1. Overal in Nederland vinden we historische boerderijen. Ze
maken onderdeel uit van het cultuurlandschap en dragen bij
aan de eigenheid van de streek. Denk aan de Noord-Hollandse
stolpboerderij, het Zeeuwse schuurtype of de gesloten hoeve
in Zuid-Limburg. Steeds meer van deze boerderijen verliezen
hun oorspronkelijke agrarische functie. Door schaalvergroting
is het aantal boerenbedrijven in de afgelopen eeuw fors te-
ruggelopen. In het verleden vielen veel van deze boerderijen
ten prooi aan de slopershamer. Telde Nederland in 1941 nog
tweehonderdduizend boerderijen, in 2001 bestonden er nog
maar circa 91.000 boerderijen van vóór 1940. De verwach-
ting is dat ook de komende decennia monumentale boerde-
rijen hun agrarische functie verliezen. Uit onderzoek van de
Universiteit Wageningen blijkt dat tussen 2010 en 2025
minstens zeventienduizend boerderijen in de verkoop gaan.
Behoud door ontwikkeling
Vandaag de dag worden de meeste vrijkomende historische
boerderijen niet meer gesloopt en wordt steeds vaker gezocht
naar een nieuwe functie. Volgens de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed gaat het in 90 procent van de gevallen om
een woonfunctie. In de overige gevallen krijgen boerderijen
vaak een andere bedrijfsfunctie, zoals kantoor of zorgboer-
derij. Andere voorbeelden zijn een galerie, winkel, theeschen-
kerij of hospice.
Voor de Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland (AEN) is
dit behoud door ontwikkeling een belangrijk principe om
historische boerderijen te beschermen en een toekomst te
blijven bieden. “Want leegstand betekent meestal verval,”
vertellen Johan Laman Trip en Gerard Hendrix, respectieve-
lijk voorzitter en projectleider bij AEN. Ik interview de heren
op een toepasselijke locatie: een door Laman Trip verbouwde
boerderij uit 1740 in het fraaie coulissenlandschap in Bath-
men, niet ver van Deventer. Laman Trip woont er samen met
zijn vrouw, en heeft in een van de bijgebouwen zijn kantoor
ondergebracht. Hij vertelt dat AEN in 2010 is opgericht en
als koepel fungeert voor achttien boerderij(gerelateerde)
stichtingen. Stichtingen die zich voor het behoud van agra-
risch erfgoed inzetten en regelmatig met herbestemmings-
opgaven te maken krijgen. “AEN ondersteunt de nationale,
provinciaal en regionaal opererende stichtingen. En we verte-
genwoordigen ze in politiek Den Haag. Zo hebben we het
voor elkaar gekregen dat boerderijen nu als aparte categorie
zijn opgenomen in de Monumentenwet.” Hendrix vult aan:
“Ook zetten we ons ervoor in om aandacht te vragen voor het
agrarisch erfgoed, bijvoorbeeld door evenementen te organi-
seren. En de Agrarisch Erfgoed Academie is een netwerk
voor kennisuitwisseling en een vraagbaak. We hebben een
speciale Wikipedia voor boerderijen ingericht: de Agriwiki.”
AEN vat agrarisch erfgoed overigens breed op. Het gaat niet
alleen om monumenten (gemeentelijk en ‘rijks’) maar om
alle boerderijen en agrarische bouwwerken met regionale ken-
merken. Laman Trip: “Het betreft dan meestal boerderijen van
voor 1955, dus inclusief de wederopbouwboerderijen, een eer-
ste begin van standaardisatie. Daarna zet die standaardisatie
door. Verder gaat het niet alleen om de boerderij, maar ook
om de bijgebouwen zoals kippenhok, hooiberg en bakhuis.”
Vogelvrij
Herbestemming van historische boerderijen met een be-
schermde status is sinds de Modernisering Monumenten
(MoMo, 2008) eenvoudiger. De bijzondere waarden blijven
via de Monumentenwet 1988 en de Wet algemene bepalingen
omgevingsrecht gewaarborgd. Er geldt bovendien nog steeds
een apart vergunningstraject met goed geregelde advisering
en toezicht. Laman Trip: “Maar circa tachtigduizend van de
91.000 historische boerderijen hebben geen beschermde mo-
numentale status en zijn in principe min of meer vogelvrij.
Een ondeskundige herbestemming ligt dan op de loer. Het
uiterlijke karakter verandert bijvoorbeeld door lelijke aanbouw
of het interieur wordt wezenlijk aangetast door het weghalen
van het gebint.” Hendrix: “Tot een jaar of vijf geleden leek
alles te kunnen. Dat leidde tot de nodige excessen.”
De rol van gemeenten is dus cruciaal voor beschermde én
onbeschermde historische boerderijen. Laman Trip: “In de
structuurvisie kan de gemeente anticiperen op de vraag hoe
ze met vrijkomend agrarisch erfgoed wil omgaan. In het
­bestemmingsplan kan de gemeente bepalen welke vormen
van hergebruik zijn toegestaan.” Hendrix: “In nieuwe be-
stemmingsplannen voor het buitengebied houden gemeen-
ten gelukkig steeds vaker rekening met de historische boer-
derijen en erven met een nieuwe functie. En dat in samen-
hang met hun omgeving en cultuurhistorische waarden.”
Stimuleren
De gemeentelijke verantwoordelijkheid komt behalve in het
ruimtelijk beleid ook naar voren in het stimuleren van be-
houd en herbestemming. De nieuwe ‘Wet voor Plattelands-
woningen’ helpt ze daarbij. De wet voorkomt dat woningen
met een agrarische bestemming niet bewoond mogen wor-
den door burgers.
Hendrix en Laman Trip noemen Deventer als voorbeeld van
een gemeente met een stimulerend beleid. Hendrix: “De
wethouders en ambtenaren zijn er proactief, en denken mee
over de vraag hoe je verantwoord een historische boerderij
kunt herbestemmen.”
Hendrix wijst verder op de zogenaamde knooperven. Op
knooperven blijven monumentale boerderijen behouden en
maken minder fraaie schuren en stallen plaats voor passende
nieuwbouw. Op die manier kan de gemeente tegemoetko-
men aan de woon- en werkwensen van mensen in de regio.
Het Overijsselse Tubbergen is een goed voorbeeld, zegt Hen-
drix. Hier kocht de gemeente een vleeskuikenbedrijf aan en
kreeg daarmee bebouwde en onbebouwde grond in haar be-
zit. Er worden nieuwe woningen gerealiseerd, deels in de
bestaande bebouwing en deels in nieuwbouw. Hendrix: “De
verkoop van de woningen levert geld op dat onder andere
geïnvesteerd wordt in de verbetering van de kwaliteit van het
landschap en de natuur.”
Inlevingsvermogen
Een architect die een historische boerderij respectvol wil her-
bestemmen, moet van goeden huize komen, zegt Laman
Trip. “Inlevingsvermogen, kennis en geduld zijn het aller­
belangrijkst. Onderzoek de geschiedenis van de boerderij en
de wezenlijke kenmerken. En ook de relatie met het omrin-
gende landschap.” Maar naast behoud van het historisch
waardevolle, moet de architect tegemoet zien te komen aan
de moderne eisen van nieuwe gebruikers. Eisen waar veel
boerderijen juist niet aan voldoen. Laman Trip: “Denk aan
het installeren van centrale verwarming, dubbelglas of een
nieuwe keuken. Het is een voortdurend spanningsveld tussen
behoud van het oude en inpassing van het nieuwe.”
Dat architecten niets zouden verdienen aan herbestemming
van historische boerderijen is volgens Laman Trip flauwekul.
“De opdrachtgevers voor een herbestemming beschikken
doorgaans over ruime financiële middelen.”
Hendrix geeft nog wat tips voor opdrachtgevers van herbe-
stemming: “Kijk het eerste halfjaar zo goed mogelijk rond in
en om de boerderij, maar onderneem zo weinig mogelijk.
Snelle ingrepen zijn vaak niet de juiste en veelal onherstel-
baar. En wie zeer ruim in de slappe was, zit onderneemt al
vaak te veel. Een sobere aanpak is het beste.”
AEN hoopt de komende jaren op een nog steviger draagvlak
voor het behoud van historische boerderijen, ook door ver-
antwoorde herbestemming. Laman Trip: “Daarvoor is het
nodig om de cijfers beter in kaart te brengen. De cijfers over
leegstand in historische boerderijen verschillen bijvoorbeeld
nogal. Ook de definities over wat nu een boerderij is, lopen
uiteen. We zoeken daarom een sponsor die ons met dit
­cijfermatig onderzoek kan helpen. Zodat we het belang van
het agrarisch erfgoed en de urgentie van herbestemming nog
beter voor het voetlicht kunnen brengen! In 2013 organiseren
we daarom Actie 2013 met in het hele land en verspreid over
het jaar verschillende evenementen. Verder willen we extra
aandacht besteden aan herbestemming van historische boer-
derijen.” µµ
Meer informatie op www.agrarischerfgoed.nl en www.actie2013.nl.
Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland zet zich in
voor behoud door ontwikkeling
Herbestemming biedt
historische boerderijen
een toekomst
door Karl Bijsterveld
Steeds meer historische boerderijen verliezen hun agrarische
functie. Ze hebben vaak alleen een toekomst als ze een
nieuwe functie krijgen, zoals woning, zorgboerderij of
kantoor. Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland zet zich in
voor behoud door ontwikkeling van agrarisch erfgoed.
FotoMuseumboerderijKampereiland:WimLanphen.
FotoStolpboerderij‘ArbeidAdelt’:GerardHendrix.
Agrarisch Erfgoed Nederland
in het kort
Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland is het landelijk
samen­werkingsverband van de regionale organisaties voor
agrarisch erfgoed Nederland. AEN zet zich in voor het
behoud van de historische boerderij en haar bijgebouwen,
onder andere door herbestemming. AEN
• denkt mee over nationaal beleid programma’s
• verzamelt informatie en betrekt deskundigen; stelt
informatie beschikbaar via www.agriwiki.nl
• organiseert activiteiten voor belangstellenden
• behartigt de belangen van zijn leden, de deelnemende
stichtingen.
Museumboerderij Kampereiland (‘Erf 29’).
Het betreft een terpboerderij.
Stolpboerderij ‘Arbeid Adelt’ in Middenbeemster.
18buildingbusiness renovatie en transformatie december 2012 19 december 2012 buildingbusiness renovatie en transformatie