan beide rivieren, verheft zich namelijk een heel stuk
boven de omliggende glooiingen en vormt zo de waterscheidingslijn tussen beide rivierbekkens. Deze
centrale heuvelrug loopt dwars door de gemeente van noordoost naar zuidwest en zorgt aan
weerszijden voor diverse landschapstypes. In noordwestelijke richting strekken de beekvalleien zich
uit richting Leie en in zuidoostelijke richting naar de Schelde. Naar de Leie toe is het verval zacht en
lopen de waterlopen traag over een lang parcours. Aan de kant van de Scheldevallei is het verval van
de beken vanaf Tiegemberg tot de Scheldevlakte doorgaans sneller, korter en steiler.
Het Anzegemse deel van het interfluvium ligt net op de overgang van zandbodems naar leembodems.
Net als de heuvelruggen in de Westhoek en de Vlaamse Ardennen gaat het in feite om gefossiliseerde
zandbanken van een oude zee, in vakliteratuur ‘Diestiaanheuvels’ genoemd. Een andere naam is
‘getuigenheuvels’. Aan de randen van de heuvelrug vinden bestaande reliëfverschillen hun oorsprong
in de erosie van zandduinen, zoals de steilrand aan de Spitaalbossen en de flanken van Tiegemberg.
Deze zandduinen waren oorspronkelijk bedekt met formaties van ijzerzandsteen. Dit gebied was
echter kwetsbaar voor erosie door de beide rivierbekkens van Leie en Schelde zodat de heuvelkam
afgetopt is en veeleer een plateau vormt. De heuveltoppen in de buurt noemt men ook wel
‘kleikoppen’ omwille van de zware ondergrond van klei die door de eeuwenlange waterstromen van
beken is achtergelaten. Streuvels koos een van die kleikoppen in Ingooigem uit om zijn woonst en tuin
op te bouwen. De hoger gelegen gronden op de heuvelrug waren oorspronkelijk sterk bebost maar
opeenvolgende periodes van ontginning en ontwikkeling maakten dat men nu op vele plaatsen zicht
heeft op een open cultuurlandschap. Waar kleine hellingbossen opduiken, is de bovenste grondlaag
doorgaans minder geërodeerd. De natte bovenlaag die achterblijft, is ongeschikt voor landbouw. Deze
bescheiden bosrelicten getuigen van hoe het landschap er eeuwen geleden moet hebben uitgezien.
De geologische achtergrond verklaart mee de diversiteit in landgebruik en begroeiing op verschillende
flanken van dezelfde heuvel. In het noorden bleven wel enkele grotere historische bosgebieden het
landschap bepalen. In het zuiden resten slechts kleine bosfragmenten.

6
Rondom de heuvelrug ligt een bronnengebied met typische bronbiotopen die de beekvalleien voeden.
De eroderende werking van de beken heeft de flanken van de centrale heuvelkam uitgeschuurd tot
een zacht glooiend reliëfpatroon. Het landschap tussen de dorpskernen bestaat vooral uit glooiende
akkers en kouters, met landschappelijk waardevolle landbouwgronden op de centrale heuvelrug rond
Tiegem, in een driehoek tussen Ingooigem, Kaster en Gijzelbrechtegem. De hoogteverschillen zijn het
meest significant rondom de Tiegemberg (79m hoog) en het gehucht Kruisken (83m hoog) ten noorden
van Gijzelbrechtegem, het hoogste punt in de gemeente Anzegem.
Tot de achttiende eeuw kende Anzegem een geringe bevolkingsdruk en werd het landschapsbeeld
eeuwenlang bepaald door bosjes, woeste heidegronden en kleinschalige, geïsoleerde hoeves. Een
natuurzone waar men nu nog enigszins een impressie kan krijgen van dit oude landschapstype is het
karaktervolle en weinig bebouwde gebied Bouvelo-Hemsrode langs de grens met Wortegem-Petegem.
1.2 Verkeerswegen, een menselijke barrière
De menselijke cultivering heeft de voorbije twee eeuwen enorm ingegrepen in het natuurlijke
landschap. Vanaf de achttiende eeuw begon de moderne ontginning van heidegronden en bosgebied
op grote schaal. De bevolkingsgroei en economische ontwikkeling zorgde bovendien voor nieuwe
woonvormen en meer beroepsactiviteit op het platteland. De bijhorende verkeersinfrastructuur trok
grote, rechte lijnen in het landschap, die sindsdien duidelijke herkenningspunten vormen.
1.2.1 Spoorwegen
De aanleg van spoorwegen had een bijzonder grote impact op het landschapsbeeld. Nadat Kortrijk en
het Leiedal in de jaren 1840 en 1850 een basisnetwerk van spoorlijnen hadden verkregen, gingen
talrijke privémaatschappijen aan de slag om hier een lokaal netwerk aan te verbinden, waarbij ook
landelijke gemeenten als Anzegem en Vichte werden opgenomen. De spoorlijn 89 Kortrijk-Oudenaarde
werd vanaf 1868 uitgebaat door de 'Société Générale d'Exploitation de Chemin de Fer' en volgt nog
steeds haar oorspronkelijk tracé. Ze is aangelegd in een rechtlijnig tracé van oost naar west, zonder
rekening te houden met de natuurlijke landschapsvorm. Voor de passage dwars door de heuvelrug
werd deze gedeeltelijk afgegraven, zodat de bedding met twee sporen er een holle weg vormt. De
rechte vorm en de bebouwing rond de beide stations belemmeren aan weerszijden het zicht op het
open landschap langs de heuvelkam.
Er ontwikkelden zich geleidelijk stationsgehuchten, die verbonden werden met de centra van Anzegem
en Vichte door nieuwe of verbrede wegen. De lintbebouwing langs deze steenwegen rukte geleidelijk
op en deed de woonkernen samensmelten tot één geheel. In de jaren 1900-1910 spreidde ook het
stoomtramnet van de buurtspoorwegen zich uit, smalsporen langs de bestaande wegen met
eenvoudige haltes in afgelegen gehuchten. Deze verbonden de westelijke helft van de gemeente nog
meer met het stedelijke leven en industriële centra. De voormalige halte Sterhoek, midden op de
spoorlijn tussen de stations van Anzegem en Vichte, werd gebruikt door Stijn Streuvels en door die
andere gekende schrijver die in Ingooigem woonde, priester-dichter Hugo Verriest (1840-1922). De
halte Sterhoek werd ondanks veel protest van buurtbewoners opgeheven in 1984 maar de

concentratie aan woningen vormt nog steeds een gelijknamig gehucht. Het stationsgebouw aan de
Vichtsesteenweg bleef bewaard en werd omgevormd tot een gezinswoning.
In het station van Anzegem kon men overstappen op de enkelsporige lijn 66A. Deze voormalige
verbinding takte vanaf 1866 af net ten zuidwesten van de dorpskern van Anzegem. De splitsing is te
zien in het midden van de kaart op afbeelding 3. Zij liep via station Heirweg en Waregem in enkele
langgerekte bogen naar het noordwesten met als eindhalte Ingelmunster. Naast een reizigershalte was
er in Heirweg lange tijd een goederenstation voor het lossen van kolen, kalk en meststoffen en het
laden van suikerbieten. Ook hier zorgde de aantrekkingskracht van het station voor veel woningbouw,
zodat het stationsgehucht Heirweg intussen nagenoeg aansluit op Anzegem-Kruisweg. In 1934 werd
het reizigersverkeer tussen Waregem en Anzegem stopgezet. Nadat ook het goederenverkeer niet
langer rendabel was, werden de sporen in 1950 opgebroken. Het tracé, parallel aan de huidige
Schaagstraat, is nog steeds zichtbaar in de perceelscheiding van wegen en velden en aan enkele
voormalige bareelwachtershuisjes. Net als elders in Vlaanderen zijn gedeelten van de spoorlijn richting
Waregem uitgerust als snelle fietsverbinding. Het tracé in Anzegem zelf is minder intact.
1.2.2 Verkeerswegen
Historisch gezien kende Anzegem steeds een verspreide bebouwing in het open landschap, zoals te
zien is op de kaart in afbeelding 1 en op een uittreksel van de Ferrariskaart (1777) in bijlage. De
economische en demografische ontwikkeling voltrok zich dus meer in het landbouwgebied tussen de
Enkele wetenswaardigheden over Station Anzegem
Oorspronkelijk was het station van Anzegem gepland nabij de Sint-Janskerk en het
dorpscentrum. Door allerlei persoonlijke en politieke belangen werd het echter op enige
afstand aan de oostzijde gelegd, richting Kaster en Elsegem. Er was een grote waterput
voorzien voor de bevoorrading bij het keren van de stoomlocomotief op de terminus van
lijn 66A Anzegem-Waregem-Ingelmunster. De ijzeren slagbomen werden over de
kasseiweg gedraaid door een spoorwegarbeider, de ‘bareelwachter’, die aan het
stationsplein woonde. In de loop der jaren werden nabij het station drie textielfabrieken
opgericht, waaronder in 1918 het fabrieksgebouw van Lepoutre. Dat neemt nog steeds de
helft van de steenweg naar Gijzelbrechtegem in en kreeg een eigen spooraftakking. Deze
weverij, spinnerij en ververij van schapenwol werd ingericht door ondernemers uit de
textielstad Roubaix. Omdat de vruchtbare opbrengst van de omliggende
landbouwgronden alom gekend was, stapten tijdens de Tweede Wereldoorlog honderden
reizigers van heinde en verre af in dit station om zich bij de boeren in de omgeving te
bevoorraden met allerlei voedingswaren zoals boter, graan of aardappelen. Enkele oude
foto’s getuigen van deze toevloed aan reizigers, van wie velen uit Brussel kwamen. Ze
stonden te duwen en te drummen om een plaats te bemachtigen op de al overvolle trein
naar huis.

8
gehuchten dan vanuit die dorpscentra zelf. Ook de enkele kastelen in de streek speelden buiten hun
naaste omgeving historisch gezien geen rol in de globale landschapsopbouw. Eind achttiende eeuw,
dus vóór de industriële ontwikkeling van de regio, was het open kouterlandschap een lappendeken
van hoeves met een klein stuk grond. Op de heuvelrug lag een fijne mozaïek van landelijke wegen en
enkele bovenlokale verbindingswegen, doorgaans in een smal, kronkelend tracé en van
minderwaardige kwaliteit. De algemene structuur van het huidige wegennet is overigens verbazend
goed herkenbaar op oud kaartenmateriaal, gezien de ontwikkeling van Anzegem zich grotendeels
voltrok langs bestaande paden, weliswaar rechtgetrokken en verbreed en dus prominenter zichtbaar
in het landschap. Om zoveel mogelijk percelen te bereiken was er naar achterin gelegen erven vaak
een insteek met een bomenrij aan weerskanten van een landweg. Vaak worden dergelijke dreven naar
afgelegen hoeves nog steeds in stand gehouden.
De overtollige grond van de werkzaamheden voor de spoorwegbouw in de jaren 1860 werd gebruikt
om de centrale noord-zuidverbinding, de verkeersweg N494 boven op de heuvelkam, kunstmatig op
te hogen. Zijn traject volgt stelselmatig de waterscheidingslijn en bepaalt in grote mate het zicht tussen
de dorpskernen van Anzegem en Tiegem. De weg biedt dan ook een weids panorama aan beide zijden,
bijvoorbeeld aan de picknickplaats ter hoogte van de Sprietstraat enkele honderden meters
noordwaarts vanaf Tiegemberg. Men heeft er een open zicht op het golvend landschap van
Landergem-Sterhoek in het westen en aan de oostkant op een bronvijver.
Tussen beide rivierbekkens werden op regelmatige afstand grote regionale autowegen aangelegd
dwars op de heuvelrug. Deze verbindingen vormen harde barrières met lintbebouwing in het
landschap, maar ze versterkten tegelijk de economische ontwikkeling van de streek. Meer nog dan de
andere dorpen kenden Vichte en Heirweg in het westen een sterke urbanisatiegolf in de jaren 1960
met de bouw van verkavelingswijken en een sterke groei aan ondernemingen en handelszaken in het
landschap. De idee van ruimtelijke ordening deed geleidelijk zijn intrede in die periode en veranderde
de relatie tussen dorp en ommeland grondig. Voor nieuwe woonkernen wordt daardoor een
duidelijker scheiding gemaakt tussen geschikte bebouwbare ruimtes in dorpscentra en de omliggende
‘open’ ruimte die voor landbouw en natuur is bestemd. Toch is het interfluvium door de twintigste
eeuw heen een complex landschap geworden. Verspreide bebouwing en economische activiteiten zijn
onlosmakelijk verbonden met het landschap en leven op de heuvelrug. Het oude landschapspatroon
uit de tijd van Streuvels is dus niet langer overal herkenbaar.

Afbeelding 1 - Situatie van verspreide bebouwing en kleine dorpen op het einde van de achttiende eeuw
Afbeelding 2 - De bebouwing en het wegennet anno 2005. Cartografie: K. Van Herck, B. De Meulder en S.
Hoornaert, Metamorfosen: een ruimtelijke biografie van de regio Kortrijk, Intercommunale Leiedal, 2010.

10
1.3 Deelgebieden en pleisterplaatsen
De tot hiertoe besproken natuurlijke en menselijke barrières, hebben samen het landschap historisch
gestructureerd. De combinatie van infrastructuurlijnen en natuurlijke reliëfgolvingen vormt de
scheidingslijnen voor drie deelgebieden. Hoewel deze landschapsopdeling enigszins artificieel lijkt en
gebieden in elkaar overlopen, helpen ze in dit rapport om de verscheidenheid aan landschapstypes te
beschrijven en om pleisterplaatsen te groeperen. Sommige trekpleisters vormen net de overgang en
verbinding tussen twee deelgebieden, zoals de uitzichtpunten op de heuvelkam.
Bij de voornaamste POI’s hoort telkens een vijftal regels uitleg, corresponderend met bijgevoegde
kaart (https://www.google.com/maps/d/edit?mid=zpslupv3gTvA.kGSm2p6a_wd8), en waar mogelijk
een begeleidende foto. Het aantal sterren voor de bezienswaardigheden op de kaart (van 1 tot 3) geeft
aan hoe interessant de site is. Drie sterren *** staan voor prioritaire centrale haltes met recreatieve
functie. Twee sterren ** staan voor vermeldenswaardige haltes op de netwerkkaart. Eén ster * staat
voor andere interessante sites of landschapsbeelden op de routes. De meeste van deze
pleisterplaatsen zijn door de gemeente en toeristische diensten reeds voorzien van een (historisch)
infopaneel ter plaatse.
Afbeelding 3 - Schermbeeld van de kaart van de regio Anzegem - Land van Streuvels met de grote assen die de
drie besproken deelgebieden begrenzen.

Voor de quotering is rekening gehouden met enerzijds recreatieve aspecten, zoals de toegankelijkheid,
het toeristisch en familiaal ‘belevingselement’ en de ligging aan fiets- en wandelroutes (vb. Groene
Gordel). Anderzijds weegt ook de historische achtergrond door, zoals de representativiteit voor de
lokale identiteit (ontwikkelingstrajecten) en de toegang tot relevante informatie en beeldmateriaal.
Een buitenbeentje is het bouwproject voor een nieuwe uitkijktoren*** voor recreanten waarvan de
precieze locatie nog te bepalen is. Gezien het belevingselement en de vergezichten op de omliggende
landschappen zal de toekomstige locatie vanzelfsprekend ook drie sterren waard zijn.
1.3.1 Regio I. Noordzijde spoorlijn, noordwestzijde heuvelrug: Anzegem -
Heirweg - Gijzelbrechtegem
Een eerste zone ligt ten noorden van de spoorlijn en de waterscheidingslijn en loopt zacht af naar de
Leievallei. Kenmerkend voor het noordwesten van Anzegem zijn de vlakke en licht glooiende
landbouwgronden, die zowel voor weiland als voor akkers worden gebruikt. De zandgronden waren
vroeger veel meer bebost. Waar de Ferrariskaart (1771-1777) nog het omvangrijke boscomplex
Winsbergh Bos situeert tussen Vichte en Heirweg, strekt zich nu een specifiek landschap van open
graslanden met waardevolle bomenrijen uit. Dit weidecomplex met de naam Diepgrond staat onder
druk van oprukkende bebouwing en intensieve landbouw. Dergelijke kenmerkende
landbouwlandschappen en bossen in dit noordelijke gebied worden uitgebreid in kaart gebracht en
beschermd als ankerplaats voor hun bijzondere ecologische waarde.
Op de golvende, landelijke wegen net ten noorden van Anzegem-Centrum zijn de hoogteverschillen
duidelijk voelbaar voor fietsers en wandelaars. Ter hoogte van een bronbosje in de Petegemstraat*
ligt een interessant uitkijkpunt. In de waardevolle natuurzone rond Ouden Heirweg wordt momenteel
geïnvesteerd in bosuitbreiding bij het Hemsrodedomein**, het uitgraven van poelen en de
bescherming van authentieke landschapselementen.
Naar het oosten toe ligt het dorp Gijzelbrechtegem**, in de volksmond ook Grijsloke geheten. Vroeger
was de kleine gemeente uniek in Vlaanderen omdat alle inwoners eigenaar waren van hun eigen
woonst. In het zomerseizoen bleven de meeste huizen echter lange tijd leegstaan omdat de bevolking
op het omliggende platteland werkte of elders in steenbakkerijen of (Noord-Franse) fabrieken. De
Kleine Kluiswandelroute in en rond Gijzelbrechtegem telt talrijke panorama’s, waaronder die in
Blaarhoek en in het gehucht ’t Kruisken (83m). Een van oudsher bekende herberg en winkel in
kruidenierswaren met die naam was gelegen op de hoek van de Holstraat met de Dolderstraat en
Kruiskestraat. Dit plateau biedt een weids uitzicht, noordwaarts naar de Leievallei en zuidwaarts naar
de Scheldevallei.

12
Onder meer rond het gehucht Heirweg* komen geregeld toponiemen voor die verwijzen naar oude
kasseiwegen of Romeinse heirbanen. Hier moet men echter voorzichtig mee omspringen. Vele
heirwegen blijken namelijk typisch middeleeuwse wegen te zijn, waarvan slechts bepaalde stukken
kunnen teruggaan op nog oudere tracés. In West-Vlaanderen zijn helaas geen authentieke
landschapskenmerkende sporen uit de Romeinse tijd bewaard gebleven. Onderzoekers situeren het
tracé van Romeinse heirbanen meestal net ten noorden van Anzegem, langs de Ouden Heirweg**.
Deze lange landelijke weg met bochtig tracé kromt ten noorden van het Hemsrodedomein langs de
hoeve ‘De Barze’ uit 1642, afgeleid van de voormalige ‘Auberge’ waar reizigers te paard langs de oude
steenweg Kortrijk-Oudenaarde halt hielden. Op kaarten uit de achttiende eeuw is duidelijk te zien hoe
de toenmalige steenweg Kortrijk-Oudenaarde vanaf Heirweg langs Kruisweg en Ouden Heirweg liep
om vervolgens het Bouvelobos te doorkruisen. Het gehucht ‘Kruisweg’* ontstond rond enkele
herbergen waar eeuwenlang een kruising was met de steenweg St-Eloois-Vijve-Ronse. Mogelijk lag
hier of iets verderop het tracé de kruising van de heirbaan Bavai-Oudenburg met die van Kassel naar
Tongeren. In 1918 werd de kruising gedynamiteerd bij de Duitse terugtocht.
Watermolen van het Goed te Walskerke*** Deze hoeve aan de Maalbeek gaat terug tot de 15de
eeuw
en herbergt de enige maalvaardige watermolen in West-Vlaanderen. De molen werd gebouwd in de
17de
eeuw maar het metalen buitenwerk dateert van begin vorige eeuw. Vroeger bediende hij de
bakkers in de omgeving. Nu maalt hij gerst en haver voor de voedselbevoorrading van de dieren op de
hoeve. Op oude kaarten is te zien dat het water vroeger werd verzameld in een nabijgelegen
spaarvijver. De molen is reeds sinds 1900 in eigendom van het OCMW van Harelbeke en kende recent
enkele grondige restauraties. De boer-molenaar houdt het rad geregeld draaiende en ontvangt
toeristen voor een rondleiding.
Voor de POI’s Spitaalbossen*, Kasteelpark Hemsrode** en Bouvelobos*: zie 3.2.
Centrale ijkpunten in het open landschap, zoals kerktorens en kapelletjes, getuigen van de
verstrengeling van de streekontwikkeling met een diepgeworteld katholicisme. De talrijke
voetwegels, kerkwegels of tegelpaden ernaartoe zijn vaak de kortste verbindingen tussen de
dorpskern en afgelegen gehuchten met geïsoleerde hoeves. In de streek komen veelvuldig
kapelletjes voor, doorgaans op een tweesprong van wegen en in gehuchten zonder eigen kerk.
Vroeger waren er traditioneel processies van kapel naar kapel. Veldkapellen tussen de akkers
en langs veldwegen vormden toen een rustplaats voor arbeiders en passanten. Ze blijven een
gemeenschapsvormende rol spelen in lokale tradities. Zo is er sinds 1980 eind augustus de
jaarlijkse loopwedstrijd ‘Dwars door Grijsloke’ met de Bouvelokapel aan ’t Kruisken** als
startpunt. Op het routenetwerk is deze locatie tevens een rustplaats met zitbank en
oriëntatietafel met een panorama vanaf de kouters over de Vlaamse Ardennen.

1.3.2 Regio II. Westzijde heuvelrug: Ingooigem - Vichte (Leievallei)
Het licht glooiende landschap rond Ingooigem, in de volksmond ook wel Yvegem genoemd, ten westen
van de heuvelkam behoort tot de Leievallei. Deze zandleemgronden zijn in gebruik als weiland en
akkerland, met vooral intensieve teelten zoals groententeelt in open lucht. Samen met de uitgestrekte
fruitboomgaarden op de helling naar Tiegem klopt hier het hart van de tuinbouw in de streek.
Lijsternest/Streuvelshuis*** Stijn Streuvels woonde van 1905 tot aan zijn dood in 1969 in het
Lijsternest op deze kleikop net ten zuiden van Ingooigem. Vanuit het raam van zijn werkkamer had hij
een weids uitzicht over het sierlijke heuvellandschap van Tiegem. Dit landschap waar de schrijver vaak
vertoefde, kunnen bezoekers zelf verkennen door vanaf het museum de klim naar Tiegemberg aan te
vatten op de Streuvelswandelroute. Deze klim via de Waashoek, Tjampensstraat en Hellestraat loopt
door een prachtig golvend landschap met talrijke voetwegen. In zijn testament drukte Streuvels de
wens uit dat zijn ‘Lijsternest’ als een monument tot zijn nagedachtenis zou bewaard worden. Ook de
tuin, waar Streuvels de bomen beschreef die hij er eigenhandig aanplantte, is als monument en
dorpszicht beschermd. De provincie West-Vlaanderen opende er in 2014 het vernieuwde museum
Lijsternest. Tussen april en oktober kunnen bezoekers er de sfeer van vroeger opsnuiven in een
interactieve rondleiding op computerapp. Tijdens de wintermaanden nemen schrijvers er hun intrek
om er inspiratie uit te putten voor hun eigen literaire creaties.
Landergemmolen** Deze korenmolen nabij het gehucht Sterhoek vormt een goed oriëntatiepunt
vanaf Tiegemberg en is makkelijk te benaderen vanaf de Pastoor-Verrieststraat. In de heerlijkheid
Landergem stond reeds sinds de vijftiende eeuw een houten staakmolen maar de huidige constructie
dateert van 1781. Hij werd ingezet voor het malen van graan tot 1942. Nadien werd hij erkend als
monument en vanaf 1965 vormde hij het middelpunt van de jaarlijkse ‘Landergemse
Sinksenmolenfeesten’. Ondanks ingrijpende renovatiewerken is hij nog steeds onstabiel en niet-
toegankelijk.
Chicorei-ast Landergemhoeve* Bij de Landergemhoeve staat nog een weeghuisje voor de
mechanische weegbrug van een oude cichoreiast. In deze droogoven verwerkte men chicorei, een
witlofachtige plant die in de negentiende en vroege twintigste eeuw populair was ter vervanging van
koffie voor minder gegoede mensen. In de Leiestreek was de chicoreiproductie economisch erg
belangrijk. In het seizoen, vanaf oktober, zag je overal rokende asten. Veel asten zijn nu afgebroken of
verbouwd, maar die van de familie Delezie is goed bewaard gebleven. Het is het hoge gebouw met de
blinde muren en de verluchtingskap, naast een boerderij gelegen. Hier verwerkte men tot in 1957 de
wortels tot verpakte cichorei van het merk Morgendauw. Stijn Streuvels snoof vanuit zijn Lijsternest
de pittige geur op die vrijkwam van gebrande cichoreibonen. Hier hoorde hij Hutsebolle de ruifel
hanteren en ‘vloeken lijk ne ketter’. De schrijver vond er in 1926 de inspiratie voor zijn meesterwerk
Het leven en de dood in den ast.
Hellebos – Hellestraat – Braamstraat** Het Hellebos is een relict van de uitgestrekte bossen die hier
vroeger op de hellingen lagen. Het bos met eiken en haagbeuken zelf is niet toegankelijk maar langs
de Hellestraat en de Helleweg aanschouwt men een bijzonder landschap met idyllische weilanden,

14
hellingweiden genoemd. Ze vormen een zogenaamd bronamfitheater voor het bronwater dat hier
ontspringt. Ook de nabijgelegen Braamstraat met talrijke zijwegen en voetwegen in betontegels is
geschikt voor vergezichten en om de reliëfgolven van de kleine beekvalleien te aanschouwen.
Vichte
De groei van Vichte afgelopen decennia situeert zich vooral in het ‘nieuwe centrum’. Ten zuidwesten
ervan is het voor wandelaars en fietsers rustig toeven in het oude, middeleeuwse centrum langs de
Kasselrijbeek. Hier zwaaiden eeuwenlang de feodale heren Van Der Vichte de plak. De plaats bezit
enkele interessante historische bouwsels.
Oud kasteel* Het Oud Kasteel aan de Vichteplaats was de woonst van het geslacht Van der Vichte. Het
voornaamste relict is de merkwaardige toegangspoort aan de brug naar de binnenplaats. Rond het
privédomein is ook een brede ringgracht bewaard, een groene oase nabij de oude kerk.
Kerkdreef* Deze mooie knoteikendreef vormt een groene verbinding tussen Beukenhofpark en de
Oude Kerk en het Kasteel van Vichte. Ze bestaat uit een 70-tal knoteiken of ‘tronckeecken’. De dikste
bomen hebben een stamomtrek van meer dan 3 m. Ze staan reeds afgebeeld in de ‘Flandria Illustrata’
van Sanderus uit de 17de eeuw. Deze inheemse zomereiken zijn een zeldzaam voorbeeld van een oude
dreefbeplanting in eigendom van feodale heren, die georiënteerd werd op kerken en waarbij een
traditioneel knotbeheer werd gevoerd, om het kostbare hakhout buiten het bereik van het
knabbelende vee te houden.
Oude kerk* Dit vrij goed bewaard romaans kerkje is gebouwd in Doornikse steen. Het mooie portaaltje
in Vlaamse barokstijl dateert van 1779. Door de snelle groei van Vichte verhuisden de misvieringen in
1962 naar een nieuwe kerk ten noordoosten van het centrum. Deze kerk is nu beschermd als cultureel
patrimonium en blijft in gebruik voor allerlei culturele activiteiten zoals tentoonstellingen en
concerten.
Voor de POI Beukenhofpark***: zie 3.3

1.3.3 Regio III. Scheldevallei Zuiden-Oosten: Tiegem, Otegem, Kaster
Tiegem en Kaster vormen een aaneengesloten open kouterlandschap met sterke reliëfglooiingen langs
de heuvelkam. Meer naar het zuidoosten richting Scheldevallei wordt het landschap opnieuw vlakker.
Op de meest geschikte zandlemige gronden liggen overwegend uitgestrekte kouters. Ondanks de
grootschalige ruilverkaveling door boeren de afgelopen decennia zijn hier heel wat kleine
groenelementen in het landschap bewaard. Tiegem, Kaster en Otegem tellen een grote concentratie
aan trage wegen: smalle onverharde paden zonder gemotoriseerd verkeer, veelal langs weiden, huizen
en achtertuinen. Deze aloude openbare veldwegen en bospaden zijn raadpleegbaar in een historische
inventaris, de Atlas der Buurtwegen (circa 1846). Er zijn specifieke wandelroutes beschikbaar die de
wandelaar langgerekte paden van betontegels doen ontdekken.
Het straatdorp Kaster is gevestigd aan kouters met goede landbouwgrond op een hoogte van 39m,
halverwege op een lichte helling die naar het zuiden is gericht en zicht biedt op de Scheldevallei. Net
buiten het dorp aan de noordzijde heeft men vanaf de tegelpaden tussen de akkers een uniek uitzicht
op de kerk en het centrum. Te voet naderend, lijkt de kerk er als het ware uit de grond op te rijzen
vanachter de heuvelkam. De Kasterbeek loopt van west naar oost door het dorp en vormt een vallei
met natte laaggelegen gronden. Er zijn drie omwalde sites bewaard, waarvan er twee het centrum
vormden van een heerlijkheid, het Goed te Corbie en het Goed te Bassegem. Aan de buitenzijde van
het dorp situeren zich enkele gehuchten op de minderwaardige gronden met in het noordoosten het
driesgehucht Brouck en in het zuidoosten de Haelendries. Kaster wordt voor het eerst vermeld als
Castra in 1075 en is afgeleid van het Latijnse ‘castrum’, wat lijkt te verwijzen naar de aanwezigheid van
een Romeins legerkamp. In de grensgebieden van het Romeinse rijk refereren plaatsnamen vaak naar
een verdedigingsfunctie. Archeologische bewijzen van een kamp werden tot hiertoe niet gevonden.
Opgravingen leverden wel duidelijke sporen op van een echte nederzettingskern (1ste-3de eeuw) met
Romeinse woonhuizen, zowel in Kaster als Tiegem. Een tweede concentratie van Gallo-Romeinse
aanwezigheid bevond zich iets ten oosten waar resten van dakpannen en aardewerk werden
aangetroffen.
Dorpszicht Kaster ** Vanop de kouters op de heuvelkam net ten noorden van de kerk ligt een lange
kerkwegel van betontegels met panorama op het dorp en omgeving. Ook de landelijke fietswegen
bieden prachtige verzichten.
Hoeve ‘Goed te Corbie’ ** Aan de Varentstraat net buiten het dorp ligt één van de grote historische
boerderijen van het gebied, die vroeger het centrum van de gelijknamige heerlijkheid vormde. Ze is
genoemd naar de beroemde abdij van Corbie aan de Somme in Picardië. De hoevegebouwen zijn
omringd door een brede watergracht. Het hoevecomplex is in modern beheer uitgegroeid tot een
omvangrijk akkerbouwbedrijf van ongeveer 100 ha.

16
Voor de POI Bassegembos*: zie 3.2.
Tiegem
Tiegemberg** De heuveltop ligt op een hoogte van 79 meter. De heuvel is historisch gezien sterk
bebost. Vooral aan de westzijde is dit groen behouden. In het centrum van Tiegem en rond de
begroeide Tiegemberg is de gewaarwording van het omliggende landschap dus gering. Na enkele
stappen op de wandelpaden rondom doemen echter talrijke vergezichten op in verschillende
richtingen, ook naar de Scheldevallei en de Vlaamse Ardennen. Typisch zijn de vele bronbeekjes die
ontspringen rond een hoogte van 60 meter. Bij de afdaling van de oostelijke heuvelflank van
Tiegemberg langs de Bergdries, krijgt men ter hoogte van een boerderijtje zicht op idyllische
hellingweiden met op de achtergrond de Sint-Janskerk van Anzegem, die in 2014 in de as is gelegd
door een grote brand. Langs de hellingen vormen terrassen en taluds een duidelijke grens tussen de
percelen, al dan niet met (knot)bomen of struiken begroeid. Langs de kammen tussen twee valleien
liggen voornamelijk grote akkerlandpercelen. De meeste wegen lopen langs deze kamlijnen naar de
top van de Tiegemberg. De vele holle wegen hebben een hoge natuurwetenschappelijke waarde
omdat de diversiteit in vegetatie een rijke fauna aantrekt. Vele soorten vogels en zoogdieren vinden
er een vlucht- en nestelplaats. Ook amfibieën voelen zich thuis in de bermen van holle wegen. Door
de grote verschillen in samenstelling van de bodem en de lichtinval van de zon ontstaan zelfs op korte
afstand verschillen in begroeiing, zoals tussen de linker- en rechterzijde van de weg. Op de
zonbeschenen kant komen bijvoorbeeld meer plantensoorten voor die veel zonlicht verdragen.
Over de omgeving van Tiegemberg sprak Stijn Streuvels zich lyrisch uit in Land en leven in Vlaanderen:
‘Onder het hoge blauw van de hemel strekt de bodem als een onmetelijk kleurenbord waarop al de
mogelijke schakeringen van ‘t groen der vruchten een harmonie vormen die onder ‘t wisselend licht
van de dag in altijd nieuwe mengeling van akkoorden, tot een machtige zang samenvloeien.’
De Witte Bergmolen of Stampersmolen** op de top vormt een goed herkenningspunt. In 1880 werd
deze stenen windmolen gebouwd ter vervanging van een houten exemplaar uit 1735. De bijnaam
Stampersmolen kreeg hij door de stampers waarmee de olieslagerij van de houten molen was
uitgerust. Tot in 1915 bleef ook de stenen molen als oliemolen in dienst, voor het pletten van
De Varentstraat* start aan de oostkant van het dorp op de fietsroute richting Kerkhove en
Schelde en is een gekende kasseistrook bij wielertoeristen, met bijnamen als ‘de helleweg’. Pas
in 1891 werd de weg verhard en later met essen omzoomd. Voordien lag er een aarden weg
met erlangs verschillende chicorei-asten. Wegens het Romeinse verleden van Kaster beweert
men dat de steenweg op deze plek oorspronkelijk deel uitmaakte van de oude Romeinse
heirbaan tussen Bavai en Oudenburg. Hij werd recent gerestaureerd om de veiligheid te
verhogen en opnieuw in aanmerking te komen als passage in de Ronde van Vlaanderen. Net
als enkele andere trajecten in het wandel- en fietsroutenetwerk doet ze dus dienst in
wielerwedstrijden door de Vlaamse Ardennen. Zo wordt de Holstraat* in het parcours
opgenomen voor de klim vanuit Anzegem naar ’t Kruisken. Hoewel de kasseiwegen op
Tiegemberg reeds sinds de jaren 1960 zijn geasfalteerd, blijft ook deze helling een ijkpunt in
de wielersport, met gasthof ‘Het Vossenhol’ als referentiepunt. Dit was ook een vast rustpunt
voor Stijn Streuvels tijdens zijn natuurwandelingen rond Tiegemberg.

oliehoudende zaden als lijnzaad, koolzaad en raapzaad. Daarna werd hij omgevormd voor het malen
van graan. Sinds 1960 is de molen een beschermd monument maar als privébezit is hij niet toegankelijk
voor het publiek. In 1987 werd hij op enkele meters afstand volledig heropgebouwd. Vlakbij staat een
houten uitkijktoren uit 1908, die vroeger veel parkbezoekers uit het aanpalende Sint-Arnolduspark
aantrok om van het panoramisch zicht te genieten. Schrijver Omer Wattez (1857-1935) beschreef in
1913 het panorama vanop de uitkijktoren. Met een verrekijker zag hij aan de horizon 'de torens van
Doornijk, Kortrijk en Tielt, het uurwerk der nader staande torens van Tiegem en Ingooigem, naar het
Zuidoosten toe Kluisberg en Quaremont, naar het noorden toe de hoogte van Wortegem en
Bouveloobosch met de kerktorens van Gijselbrechtegem en Ansegem. Naar het oosten toe zien we
Kaster.' Tegenwoordig staat de toren echter binnen de omheining van een villa en is hij ontoegankelijk.
Dolageweg * Een zitbank aan de zuidwestflank biedt een panorama (72m) op de hellingen in de vallei
van de Sint-Arnoldusbeek, beplant met grote fruitboomgaarden met diezelfde naam 'Dolage', op
Tiegem-dorp, de Scheldevallei met de elektriciteitscentrale van Ruien en de heuvels van de Vlaamse
Ardennen. De zuidelijke heuveltop met Tiegemdorp (53m) is eigenlijk een uitloper van de Tiegemberg
die door de erosie van de Sint-Arnoldusbeek en de Nederbeek gedeeltelijk is afgescheiden van de rest
van Tiegemberg. De Helleboshoeve is een semi-gesloten hoeve met ten zuiden ervan een steil talud
begroeid met bomen. De hoeve zelf is nog vrij gaaf en weinig verstoord door nieuwbouw. Rond het
nabijgelegen hof Ter Linden liggen enkele zeer recente bebossingen met eik en linden.
Voor de POI Sint-Arnolduspark***: zie 3.3.
Otegem
Op de grens met Otegem vormt de begroeide beekvallei Ter Biest* een belangrijk
natuurverbindingsgebied, behorend tot het Scheldebekken. De vallei kenmerkt zich door laaggelegen,
vochtige weilanden omzoomd met taluds. In tegenstelling tot naburige landbouwzones hebben de
karakteristieke grasweiden er nog niet overal plaats geruimd voor akkerland, zodat ook enkele typische
landschapselementen zijn bewaard, met name kleine bosjes en populieraanplantingen. Otegem wordt
bejubeld in volgend oud versje: ‘Tiegem, berg en dal, Yvegem lang en smal, maar Otegem, de fleure
van al’. Vooral het oostelijk deel van Otegem is licht glooiend. Op een hellende weide werd hier ‘de
Vlasschaard’ van Stijn Streuvels verfilmd. Vanuit de Neerhoek heeft men een prachtig uitzicht op
Tiegemberg en op de torenspits in Ingooigem. Naar het westen toe ligt een interessante halte in het
open landschap. Op het wandelpad van Diesveld* rest een toegangspoort en een hoeve op de plaats
waar ooit het ‘kasteel te Diesveld’ stond.

18
Literatuur:
L. Blockeel, Vichte in oude prentkaarten, Zaltbommel, 1973.
Cel monumenten en landschappen West-Vlaanderen, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen:
inventaris van het bouwkundig erfgoed. Provincie West-Vlaanderen. Gemeente Anzegem, Brussel,
2006 (www.inventaris.onroerenderfgoed.be).
B. De Meulder en T. Vandenbroucke, ‘Het Leie-Schelde-interfluvium: theater van de bricolage’, in:
OASE. Tijdschrift voor Architectuur, 63 (2004), p. 110-139.
E. Decoene en D. Libbrecht, ‘Landschap in beeld, de Scheldevallei vanop Tiegemberg’, in: Klimop, 3
(2014), p. 27-29.
L. Denewet, ‘Watermolen ter Walskerke’, ‘Landergemmolen’ en ‘Stampersmolen’, op: Database
‘Belgisch Molenbestand’ (http://www.molenechos.org/).
B. Deseyn, ‘Mijn dorp Otegem’ (http://users.telenet.be/mijnwereld/mijndorp/otegem.htm).
W. Dhaeze e.a., ‘Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen, Romeinse tijd, 5.6.2.1 Het
wegennet’ (https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie/
romeinse_tijd/bronnen/archeologisch/wegennet).
P. Diriken en G. Van de Genachte, De Landschapskenmerkenkaart West-Vlaanderen, Eindrapport
Landschapszorg in Vlaanderen. Aanvullende inventaris van de ruimtelijke landschapskenmerken van
bovenlokaal belang, Brussel, 2000, p. 2-7.
Intercommunale Leiedal, 100 Dagen Groene Sporen Zuid-West-Vlaanderen, Brugge, 2013.
Intercommunale Leiedal, Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan Anzegem, Brugge, 2005.
P. Kevers, Belgische spoorlijnen (http://users.telenet.be/pk/lijnen.htm).
H. Leinfelder, ‘Analyse van studiegebied Interfluvium Leie-Schelde’, in: Open ruimte als publieke
ruimte, Gent, 2007, p. 237-256.
Natuur-Koepel Zuid-West-Vlaanderen, Stapsteentjeswandeling in Tiegem, Wandelbrochure, 2009.
F. Speleers, Anzegem in oude prentkaarten, Zaltbommel, 1996.
F. Vermeulen, Tussen Leie en Schelde. Archeologische inventarisatie en studie van de Romeinse
bewoning in het zuiden van de Vlaamse Zandstreek, Gent, 1992.

2 Een beknopte geschiedenis van de landbouw in Anzegem
Brecht Demasure, CAG
Anzegem vormt een grensgebied tussen de zand- en zandleemstreek. Het noordwestelijke deel van de
gemeente behoort tot de zandstreek terwijl het zuidoostelijk deel van het gebied aansluit bij de
zandleemstreek. De vruchtbare zandleemgronden zijn goed geschikt voor de akkerbouw. Op de
heuveltoppen zijn de bovenste zand- en zandleemlagen quasi volledig weggeërodeerd. Die bodem is
bij regenval snel verzadigd. De vruchtbare bodem weerspiegelt zich ook in het landschap. Meer dan
60% van de totale oppervlakte van de gemeente is akkerland. De landbouw bepaalt sterk het karakter
van de open ruimte.
2.1 Agrarische ontwikkeling tot ca. 1800
In de periode voor 1800 was Anzegem, net zoals de rest van Vlaanderen, een agrarisch gebied onder
aristocratisch bewind. Volgens de Ferrariskaart (1771-1777) kenmerkte Anzegem, Vichte, Ingooigem,
Tiegem, Kaster en Gijzelbrechtegem zich als een homogeen agrarische streek met een kleinschalige
percelering en een vrij verspreide bebouwing. De hagen en houtkanten die de weilanden afbakenden,
versterkten de indruk van een kleinschalig lappendeken. De landbouwactiviteiten strekten zich uit op
de zandleembodems op de hoger gelegen kouterruggen (ten zuiden van Tiegem-Kaster). De
meerderheid van de bevolking woonde en werkte verspreid over het platteland. Thuisarbeid kwam
vaak voor. Arbeiders vervaardigden tegen lage lonen eenvoudige nijverheidsproducten zoals textiel.
Bij het traditionele landbouwbedrijf weerspiegelde het teeltplan zowel de familiale behoeften als de
weinige mogelijkheden die de techniek bood. Alle landbouwbedrijven waren gemengde bedrijven, wat
zo bleef tot diep in de twintigste eeuw. Ze steunden op een evenwicht tussen akkerbouw en veeteelt.
De landbouwgrond moest vooral broodgranen zoals rogge en tarwe en vanaf de achttiende eeuw ook
aardappelen opbrengen. Daarnaast was er – afhankelijk van de grootte van het areaal – ruimte voor
hooiland, nijverheidsgewassen (zoals vlas) en veevoeders. Het vee leverde vlees en zuivelproducten
maar ook trekkracht en mest voor het bevruchten van de akkers. Het gemengde landbouwbedrijf
bewaakte het evenwicht tussen de productie voor eigen gebruik en voor verkoop op lokale en
regionale markten. Oorlogen, epidemieën en hongersnood verstoorden tot het begin van de
negentiende eeuw vaak de rurale samenleving, maar na de moeilijke periodes volgde steeds een
herstel.
Tot aan de achttiende eeuw is de informatie over de ontwikkeling van de landbouw in het Anzegemse
beperkt. De meerderheid van de hoeves waren bedrijven met een beperkte oppervlakte. Door het
heersende erfsysteem, waarbij de eigendom werd opgesplitst, werden de hoeves en bewerkbare
oppervlaktes nog kleiner. Naast de keuterboeren waren er een aantal grotere hofsteden.
Deze deden meestal beroep op landarbeiders om de velden te bewerken. Enkele van deze
herenboerderijen in Anzegem waren het Goed ten Houte, het Goed ten Heede, Wulfskerke
(Walskerke), Landergem en het Goed ten Bulke. In Kaster was er het Goed ter Zele, in Tiegem het Goed
ten Broeke en het Steenen Goed, in Ingooigem het Goed ter Mote, het Goed ten Walle, het Goed ter

20
Biest en het Goed ten Oeste. Ter Zele en Ten Oeste hadden grote kudden schapen die herders en
scheerders werk bezorgden.
Dankzij verbeteringen in de akkerbouw – met onder meer het verdwijnen van de braak – , een
intensievere veeteelt met permanente stalling en de introductie van de aardappel nam het
productievolume en de bodemproductiviteit toe op het einde van de achttiende eeuw. Het was een
proces van vallen en opstaan. Veeziekten bleven bijvoorbeeld een groot probleem. In 1773 brak in
Anzegem de rundveepest uit. De drie besmette dieren werden afgeslacht en een schutkring werd
aangelegd rond het getroffen landbouwbedrijf. Een dertigtal hoeves – die samen 71 koeien hadden –
werden in quarantaine geplaatst.
2.2 Een traditionele landbouw (1800-1880)
2.2.1 Een moeilijke periode
Tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw bereikte de Belgische landbouw haar limieten. De
combinatie van aanhoudende bevolkingsgroei, extreme grondversnippering en hoge pachtprijzen
vereiste een steeds hogere opbrengst en diversificatie van teelten en gewassen. Kleine boeren waren
steeds meer verplicht om een aanvullend inkomen te vinden in niet-agrarische activiteiten zoals
huisnijverheid. Veel keuterboeren in West- en Oost-Vlaanderen hadden zich naar de rurale
linnennijverheid gericht. Tijdens de wintermaanden werkten ze als wever of spinner. Door de opkomst
van Engels mechanisch gesponnen en geweven linnen werden de marges echter steeds kleiner. De
afzet verliep steeds moeilijker. Vanaf de jaren 1830 werd de crisis voelbaar in de regio.
Het wankele evenwicht tussen bevolking en landbouwproductie raakte in de jaren 1840 volledig
verstoord door verschillende misoogsten. In 1845 mislukte de aardappelteelt volledig, het jaar daarop
faalde de roggeoogst. De voedselprijzen op de markt verdubbelden. De inkomsten uit de
linnennijverheid daalden verder. Meer produceren tegen nog lagere prijzen was eenvoudigweg
onmogelijk. Door het falen van de aardappelen graanoogst – die in een normaal jaar goed was voor
80% van het menu – brak in Vlaanderen een grote hongersnood uit. Een derde tot de helft van de
Vlaamse bevolking was veroordeeld tot de bedelstaf. De bevolking was bijzonder vatbaar voor
epidemieën. Vanaf 1846 sloeg gedurende enkele jaren een moordende tyfus toe en in 1848-1849
woedde er een golf van cholera. De manke medische kennis en de uiterst gebrekkige hygiëne
verbeterden de toestand er niet op.
Volgens de landbouwtelling van 1846 leefden er in Anzegem en huidige deelgemeenten bijna 5.000
mensen rechtstreeks van de landbouw. Op een totale bevolking van 11.767 betekende dat iets minder
dan de helft van de inwoners in de regio hun hoofdkomen uit de landbouw haalden. Door de crisis zou
het aantal inwoners trouwens lange tijd stabiel blijven en zelfs licht dalen. In familieverband werkten
er 2531 mannen en 1627 vrouwen in de primaire sector. Daarnaast waren er 822 betaalde helpers,
waarvan 495 mannen en 327 vrouwen. De landbouwers konden ook rekenen op talrijke dagloners.
Het cultuurareaal in het Anzegemse in 1846 – in volle crisisperiode – toont een aantal opvallende
vaststellingen. Zo is meer dan 60% van het beschikbare akkerbouwareaal gereserveerd voor de teelt
van graangewassen. Het areaal grasland was vooralsnog vrij beperkt. Binnen de graangewassen is

tarwe de populairste teelt in de gemeenten Tiegem, Kaster en Gijzelbrechtegem. Niet toevallig zijn dit
de dorpen met de meest vruchtbare bodems. In die dorpen neemt tarwe 42% tot 48% van de
graangewassen in. In Vichte daarentegen – met een onvruchtbare zandbodem – is dat slechts 2%. Het
voornaamste gewas in Vichte en Anzegem is rogge, goed voor respectievelijk 63% en 55%. De
bodemstructuur vertaalt zich duidelijk in het cultuurareaal.
Aardappelen namen ongeveer 10% in van het akkerbouwareaal. De populaire knol diende niet alleen
voor de voeding van de bevolking maar ook als veevoeder. Bij de andere voedergewassen was vooral
klaver populair. Nijverheidsgewassen waren even belangrijk als aardappelen. De belangrijkste
gewassen waren vlas en koolzaad. Tabak, cichorei en hop werden amper geteeld in de regio.
Peulvruchten (erwten, wikken, bonen) waren een minder belangrijke teelt.
Tabel 1: Cultuurareaal in Anzegem in ha (1846)
Anzegem Kaster Tiegem Ingooigem Vichte
Gijzelbrech-
tegem
Tarwe 108,24 100,13 188,75 126,26 4,81 15,01
Masteluin 52,39 43,93 96,63 37,57 1,46 9,00
Rogge 289,61 46,17 62,42 189,55 136,41 9,81
Haver 48,18 23,47 23,81 35,56 20,86 2,09
Overige 29,47 21,27 16,94 10,93 51,98 0,44
Graangewassen 527,89 234,97 388,55 399,87 215,52 36,35
Peulvruchten 35,01 16,28 43,33 39,69 16,76 2,11
Vlas 68,80 23,94 41,76 52,73 35,19 2,38
Koolzaad/raapzaad 36,05 26,30 20,31 26,90 16,49 1,66
Overige 1,99 0,60 0,62 0,26 0,09 0,17
Nijverheidsgewassen 106,84 50,84 62,69 79,89 51,77 4,21
Aardappelen 99,35 31,00 49,14 61,32 40,70 7,88
Rode/witte klaver 83,27 38,71 62,48 66,77 34,47 5,22
Overige 8,8 0,73 5,77 9,99 3,15 0,55
Voedergewassen 92,07 39,44 68,25 76,76 37,62 5,77
AKKERBOUW 861,16 372,53 611,96 657,53 362,37 56,32
GRASLAND 61,77 31,97 28,54 36,90 26,49 3,18
OVERIGE 109,08 27,68 56,74 130,87 42,73 4,59
TOTAAL 1032,01 432,18 696,27 825,30 431,60 64,09
Bron: Recensement d’Agriculture, 1846.

22
2.2.2 Op zoek naar alternatieven
Door de excentrische ligging van de regio Anzegem in het arrondissement Kortrijk werd het gebied
aanvankelijk niet opgenomen in de sterke economische ontwikkeling en verstedelijking van de
Leievallei. Die industriële ontwikkeling entte zich vooral op lijninfrastructuren: wegen, rivieren en
spoorwegen. Hierdoor ontstond een polarisatie tussen industriële centra zoals Kortrijk en Waregem
en agrarische gebieden zoals Anzegem en Avelgem. Pas in een tweede fase werd de streek aangesloten
op een bovenlokale infrastructuur, onder meer door de aanleg van de spoorwegen Kortrijk-Brussel in
1868 en Ingelmunster-Anzegem in 1866.
Om aan de ellende te ontsnappen, trokken veel West-Vlamingen tijdens de tweede helft van de
negentiende eeuw naar Noord-Frankrijk waar ze werkten in de moderne textielindustrie. Een groot
aantal landarbeiders (dagloners) trok eveneens naar Frankrijk waar ze als seizoenarbeider aan de slag
gingen in de suikerfabrieken, cichoreiasten en steenbakkerijen. Het zaaien en rooien van bieten waren
belangrijke landbouwactiviteiten in Frankrijk. Veel inwoners uit de regio gingen aan de slag als
seizoenarbeider. Zij hadden een relatief hoog inkomen aangezien hun loon per prestatie werd
berekend. Hoe langer de werktijd, hoe hoger het inkomen. Afstomping en uitputting waren de
keerzijde van de medaille. De seizoens- en grensarbeid piekte na de aanleg van de tramlijn Harelbeke-
Vichte-Ingooigem-Tiegem-Waarmaarde-Berchem in de periode 1900-1910.
Nieuwe teelten zoals suikerbieten en cichorei zorgden voor een stabiel werkaanbod. Suikerfabrieken
waren er evenwel niet in Anzegem. De cichoreiteelt bracht in de asten veel en zwaar werk met zich
mee, maar was in principe vrij goed betaald. Het meesterwerk van Stijn Streuvels Leven en dood in den
ast is, zoals eerder aangehaald, een literaire getuigenis van die periode.
Naast emigratie ontsnapten de bewoners van Anzegem en omgeving aan de ellende door zich
intensiever naar de vlasnijverheid te wenden. In plaats van vlas te spinnen en linnen te weven, richtten
de landarbeiders zich tot de vlasteelt en de bewerking van het vlas. Ze trokken naar de oevers van de
nabijgelegen Leie. De vlassers stichtten niet enkel roterijen in de nabijheid van de rivier; ze richtten
ook fabriekjes op waar het vlas voor en na het roten werd bewerkt. Na verloop van tijd was de
vlasbewerking ook gesitueerd op de hoeves zelf. Veel boerderijen hadden na 1900 hun eigen rootput
(betonnen put gevuld met water om de stengel van de vlasvezel los te weken).

Afbeelding 4 - Het centrum van Gijzelbrechtegem met op de voorgrond een hondenkar (1911).
Bron: Debrabandere P. en Maddens N., Ook hier zijn we groot geworden: het nijvere arrondissement
Kortrijk 1890-1940, Kortrijk, 1985.
2.3 Boeren in verandering (1880-1950)
2.3.1 Opnieuw crisis, maar ook industrie
Rond 1880 verzeilde de Belgische landbouw in een grote crisis. Die werd veroorzaakt door de massale
import van goedkope Amerikaanse en Russische tarwe, de zogenaamde Agricultural Invasion. Door de
grote percelen, de vroege landbouwmechanisatie en de introductie van stoomschepen leverde
Amerika een veel goedkoper product af. De netto-import van graan in België verzesvoudigde van
250.000 ton in 1875 tot 1.500.000 ton in 1910. Naarmate de invoer toenam, daalden hier de prijzen.
De traditionele graanteelt kon daar niet tegen op.
De landbouw moest zich noodgedwongen heroriënteren. Veel landarbeiders ruilden hun job op het
platteland in voor betaald werk in de fabriek. De Industriële Revolutie, die zich doorzette tijdens de
eerste helft van de negentiende eeuw, draaide op volle toeren. Door de groeiende welvaart en de
betere transportinfrastructuur kreeg de boer grotere afzetmogelijkheden. De uitbouw van het spoor-
en tramnet vanaf de jaren 1890 zorgde voor een betere ontsluiting van het platteland.
De industrialisatie drong ook door tot Anzegem maar concentreerde zich rond de spoorwegen en
stationsbuurten. Vooral in Vichte en Anzegem vestigden zich nieuwe fabrieken. De overige
deelgemeenten behielden hun ruraal karakter. De ontwikkeling van de textielnijverheid nam de

24
negentiende-eeuwse vlas- en linnenproductie op in een industrieel verband. De textielsector was de
motor van de industriële ontwikkeling van het ganse arrondissement Kortrijk. Bekende bedrijven in de
streek waren Steverlynck (Vichte, 1875), Bekaert (Vichte, 1892), Lecluse (Tiegem, 1898) en Lepoutre
(Anzegem, 1918). In Vichte alleen werkten er in 1910 344 mensen in de katoenweverijen, in 1937
waren dat er 1432.
Door de introductie van elektriciteit aan het begin van de twintigste eeuw evolueerden de
vlasnijverheid en de landbouwactiviteit naar een gedifferentieerde bedrijvigheid. Uit de vlasbedrijven
ontstonden nieuwe familiale ondernemingen zoals weverijen, ambachtelijke bedrijven en
bouwbedrijven. De halfbroers Paul en Adolf Verhaeghe richtten in 1892 in Vichte de gelijknamige
brouwerij op. Na de Eerste Wereldoorlog – toen de brouwerij door de Duitsers werd ontmanteld –
nam de brouwerij een herstart met de productie van bieren van lage gisting. Na de Tweede
Wereldoorlog richtte de brouwerij zich ook naar speciaalbieren met als specialiteit de typische West-
Vlaamse roodbruine bieren (Vichtenaar en Duchesse de Bourgogne).
2.3.2 De landbouwsector heroriënteert zich
In algemene termen nam de productiviteit van de Vlaamse landbouw gestaag toe vanaf het einde van
de negentiende eeuw. In plaats van akkerbouw werden tuinbouw en vooral veeteelt de voornaamste
landbouwsectoren. Een eerste reden voor de productiviteitsgroei was een toegenomen specialisatie.
Regio’s schakelden vlugger over naar gewassen die beter bij hun bodemgesteldheid pasten. Een
correcter gebruik van stalmest en vooral de introductie van kunstmeststoffen deden de
bodemproductiviteit toenemen. Dat resulteerde in een hoger rendement voor akkerbouwgewassen.
Een tweede element voor de toegenomen landbouwproductiviteit lag in de technische evolutie na de
Eerste Wereldoorlog. Doeltreffende machines en nieuwe wetenschappelijke inzichten inzake
bemesting, zaad- en veeveredeling en veevoeding leidden tot betere prestaties van de
landbouweconomie. Maar voor landelijke gebieden als het Anzegemse mag het belang daarvan niet
overschat worden. De landbouwmechanisatie stond er aan het begin van de twintigste eeuw nog op
een laag pitje. In 1910 waren er vijf vaste stoommachines en negen locomobiles (verplaatsbare
stoommachines) verspreid over de gemeente. De locomobiles bevonden zich allemaal in Ingooigem en
dienden hoofdzakelijk om graandorskasten aan te drijven. In Anzegem stonden ook drie niet nader
gespecifieerde landbouwmachines aangedreven door petroleum.
Rond het einde van de negentiende eeuw was veeteelt de belangrijkste sector in Vlaanderen. Tijdens
het interbellum was de veeteelt twee tot vier keer zo belangrijk als de akkerbouw met een aandeel
van ongeveer tweederde in de totale landbouwoutput (de waarde van de geproduceerde goederen).
Door de toegenomen welvaart lag een stukje vlees in het bereik van steeds meer mensen. De
landbouwsector vertoonde in de periode 1880-1950 echter geen uniform karakter. Hij bestond uit
grote, rijke herenboeren en kleine, armoedige keuterboeren. Naast landbouwers met veel areaal in
eigendom waren er veel boertjes die slechts een kleine lap grond bewerkten en soms geen vee hadden.
Het aantal keuterboeren steeg tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw. Hun hoofdinkomen
haalden ze vooral uit loonarbeid in de industrie.
De omvang van de Belgische veestapel nam spectaculair toe. In 1910 waren er liefst drie keer meer
varkens in België dan in 1880: 1.350.000 tegenover 450.000. De stijging zette zich voort tijdens de

volgende decennia. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog waren er ongeveer twee miljoen
varkens in het land. Zowat iedereen op het platteland kweekte een eigen varken. Runderen en vooral
dan koeien werden gekoesterd op de boerderij. Ze vertegenwoordigden een aanzienlijk kapitaal. Met
melk kon immers kaas en boter geproduceerd worden. Bovendien leverden runderen mest die van
belang was voor de vruchtbaarheid van akkers en weiden. Via een gerichte selectie werd aan
rundveeverbetering gedaan. Men streefde naar zogenaamde ‘dubbeldoelkoeien’: dieren die zowel
veel vlees als veel melk leverden. Ook in Groot-Anzegem groeide de veestapel. In 1910 waren er 391
paarden, 4402 runderen, 3019 varkens, 134 schapen en 929 geiten.
Landbouwonderwijs en -voorlichting raakten langzaam ingeburgerd. Om sterker te staan, verenigden
landbouwers zich in boerenbonden en landbouwverenigingen. De Belgische Boerenbond, opgericht in
1890, werd op korte tijd de grootste van het land en bood haar leden verschillende diensten aan. In
Anzegem werd de lokale boerengilde in 1907 opgericht. De andere deelgemeenten volgden na de
Eerste Wereldoorlog zoals Tiegem (1919) en Ingooigem (1920), of zelfs pas tijdens of na de Tweede
Wereldoorlog zoals Vichte (1944) en Kaster (1945). Bij de lokale boerenbond konden de individuele
landbouwers terecht voor onder meer ondersteuning en advies. Aan het Instituut Sint-Vincentius in
Anzegem werd rond 1930 een nieuwe landbouwschool verbonden, ook gekend als
pluimveeteeltschool. Vanaf 1945 volgden meisjes er hogere studies tot landbouwregentes.
Het teeltpatroon in Anzegem voor de Eerste Wereldoorlog vertoonde grote gelijkenissen met dat van
het midden van de negentiende eeuw. De nadruk lag op de teelt van broodgranen. De helft van het
akkerbouwareaal werd erdoor ingenomen (zie tabel 2). Rogge bleef het voornaamste gewas met een
areaal van bijna 700 ha in de verschillende dorpen samen. Bij de nijverheidsgewassen was de grote
oppervlakte cichorei opvallend (300 ha). Dat was meer dan het areaal vlas (211 ha). De cichoreiteelt
scoorde in het Anzegemse bovengemiddeld. De teelt nam ongeveer 9% van het areaal akkerbouw in.
De nationale cichoreiteelt daarentegen was slechts goed voor 0,4% van akkerbouwareaal in België.
Cichorei diende als vervanger van koffie. Aardappelen namen in 1910 16% van het akkerland in.
Anzegem en Vichte waren de uitschieters met elk bijna 20%.
In vergelijking met 1846 valt bij de telling van 1910 op dat er veel meer grasland was. Zowat in alle
deelgemeenten van Anzegem – uitgezonderd Gijzelbrechtegem – was het areaal hooi- en weiland fors
toegenomen. De verschuiving van akkerbouw naar veeteelt was één van de voornaamste redenen
hiervoor. Door de intensivering van de landbouw was trouwens ook het bosbestand gereduceerd.
Tijdens het interbellum nam het bosareaal verder af ten voordele van weiden en akkers. De
tuinbouwsector zou in de regio Anzegem pas vanaf de jaren 1980 tot volle expansie komen.

26
Tabel 2: Cultuurareaal in Anzegem in ha (1910)
Anzegem Kaster Tiegem Ingooigem Vichte
Gijzelbrech-
tegem
Tarwe 87,58 75,08 133,42 94,54 28,08 13,35
Rogge 338,95 41,08 68,95 143,53 94,00 8,62
Haver 160,66 46,97 82,88 85,19 51,03 13,74
Overige 4,29 1,09 4,53 9,46 2,70 0,60
Graangewassen 591,48 164,22 289,78 333,20 175,81 36,31
Peulvruchten - - 1,76 1,00 - -
Vlas 91,32 17,12 30,98 46,95 23,82 0,94
Chicorei 126,26 34,25 44,43 58,39 29,40 6,66
Suikerbieten 16,49 13,84 19,97 3,52 0,55 0,67
Overige 3,25 1,02 0,95 2,42 2,61 0,25
Nijverheidsgewassen 237,32 66,23 96,33 111,28 56,38 8,52
Aardappelen 244,11 42,52 70,20 100,42 63,21 11,36
Voederbieten 71,80 21,59 32,75 51,82 19,33 3,83
Overige 6,35 1,03 5,22 1,53 1,46 0,53
Knolgewassen 78,15 22,62 37,97 53,35 20,79 4,36
Rode/witte klaver 95,39 34,31 49,26 47,54 18,88 3,28
Voedermaïs 2,73 - 0,25 - - 0,16
Overige 9,06 0,36 6,57 0,05 - 1,53
Voedergewassen 107,18 34,67 56,08 47,59 18,88 4,97
AKKERBOUW 1258,24 330,26 552,12 646,84 335,07 65,52
Hooiland 85,61 18,15 31,91 28,17 21,04 1,93
Weiland 70,74 17,75 22,92 26,35 43,03 0,66
Overige 12,48 13,48 1,19 3,33 0,17 0,10
GRASLAND 168,83 49,38 56,02 57,85 64,24 2,69
BOSSEN 60,62 7,63 23,90 25,16 2,59 -
OVERIGE 72,94 9,38 33,34 21,91 2,23 2,67
TOTAAL 1560,63 396,65 665,38 751,76 404,13 70,88
Bron: Recensement d’Agriculture, 1910.

Afbeelding 5 - Een Anzegemse landbouwer ploegt zijn land om met hulp van twee koeien (voor 1914).
Bron: Debrabandere en Maddens, Ook hier zijn we groot geworden.
2.4 Schakel in de voedselketen (1950-2010)
2.4.1 Achtergrond
De landbouwsector en het platteland ondergingen na de Tweede Wereldoorlog een ware
metamorfose. Technologische innovaties (introductie van machines en klimaatresistente teelten),
groeiende internationalisering (globalisering) en meer overheidsingrijpen zorgden impliciet voor een
versnelde afname van het aantal landbouwbedrijven en arbeidskrachten. Door wetenschappelijke en
technologische vooruitgang namen veeteelt, tuinen akkerbouwproductie fors toe. De oprichting van
het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) in 1962 structureerde alles in een grotere
(internationale) markteconomie.
Na de Tweede Wereldoorlog wijzigde het Belgische landschap drastisch. Toenemende
schaalvergroting, scheiding van functies en spreiding van activiteiten over het gebied leidden tot een
ander ruimtegebruik. Ook de regio Anzegem ontsnapte niet aan de infrastructurele ontwikkelingen.
Het wegennet werd systematisch vernieuwd en verbeterd. De autosnelwegen E17 en E403 in Zuid-
West-Vlaanderen, de verbreding van de Leie, Schelde en het kanaal Bossuit-Kortrijk en de aanleg van
industriezones ondersteunden de economische ontwikkeling van de regio. Voor de ontsluiting van
Anzegem was het netwerk van bovenlokale verbindingen met deze grote assen belangrijk. Vanaf 1970
onderging Anzegem een (tweede) grote suburbanisatiegolf.
Zowat alle landbouwsectoren kenden vanaf de jaren 1950 een aanzienlijke productiestijging. De
veeteelt was verantwoordelijk voor ongeveer tweederde van de landbouwproductie. De

28
tuinbouwsector had de akkerbouw bijgehaald. De tuinbouwsector nam ongeveer een kwart van de
Belgische landbouweconomie in. Het landbouwareaal kwam echter onder druk te staan, ook in het
Anzegemse. Reeds op het einde van de jaren 1960 bleek dat de productie veel sneller steeg dan de
interne vraag en de afzetmogelijkheden op de internationale markt. Om de productieoverschotten te
beperken, werkte Europa een herstructureringsplan uit. Productiequota en –drempels werden
geïntroduceerd om vraag en aanbod in overeenstemming met elkaar te brengen. De landbouwcrisis
van de jaren 1990 deed sommige landbouwers uitkijken naar nieuwe mogelijkheden. In de landbouw
van de éénentwintigste eeuw zijn duurzaamheid en milieu belangrijke thema’s.
2.4.2 Belang van de landbouw in Anzegem
De Anzegemse landbouw veranderde fundamenteel in deze periode. De hoger geschetste
(inter)nationale ontwikkelingen zijn ook van toepassing voor de Streuvelsgemeente. De afnemende
werkgelegenheid, de kleinere beschikbare ruimte en de mondiale concurrentie stelden bijzondere
productie-eisen. De landbouw onderging een proces van toenemende schaalvergroting en
intensivering. Door ruilverkaveling werd het aantal percelen verminderd en de akkers en weiden
vergroot. Toch is Anzegem nog één van de meest landelijke gemeenten van het arrondissement
Kortrijk door haar omvangrijk landbouwareaal. De verspreide huisvesting en de lintbebouwing zorgden
echter voor een zekere graad van versnippering.
Rond het jaar 2000 hadden de Anzegemse boeren 2750 hectare cultuurgrond in eigendom of pacht.
Aangezien de totale oppervlakte van Anzegem 4178 hectare bedraagt, is 66% van het grondgebied
ingenomen door landbouwactiviteiten. Dat is beduidend meer dan het gemiddelde van het
arrondissement Kortrijk (53%). Op de velden zijn echter steeds minder bedrijven actief. Het aantal
landbouwbedrijven daalde in de periode 1980-2000 van 309 naar 231. Daarvan werden er 94 in
hoofdberoep uitgebaat, 89 in nevenberoep en 48 zonder bedrijfsmatige exploitatie. De afname van
het aantal bedrijven deed zich overal in Vlaanderen voor. Dit was het gevolg van enerzijds de
schaalvergroting en anderzijds de veranderde bestemming van landbouwgrond. In 2010 waren er in
Anzegem nog 138 land- en tuinbouwbedrijven actief. De werkgelegenheid in de primaire sector kende
ook een dalende trend. In 1980 werkten in Anzegem 432 personen in de landbouw (familiale en niet-
familiale arbeidskrachten samen), dertig jaar later waren dat er 248.
De gemiddelde oppervlakte cultuurgrond per landbouwbedrijf is tussen 1977 en 1994 in Anzegem licht
toegenomen, namelijk van 9,04 hectare naar 11,40 hectare. De gemiddelde oppervlakte van de
landbouwbedrijven uitgebaat in hoofdberoep bedroeg 23,30 hectare. Ongeveer 33% van de gronden
waren in 1994 eigendom van de landbouwer, 67% werd gepacht.
2.4.3 Teeltpatroon en veestapel
Net zoals de rest van de Vlaamse landbouw, wijzigde het Anzegemse teeltpatroon na 1950. Het
grootste gedeelte van de landbouwcultuurgrond in de gemeente werd als akkerland gebruikt (zie tabel
3). In 1980 was dat 69% en in 2010 zelfs 76%. Het grote aandeel aan akkerland is uiteraard het gevolg
van de vruchtbare bodem in de regio van het Leie-Schelde interfluvium. Enkel in de gemeenten Spiere,
Avelgem en Zwevegem (vooral dankzij de deelgemeenten) is het aandeel akkerland groter.

Het aandeel van de graangewassen in het totale cultuurareaal viel terug. In 1980 namen de
graanteelten nog éénderde in, in 2010 was dat gezakt naar 18%. Tarwe heeft rogge volledig
verdrongen als voornaamste graanvariëteit. Opvallend voor Anzegem is de daling van de
nijverheidsgewassen. In veel gemeenten groeide die teelt sterk door een toename van de oppervlakte
suikerbieten. De vraag naar suiker kwam vanuit de voedingsindustrie. Maar in Anzegem daalde het
areaal nijverheidsgewassen (voornamelijk suikerbieten) van 12% naar 7%. De oppervlakte ingenomen
door aardappelen schommelt rond 14-15% van het totale cultuurareaal.
Het aandeel van de voedergewassen is daarentegen enorm toegenomen van 11% (1980) naar 22%
(2010). De reden hiervoor ligt in de quasi verviervoudiging van het areaal maïsteelt. Maïs werd heel
populair in de tweede helft van de twintigste eeuw. De explosieve groei van de maïsteelt was te danken
aan klimatologisch aangepaste soorten, de optimalisatie van zaaien oogstmachines en vooral door
de goede bewaarmogelijkheden als veevoeder. Maïs had trouwens de kwaliteit om een grote
hoeveelheid meststoffen op te slorpen, wat een belangrijke troef was in gebieden met een intensieve
runderen varkensteelt.
Grasland neemt in het Anzegemse cultuurareaal een derde in. In 2010 is dat aandeel wel gezakt tot
24% maar permanente weiden blijven de voornaamste grondbezetting in de gemeente. Fruitteelt en
groenten zijn in mindere mate aanwezig in Anzegem. De lage score van de tuinbouwsector is
opvallend. Zeker gezien Midden-West-Vlaanderen zich vanaf de jaren 1960 ontpopte als centrum voor
de groenteteelt in openlucht. De aanwezigheid van het Provinciaal Centrum voor Land- en Tuinbouw
(het huidige Inagro), de ontwikkeling van de groenteverwerkende industrie en de oprichting van de
REO-veiling (Roeselare) zorgden voor een grote stimulans. In 1980 was de tuinbouwsector in Anzegem
nagenoeg onbestaande. De laatste decennia is dat patroon gewijzigd. In 2000 waren groenten (in open
lucht) en fruit goed voor 6% van het cultuurareaal, in 2010 was dat reeds 13%.
De veestapel nam na 1950 enorm toe in de Anzegemse gemeenten. Door de intensificatie van de
productie groeide de varkens- en pluimveeteelt enorm. De kweek van kippen en varkens werd
losgekoppeld van het beschikbare landbouwoppervlak. Het niet-grondgebonden karakter maakte de
varkensteelt uitstekend geschikt voor kleine bedrijven. In Anzegem waren er in 1980 18.433 varkens
of liefst zes keer meer dan in 1910. De recente evolutie toont een afname: in 2010 waren er 14.511
varkens in de gemeente. De pluimveeteelt blijft evenwel groeien. In 1980 waren er bijna 120.000 stuks
pluimvee, in 2010 zijn dat er meer dan 140.000 stuks, waarvan 39% leghennen en 61% vleeskippen.
Rekening houdend met het omvangrijke areaal akkerland, is het verrassend dat het gemiddeld aantal
stuks pluimvee per oppervlakte-eenheid in Anzegem hoger ligt dan het gemiddelde in het
arrondissement Kortrijk. De rundveestapel kende in de gemeente geen grote wijzigingen. In 1980
waren er 6523 runderen. Dertig jaar later waren er 4.853, wat ongeveer hetzelfde was als in 1910.

30
Tabel 3: Cultuurareaal in Anzegem in ha (1980-2010)
Cultuurgrond 1980 2010
Bouwland
Granen
Tarwe 534,34 328,59
Rogge 4,11 -
Gerst 311,83 31,56
Maïs 18,74 91,36
Andere 27,87 6,01
Totaal 896,89 457,52
Nijverheidsgewassen 360,75 190,04
Aardappelen 408,57 403,15
Peulvruchten 1,40 -
Voedergewassen
Maïs 110,18 392,18
Tijdelijke weiden 125,04 169,71
Andere 103,25 23,11
Totaal 338,47 585,01
Groententeelt (openlucht) 16,23 332,06
Sierteelt + tuinbouwzaden 0,82 0,32
Braakland 2,95 1,73
Totaal 2026,08 1969,83
Boomkwekerijen en boomgaarden 12,54 17,58
Blijvend grasland 890,07 613,50
Serreteelt 0,52 2,42
Tuinen eigen gebruik 7,93 0,91
TOTAAL CULTUURAREAAL 2937,11 2604,24
NIET-LANDBOUWOPPERVLAKTE 138,31 61,10
Bron: 15-mei telling 1980 en 2010.
Literatuur:
Agriculture. Recensement général (15 octobre 1846), Brussel, 1850.
Agriculture. Recensement général de 1910, Brussel, 1913-1920.
Landbouwstatistieken 15-mei telling, 1980 en 2010.
P. Debrabandere en N. Maddens, Ook hier zijn we groot geworden: het nijvere arrondissement Kortrijk
1890-1940, Kortrijk, 1985.
B. Demasure, Over werk en mensen. Een sociaaleconomische streekgeschiedenis van Midden- en Zuid-
West-Vlaanderen (Erfgoedgidsen Provincie West-Vlaanderen, 4), Brugge, 2012.
Intercommunale Leiedal, Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan Anzegem, Brugge, 2005.
P. Mattelaer, ‘De watermolen van Anzegem. De laatste werkende watermolen van West-Vlaanderen’,
in: De Gaverstreke, 8 (1980), p. 55-86.
P. Mattelaer, ‘Molens van groot-Anzegem’, in: De Gaverstreke, 24 (2005), p. 147-198.
Y. Segers en L. Van Molle L. ed., Leven van het land. Boeren in België 1750-2000, Leuven, 2004.
F. Speleers , ‘De rundveepest te Anzegem omstreeks 1769’, in: De Gaverstreke, 22 (1994), p. 143-149.
F. Speleers en E. Devogelaere, ‘De Anzegemse hoeven’, in: De Gaverstreke, 38 (2010), p. 337-435.
G. Van de Meulebroeke, ‘Arbeid, werkgelegenheid en welvaartspeil in Anzegem doorheen de
geschiedenis’, in: M. Theys. ed., Monumenten en Landschappen in Zuid-West-Vlaanderen 1997 –
Arbeid, Kortrijk, 1997, p. 13-15.
J. Van Houtte en N. Maddens, ‘Economische en Sociale Geschiedenis van het Kortrijkse’, in: L. Kympers
ed., Bekaert 100 - Economische ontwikkeling in Zuid-West-Vlaanderen, Tielt, 1980, p. 13-170.

3 Ecologie in Anzegem
Joris Spolspoel, CAG
De diversiteit in landschappen, bodem, reliëf en hydrografie in Anzegem heeft vanzelfsprekend een
grote invloed op de aanwezigheid van fauna en flora. Waardevolle vegetatie is vooral te vinden in de
talrijke beekvalleien die neerdalen vanaf de centrale heuvelrug richting Leie en Schelde. Ook in het
cultuurlandschap van landbouwgronden en privédomeinen is nog plaats voor kleine
landschapselementen die waardevolle stapstenen vormen in het ecosysteem. De vele ecologische
troeven van het gebied kan men ten volle ervaren in de parkdomeinen Sint-Arnoldus in Tiegem en het
Beukenhofpark in Vichte. Hoewel Anzegem op de bodemkaart van Vlaanderen tot de
zandleemgronden behoort, duiden heel wat planten en kruiden erop dat de leemstreek niet veraf is
en de gemeente dus ook op ecologisch vlak een overgangsgebied vormt.
3.1 Hydrografie: Brongebieden en beekvalleien
De bodemsamenstelling van de heuvelrug maakt de omgeving van Anzegem en Tiegem tot een
interessant bronnengebied met de bijhorende biotopen en vegetatietypes van beekvalleien. In de
zandlemige bodem hebben de beken een dal van kleigrond gevormd in hun natuurlijke
overstromingsgebied. Het bronniveau van de beken in Anzegem situeert zich doorgaans rond de 60
meter-hoogtelijn. De typische vegetatie aan de bronnen heet Cardaminion. Hieronder rekent men
onder andere Dotterbloem (Caltha palustris), zeggen (Carex sp.), biezen (Scirpus sp.) en
paardenstaarten (Equisetum). Rond Tiegemberg is dit bronniveau duidelijk te onderscheiden met
bronvijvers die op eenzelfde hoogte rondom de heuvel liggen. Dit niveau ontstaat als water in een
doorlatende zandlaag botst op een niet of minder doorlatende laag zoals klei. Het water stagneert dan
op deze kleilaag en vormt een bron aan de flank van de heuvel. Op die manier ontspringt de
Tjampensbeek aan de westkant van Tiegemberg op 52,5m hoogte. Ze behoort tot het Leiebekken.
Beekvalleien als deze staan voor een groot deel van hun tracé onder druk van toenemende vermesting
door landbouwgebruik. Vermesting zorgt voor een overvloed van stikstof en fosfaat in de bodem, het
grondwater en oppervlaktewater. Het teveel aan voedingsstoffen tast de soortenrijkdom van planten
en bomen aan, wat zich voordeed in de bovenloop van de Tjampensbeek, die gedeeltelijk is
rechtgetrokken. Dit contrasteert sterk met het tracé iets verderop ter hoogte van Heirweg, waar de
meanders uitzonderlijk intact zijn gebleven.
In het noorden snijdt de intacte Tjammelsbeek (niet te verwarren met de Tjampensbeek) door het
landschap en vormt er de grens met Wortegem-Petegem. Ze is over heel haar lengte geflankeerd door
houtkanten en bevoorraadt ter hoogte van Tjammelshoek de oude Tjammelsvijvers, gelegen in een
groene omgeving. Met de energie van het vijverwater werd tot de jaren 1950 de Tjammelsmolen
draaiende gehouden voor het malen van graan en haver.

32
De korte Dommelbeek ontspringt ten westen van Anzegem-dorp. Het brongebied valt op door vochtige
weilanden ten westen van de autoweg op de heuvelkam. Op het tracé langsheen de Landergemstraat
komt een verhevenheid voor in het landschap met zeer waardevolle solitaire bomen. Stroomafwaarts
richting Leie ligt ter hoogte van Kruisweg een mooi populierenbosje.
Ook aan de oostkant van Tiegemberg vindt men diverse restanten van bronbosjes en beekvalleien,
zoals de waardevolle Nederbeek die start met enkele watergeultjes in een moerassig gebied genaamd
‘Zijpte’. Sommige beken ontspringen in dergelijke vochtige weilanden met kwelzones. Dit zijn natte
zones waar kwel, opstijgend bodemwater, onder druk uit de grond komt en de vegetatie voedt met
mineralen. Hier gedijen reuzenpaardenstaart, bosanemoon, dotterbloem en wilde hyacint. Doorgaans
is dit type landbouwgronden gedraineerd en wordt het water gekanaliseerd in een sloot. Aan de
oostkant van de heuvelkam is het waterniveau in de beekvalleien echter duidelijk zichtbaar gebleven
in waterplassen en kleine vijvers. In de vochtige hooilanden leven veel water- en weidevogels.
3.2 Bosgebieden en bosvegetatie
Zoals elders in Zuid-West-Vlaanderen hebben bossen in Anzegem stelselmatig plaats geruimd voor
weilanden en akkers. Hoewel de huidige bosrelicten nog geen drie procent van het grondgebied van
Anzegem beslaan, zijn ze voor de regio Kortrijk toch relatief omvangrijk en hebben ze een
uitzonderlijke natuurwaarde. Tot de negentiende eeuw werden talrijke wouden in de regio
gedecimeerd en omgezet naar akkerland, vooral in tijden van hongersnood, zoals de graan- en
aardappelplagen in de jaren 1840. De resterende bosgebieden overleefden door hun moeilijk te
draineren bodem en steile ligging, zodat het vooral om hellingbossen gaat. Herbeplanting was wel
courant voor gebruik als hakhoutbos. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden soorten
als tamme kastanje namelijk op grote schaal ingeplant met dat doel. Daarom komen deze loofbomen
nog steeds veelvuldig voor in Bassegembos en Bouvelobos.
Bosgebieden in het noorden (=regio I)
De grootste aaneengesloten bosgebieden bevinden zich in het noorden met de Spitaalbossen, het
waardevolle kasteelpark Hemsrode en het Bouvelobos net over de grens met Wortegem-Petegem.
Ook op oude kaarten blijken de zandbodems in het noorden het meest bosrijk, met vooral het
uitgestrekte Winsbergh Bos. In de 13e eeuw sloten de wouden van Hemsrode en Bouvelo zelfs aan bij
die van Oud-Mooreghem in het noordwesten.
De Spitaalbossen* strekken zich uit op een uitloper van de centrale heuvelrug op de gemeente- en
provinciegrens met Waregem en Wortegem-Petegem. Het oud dennen- en eikenbos groeit op een
zure, zandige bodem en is in dat type één van de enige overgebleven bossen van die omvang in de
regio. Kleine landschapselementen zoals hagen, houtkanten en dreven zijn er bewaard. Ten tijde van
de Eerste Wereldoorlog was het bos volledig uitgedund door de lokale bevolking die leed onder een
nijpend brandstoftekort. De opmars van Amerikaanse troepen stootte er in oktober 1918 op hevige
Duitse weerstand tijdens de Slag aan de Schelde. De Amerikaanse gesneuvelden liggen op het
nabijgelegen oorlogskerkhof en memoriaal van de VS in Waregem. Sinds 1968 is het bos privébezit en
niet langer toegankelijk.

Het Bouvelo-Hemsrodegebied bestaat uit het kasteelpark van Hemsrode en het nabijgelegen
Bouvelobos iets oostelijker, net aan de grens met Wortegem-Petegem. Tussen beiden ligt een
concentratie van vrij recente ontginningsgronden voor akkerland en grove groententeelt nabij de
historische Hoeve Ten Bulke en Hof te Bouvelo. In beide bosgebieden wordt soms de zeldzame en
beschermde hazelworm gespot. Deze pootloze hagedis lijkt wat op een slang maar is geenszins
gevaarlijk. De hazelworm is voornamelijk te vinden op open plekken in bossen, bosranden en
houtwallen, maar ook in kalkgrasland en spoorwegbermen.
Het Kasteelpark Hemsrode ** is privédomein en dus niet toegankelijk. Het is wel duidelijk zichtbaar
vanaf de voetwegen en fietspaden in de omgeving met prachtige landschapszichten op de omliggende
weiden en charmante dreven. Recent werden nieuwe waterpoelen gegraven en percelen aan de
noordzijde herbebost. Het domein is verbonden met het nabije centrum van Anzegem door een lange
toegangsdreef van beuken en linden. In september vindt op dit domein een military plaats. Deze
wedstrijden met paarden en koetsen lokken jaarlijks duizenden bezoekers. Hemsrode was sinds de
vroege middeleeuwen één van de heerlijkheden die het grondgebied van Anzegem besloegen,
behorend tot de Kasselrij Oudenaarde. Ze hield op te bestaan bij de Franse Revolutie. De Kasteelbeek
ontspringt op de flank van de centrale heuvelrug waar ze ter hoogte van hoeve ten Bulke een prachtig
bronamfitheater vormt, een komvormige laaggelegen zone in het reliëf met een bron als laagste punt.
Op haar tocht door het beboste domein wordt ze afgedamd om de kasteelvijvers te vullen. Het
oorspronkelijk kasteel Hemsrode werd door een brand in 1940 vernietigd. De adellijke familie betrekt
sindsdien de heringerichte bijgebouwen, zijnde de voormalige koetshuizen en stallen.
De landschappelijk aangelegde tuin loopt over in de oude omliggende loofbossen. Aan de buitenkant
van het domein staan veeleer naaldbomen. Het gebied biedt landschappelijk en ecologisch waardevol
natuurschoon zoals graslanden, elzenbos, populierendreven en kleine beekjes. De geometrische
drevenstructuur in het parkgebied is nog grotendeels intact. In het vochtige gebied nabij bronbeekjes
zoals hier liggen elzenbroekbossen met zeggen. Dit is een rijk bostype door het vele kwelwater en de
stikstofbemesting door zwarte elzen. De es is de tweede veelvoorkomende boomsoort op dergelijke
natte, voedselrijke grond in beekvalleien. In deze biotoop gedijen ook bosanemonen en allerlei
kruiden. Op de zurige gronden van het domein staan stukken beukenbos.
Bouvelobos * in het oosten heeft een zurige zandbodem. De vegetatie is hier goed tegen bestand, met
Atlantische beukenbomen en een plantengemeenschap met zeer diverse voorjaarsflora. In de
ondergroei vindt men struiken en boompjes van hulst (Ilex) en soms ook taxus. In de vijftiende eeuw
waren delen van het bos onderworpen aan een negenjaarlijkse snoeicyclus. Het Bouvelobos bleef, in
tegenstelling tot Oud-Mooreghem en andere wouden uit de regio, eigendom van edelen en burgers
uit de stad. Er zijn enkele oude boswallen aanwezig, langgerekte aarden wallen met aan weerszijden
een greppel. Deze dienden als wild- en veekering, perceelscheiding en als leverancier van geriefhout,
bijvoorbeeld om klein (landbouw)gereedschap te vervaardigen. Het bos werd namelijk lang als
hakhoutbos geëxploiteerd, een functie die ze nog steeds bezit voor het hakhout van tamme kastanjes.
In de nabije omgeving van het bos komt het toponiem ‘Boskant’ of ‘Bosstraat’ meermaals voor, wat
erop wijst dat het vroeger omvangrijker was. Op de kaarten van Ferraris (1771-1777) en Vandermaelen
(ca. 1850) staat immers nog een groter aaneengesloten boscomplex ‘Bauvenloobosch’ getekend, bij

34
benadering 166 ha groot. De minder steile oppervlakken zijn ontgonnen voor landbouwgebruik, terwijl
de steilste hellingen en moeilijker te draineren gronden bebost bleven. Kaarten uit 1691 en 1694 geven
een cirkelvormig bos aan, waar de oude steenweg ‘Kortrijk-Oudenaarde’ dwars doorheen liep. Op
verschillende kaarten wordt melding gemaakt van een ‘droge mote’, een heuveltje met een molen
erop. Tot de achttiende eeuw dienden Hemsrode en Bouvelo als schuilplaats voor roversbenden of
uitwijkplaats voor nomaden. Zo is enkele malen sprake van een zigeunerkampement in Bouvelobos,
rond 1560 en 1750.
Enkele bomputten en tracés getuigen van hevige beschietingen tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen
er achtereenvolgens een Duits en een Engels kamp lag. Na de oorlog moesten de Duitsers plantgoed
leveren als herstelbetaling, waaronder een groot aantal beuken uit Beieren. Nagenoeg alle oude
beuken die in Bouvelobos aanwezig zijn, werden net na WO I ingeplant.
Bosrelicten in het zuiden (=regio III)
Ook in het zuiden van de gemeente was de centrale heuvelrug historisch gezien meer bebost dan nu,
met onder meer de Schernaaibossen. Een landelijke weg in de open velden tussen Landergem en
Tiegemberg draagt nog steeds deze naam, al zijn de bossen reeds lang verdwenen. Nu resten slechts
zeer oude bosfragmenten, weliswaar met een grote ecologische waarde. De beperkte omvang maakt
hen kwetsbaar en vereist een aangepast beheer. Ze zijn ook beperkt toegankelijk voor publiek. Men
kapt geregeld in de begroeiing om de lichtdoorlating naar jong groen en struiken in de onderste lagen
te verbeteren. De oude traditie van hakhoutbeheer is na een viertal decennia van verwaarlozing
opnieuw opgepikt om het bos te verjongen en de ecologische diversiteit te vergroten. De vegetatie in
deze bosrelicten kenmerkt zich door rijke voorjaarsflora met Bosanemoon (Anemone nemorosa),
Daslook (Allium ursinum) en Boshyacint (Hyacinthoïdes non-scripta). Wilde hyacint en bosanemoon
zijn ‘slechte kolonisatoren’. Dit wil zeggen dat ze er zeer lang over doen om nieuwe bosgrond in te
palmen. Hun aanwezigheid wijst erop dat deze bosrelicten zeer oud zijn. Bij regelmatig onderhoud
worden overtollige bramen handmatig verwijderd en brandnetel en vlier door middel van bosmaaiers,
zodat andere voorjaarsflora meer licht krijgt.
Een waardevol bosrelict, het Hellebos, ligt westelijk van de heuvelflank Tiegemberg op de grens met
regio II, niet ver van het Streuvelshuis in Ingooigem. Het oude bos met eiken en haagbeuken zelf is niet
toegankelijk maar langs de Hellestraat en de Helleweg aanschouwt men een bijzonder landschap met
idyllische weilanden, hellingweiden genoemd. Ze beslaan de volledige helling, ook buiten de beekvallei
en nemen de vorm aan van een bronamfitheater. De wandelroutes langs de Tjampensstraat,
Braamstraat en Hellestraat bieden heel wat vergezichten en laten toe de reliëfgolven van de kleine
beekvalleien, geaccentueerd door knotbomen, te aanschouwen.
Ook oostelijker in Kaster komen op de slecht gedraineerde zandleemgronden sporadisch kleine gerief-
en brandhoutbossen voor, zoals het Bassegembos op ongeveer 800 meter ten oosten van Tiegemberg.
Bassegembos* ligt bovenop een kleiige heuvelberg die omwille van zijn weinig doorlaatbare
bodemstructuur minder in aanmerking kwam voor landbouwontginning. Uitzonderlijk is er op de
zware grond geen bronbeekje aanwezig. Aan de zuidkant was tot de jaren 1980 wel een moerassig
laaggelegen hooiland. De grootschalige ruilverkaveling en intensieve bewerking door landbouwers
draineerde de omgeving en deed vele kleine landschapselementen uit het landschap verdwijnen. Dit
geïsoleerd stuk bos van 5 ha was in de middeleeuwen veel groter en maakte deel uit van de heerlijkheid

Bassegem. Tot 1982 was het eigendom van de familie van Caloen de Basseghem. Tegenwoordig
beheert Natuurpunt het actief als natuurreservaat. Zij stellen dit bos met zeldzaam middelhout
uitzonderlijk open bij geleide wandelingen. Het is een oud eiken- en haagbeukenbos waar men ook
berken en boomsoorten voor hakhout aantreft zoals kastanje en esdoorn. In de ondergroei vindt men
veel voorjaarsflora. Naast de wilde hyacint en bosanemoon gaat het om vlier, lijsterbes, vogelkers,
braambes, hoppe, geoorde wilg en Sint-Janskruid. Voorts groeit er slanke sleutelbloem, witte
klaverzuring, speenkruid, veelbloemige salomonszegel,… Het najaar biedt een enorme
verscheidenheid aan paddenstoelen. Naast kleine zoogdiertjes zoals de egel, wezel en bunzing, kan
men hier de boomklever, ransuil, mezen en spechten spotten. Ook grote roofvogels als de buizerd en
de sperwer vinden in het bos het jaar door een geschikt biotoop.
Aan de westelijke bosrand komen boswallen voor. In vroeger tijden groef men grachten uit en bedekte
men de vrijgekomen aarde met een doornige haag als veekering, om te beletten dat de dieren
ronddwaalden en schade berokkenden aan jonge scheuten. Met hetzelfde doel onderhield men
hakhoutstoven. Dit zijn boomstronken van essen en kastanjes die vlak boven de grond worden geknot,
zodat telkens nieuwe takken schieten en aandikken. Afhankelijk van de plantensoort zijn ze na een
tiental jaren kaprijp. De bijzondere hakhoutstoven van essen zijn hier tot enkele honderden jaren oud
en de grootst opgemeten diameter bedraagt 2,30 m. Er zijn geen oude hakhoutstoven meer in het bos
zelf. Het hakhoutbeheer was er indertijd zo intensief dat stoven werden uitgegraven als ze niet meer
rendeerden en plaats moesten maken voor nieuwe aanplant.
3.3 Parkdomeinen
Sint-Arnolduspark*** Een plek waar de verschillende ecologische troeven van Anzegem zichtbaar
samenvloeien, vormt de omgeving van het Sint-Arnolduspark met zijn bronbossen en typische
bosvegetatie. Dit bosdomein van vijf hectare is een relict van het grotere bosgebied dat lang geleden
Tiegemberg bedekte. Eind negentiende eeuw werd dit deel van Tiegembos volledig gecultiveerd en
heraangelegd voor recreatie met vijvers, rotsen, wandelpaden en ligweide. Toch blijft het ook een
belangrijk groengebied met aangepast beheer. Zo worden bomen en struiken regelmatig uitgedund
voor optimale lichtdoorlating en bosverjonging. Het behoud van open plekken versterkt bovendien de
biodiversiteit. Ter hoogte van de kapel voedt een natuurlijk bronbeekje de drie onderliggende vijvers.
Langs de boorden ervan gedijen moerasplanten. Op rustige dagen komen watervogels er voedsel
zoeken. Ook in de bomen en struiken van het park huist een rijke vogelwereld. In de lente bloeien
massaal de wilde hyacinten, ook wel ‘blauwe kousjes’ genoemd. In de herfst staan er talrijke
zwammen.
Beukenhofpark*** Dit groendomein van 2,5 ha in Vichte omringt de gelijknamige kasteelwoning in
neorenaissancestijl uit 1876, tegenwoordig ingericht als restaurant. Het oude park met inlandse
bomen werd in 1973 door het gemeentebestuur aangekocht en opengesteld voor het publiek. Het
bevat nog een portiers- en een hovenierswoning, evenals ruime magazijnen en paardenstallen. Aan de
achterzijde van het domein ligt een groen-ecologisch park in ontwikkeling, met een ecologische
vlindertuin met waard- en nectarplanten om inheemse vlinders en andere nuttige insecten een handje
te helpen bij het vinden van voedsel. De vlinderpopulatie gaat namelijk sterk achteruit om diverse
redenen, waarop de mens een grote impact heeft, zoals het gebruik van pesticiden, bebouwing, te

36
‘proper’ groen en de klimaatverandering. Vooral de maanden mei tot en met september zijn
interessant om hier te vertoeven. Met wat geluk kan men zeldzame soorten spotten zoals de Kleine
Parelmoervlinder.
Het park is verbonden met het oude centrum van Vichte door de charmante Kerkdreef, aan beide
zijden getooid met eeuwenoude knoteiken. Ze kruist de Kasselrijbeek, waarvan het
overstromingsbekken net buiten het centrum samen met enkele akkers een groene wandelomgeving
vormt.
3.4 Kleine ecologische landschapselementen
Reeds eeuwenlang heeft de mens het landschap geboetseerd door intensief grondgebruik. Heel wat
kleine landschapselementen en oude verbindingen zijn verdwenen in periodes van modernisering en
schaalvergroting, bijvoorbeeld door ruilverkaveling van landbouwers. Toen Streuvels het landschap
beschreef, waren er nog meer vochtige zones zoals drinkpoelen en niet-gedraineerde gronden. Hierin
kwamen overvloedig waterdieren voor, zoals kikkers en libellen. Hoeves keerden eeuwenlang in
zichzelf door omliggende wei- en akkerlanden af te sluiten met knotwilgen, greppels en sloten. Dit
fenomeen doet zich momenteel opnieuw voor met residentiële bewoning en ‘vertuining’, waarbij
trage wegen worden afgesneden met een bordje ‘privaat-domein’ en hoge hagen en afsluitingen
worden ingepland om zicht en doorgang voor mens en dier te belemmeren. Dergelijke
landschapselementen zijn dus doorgaans meer het resultaat van dagelijks leven en gebruik dan van
planmatige, grootschalige inplanting. Trage wegen zijn sinds kort aan een revival bezig en men spoort
grondeigenaars aan om ze in ere te herstellen en te onderhouden.
De mens voegde ook regelmatig nieuwe waardevolle lijnen toe aan het open landschap, zoals dreven
en houtkanten, die bijdragen aan de schoonheid en eigenheid van het landschap. Deze kleine
landschapselementen vinden hun oorsprong vaak in de landbouwuitbating als veekering of voor
brand- en hakhout. Sommige relicten zijn door de eigenaars generaties lang in stand gehouden. In de
meer vochtige beekdalen helpen bomenrijen van knotwilgen en populieren drassige gronden te
draineren. Rond landwegen naar hoeves en landbouwbedrijven staan hoogstambomen, typerend voor
het landschap in de Vlaamse Ardennen. Uitzonderlijk komen ze nog in groepjes voor in boomgaarden
bij oude boerderijen. Naast de fruitproductie hebben ze ook een grote ecologische en landschappelijke
betekenis. Ze vormen een slaap- en broedplaats voor vogels en een schuilen eetplaats voor kleine
diertjes zoals egels. In (oude) hoogstamboomgaarden komen zeldzame fruitvariëteiten voor en in de
ondergroei gedijen diverse kruidensoorten. Heel wat bijzondere kruiden en bloemen in Anzegem
komen alleen voor aan bosranden of in de nabijheid van populieren, wegens de vitale schaduw die ze
geven.
In open veld verschenen veedrinkpoelen, solitaire bomen en struiken,... Deze talrijke kleine
landschapselementen tussen akkers en graslanden fungeren als stapstenen voor planten en dieren in
het landschap en als corridor tussen biotopen, om van het ene natuurgebied naar het andere te
migreren. In de berm- of houtkant hebben ze een dubbele functie voor de fauna. Enerzijds is het een
tijdelijke halte waar dieren komen schuilen, rusten of zelfs broeden. Het gaat vaak om typische, aan
landbouw gebonden vogelsoorten die het moeilijk hebben in het huidige landbouwlandschap.
Anderzijds biedt het ook een permanente habitat voor specifieke soorten die leven op de overgang

Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek, 2015

Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek, 2015

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek, 2015

Similar to Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek, 2015 (20)

More from Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG)

More from Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) (20)

Land van Streuvels. Inhoudelijk vooronderzoek, 2015