στα χνάρια των βυζαντινών

1. Βαδίζοντας στα χνάρια των
Βυζαντινών
Σχολικό έτος 2014-15
Τάξη Ε΄Δημ.
1ο Δημ. Σχ. Καλυβίων

2. Αντί προλόγου...
Στα πλαίσια της ευέλικτης ζώνης η Ε΄ τάξη του
σχολείου μας διερεύνησε κάποιες πτυχές του
τρόπου ζωής των Βυζαντινών. Η ενασχόληση με
το αντικείμενο αυτό συνδέθηκε και με βυζαντινά
μνημεία που υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή
της πόλης μας.

3. Επίσκεψη στο Βυζαντινό ναό της
Παναγίας Μεσοσπορίτισσας

4. Οι μαθητές και μαθήτριες επισκέφθηκαν την περιοχή Εννέα
Πύργοι, καθώς και τον κομψό ναό της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας ή τα
Εισόδια (αφού ο ναός εορτάζει την ημέρα των Εισοδίων της Θεοτόκου,
στις 21 Νοεμβρίου, εξ ου και η ονομασία Μεσοσπορίτισσα που αποδίδεται
στην Παναγία ως προστάτιδας της σποράς που γίνεται αυτόν το μήνα).
Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης είχαν την ευκαιρία να παρατηρήσουν τον
συγκεκριμένο ναό που αποτελεί τύπο μονόκλιτης βασιλικής, στην οποία,
μεταγενέστερα, προστέθηκε καμαροσκέπαστος νάρθηκας και
παρεκκλήσιο στη δυτική και βόρεια πλευρά αντίστοιχα.
Ο Ορλάνδος τη χρονολόγησε στον 11ο ή 12ο αιώνα. Ο καθηγητής
Μπούρας την τοποθετεί στα τέλη του 12ου αιώνα. Ο τρούλος του ναού
είναι αθηναϊκός και η τοιχοδομία του συνδυάζει την
απλή αργολιθοδομή με την καλή πλινθοπερίκλιστη τεχνική στην
κόγχη του Ιερού και του τρούλου .Η είσοδος του ναού είναι χαμηλή κι έχει
υπέρθυρο πλίνθινο τοξωτό προσκυνητάρι που απαντά και σε αρκετούς
άλλους αττικούς ναούς, όπως στον γειτονικό-και κάπως νεώτερο- Άγιο
Πέτρο αλλά και στο παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στη Σπηλιά Πεντέλης
κ.ά. Στα προσκυνητάρια αυτά είθισται να εικονίζεται ο τιμώμενος άγιος.
Στην περίπτωση της Μεσοσπορίτισσας όμως, η τοιχογράφηση έχει
καταστραφεί. Δε διασώζεται ο ζωγραφικός διάκοσμος.

5. Ελάχιστες τοιχογραφίες που έχουν σωθεί στο παρεκκλήσιο είναι
αρκετά ενδιαφέρουσες και μπορούν να χρονολογηθούν στα μέσα του
18ου αιώνα. Οι νεώτερες αυτές τοιχογραφίες του παρεκκλησίου, όπως
η Παναγία και ο Χριστός στο κτιστό τέμπλο, οι απόστολοι Πέτρος και
Παύλος στο βόρειο και νότιο τοίχο αντίστοιχα, το διακοσμητικό με
τους άνθινους κύκλους στο εσωράχιο της Ωραίας Πύλης καθώς και ο
Άγιος Αθανάσιος στο εσωράχιο του τόξου της βόρειας κεραίας του
κυρίως ναού, είναι αρκετά ενδιαφέρουσες. Δυστυχώς, η επιγραφή που
σώζεται στο τέμπλο και θα μπορούσε να μας δώσει την ακριβή
χρονολόγηση είναι σχεδόν ολοκληρωτικά φθαρμένη.
Ο ναός διατηρείται σε άριστη κατάσταση και σε ωραίο
περιβάλλοντα χώρο.
Πολύ κοντά στο ναό αυτό βρίσκεται και ο -κάπως νεώτερος-
Άγιος Πέτρος (τέλη του 12ου- αρχές 13ου αι.) δείγμα και αυτός της
βυζαντινής αρχιτεκτονικής. ( δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος
ναός.

6. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο ναό
της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας , τα παιδιά
παρακολούθησαν την εορταστική λειτουργία
και στη συνέχεια συμπλήρωσαν φύλλα
εργασίας, που σχετίζονται με όσα έμαθαν.

7. 1ο Δημ. Καλυβίων Τάξη : Ε΄
Όνομα :………………………………………………………….. …. /.... /……….
Φύλλο εργασίας :
Επίσκεψη στο βυζαντινό ναό της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας
1) Πώς ονομάζεται η ευρύτερη περιοχή στην οποία βρίσκεται ο ναός που επισκεφθήκαμε ;
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2 ) Υπάρχουν κι άλλοι βυζαντινοί ναοί στην περιοχή μας;
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
3) Πώς ονομάζεται ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του βυζαντινού ναού που είδαμε σήμερα ; Πότε χτίστηκε ;
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
4 ) Γιατί ονομάστηκε Παναγία Μεσοσπορίτισσα και πότε γιορτάζει ;
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
5 ) Από τι είδους υλικά είναι κατασκευασμένος ο ναός ;Ποιο είναι το μέγεθός του;
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
6 )Ποια είναι η εσωτερική του διακόσμηση;( τοιχογραφίες, τέμπλο, κ.λπ.) ;
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
7 ) Τι σε εντυπωσίασε στο ναό αυτό ;
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
8) Τόσο κοντά μας υπάρχουν βυζαντινά μνημεία. Σε τι συμπέρασμα μας οδηγεί αυτή η παρατήρηση ;
………………………………………………………………………………………………………………………..

8. Να διαλέξεις το σωστό :
Ο ναός της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας βρίσκεται :
o Στην περιοχή Εννέα Πύργοι, δυτικά των Καλυβίων.
o Στην περιοχή Εννέα Πύργοι, ανατολικά των Καλυβίων.
o Στην περιοχή Εφτά Πύργοι, δυτικά των Καλυβίων.
Κοντά βρίσκεται και ο βυζαντινός ναός του :
• Του Αγίου Γεωργίου.
• Του Αγίου Πέτρου.
• Των Ταξιαρχών.
Το εκκλησάκι χτίστηκε :
• Τον 5ο μ. Χ. αιώνα
• Τον 8ο μ. Χ. αιώνα
• Τον 12ο μ. Χ. αιώνα

9. Ο ναός είναι φτιαγμένο από :
• Τούβλα και τσιμέντο.
• Ξύλα και τσιμέντο.
• Πλίνθους.
Ο τρούλος του ναού λέγεται :
• Αθηναϊκός
• Κορινθιακός
• Βυζαντινός
Στο τοξωτό προσκυνητάρι πάνω από την είσοδο :
• Υπάρχει η εικόνα του τιμώμενου Αγίου
• Υπάρχει η εικόνα του Χριστού.
• Δεν υπάρχει τοιχογραφία, αφού καταστράφηκε.
Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού :
• Έχουν καταστραφεί και δεν βλέπουμε τίποτα.
• Υπάρχουν οι τοιχογραφίες της Παναγίας, του Χριστού και των Αποστόλων, Πέτρου &
Παύλου.
• Υπάρχουν οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου και Των Αγίων Κωνσταντίνου & Ελένης

10. Βυζαντινή αρχιτεκτονική
Με έναυσμα την επίσκεψη στον ναό της
περιοχής μας και σε σύνδεση με τα
μαθήματα της Ιστορίας και των
Θρησκευτικών, μιλήσαμε για τους
διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς τύπους
βυζαντινών ναών που αναπτύχθηκαν.

11. Ορθογώνια Βασιλική
O τύπος προέρχεται από τους αρχαίους Έλληνες (έτσι χτίζονταν οι αρχαίοι
ναοί). Τον παρέλαβαν οι Ρωμαίοι και κατέληξε στους Χριστιανούς. Είναι ο
παλαιότερος ρυθμός χριστιανικών Εκλησιών. Οι χριστιανικές βασιλικές, είναι
μακρόστενα (επιμήκη) κτήρια που διαιρούνται εσωτερικά σε κλίτη (ένα, τρία
πέντα επτά ή και εννέα). Το μεσαίο κλίτος ήταν το πιο ευρύχωρο και το
υψηλότερο. Οι κίονες οι οποίοι χώριζαν τα κλίτη μεταξύ τους, από ανατολάς προς
δυσμάς, δεν είχαν συνήθως ραβδώσεις και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά
κιονόκρανα, ενώ τα κενά μεταξύ των κιονοκράνων ενώνονταν συνήθως με τόξα.
Πάνω από τα κλίτη σχηματίζονταν υπερώα τα οποία χρησιμοποιούνταν ως
γυναικωνίτες.
Στο ανατολικό μέρος του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το ιερό Bήμα. Κίονες
και καλυπτικές πλάκες χωρίζαν το ιερό βήμα από τον κυρίως ναό. Στο κέντρο του
ιερού βήματος βρισκόταν η αγία Τράπεζα και πάνω από αυτή κείτονταν το
κιβώριο, ένα θολωτό σκέπασμα, το οποίο στηρίζονταν σε τέσσερις κίονες. Πίσω
από την αγία Τράπεζα βρισκόταν ο θρόνος του επισκόπου και εκατέρωθεν οι
έδρες των πρεσβυτέρων (σύνθρονο). Από το ιερό βήμα υπήρχε πύλη, η οποία
οδηγούσε προς την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των μαρτύρων.

12. Ο κυρίως ναός ήταν ο χώρος των πιστών. Στη μέση βρισκόταν
ο άμβωνας, από τον οποίον διαβάζονταν τα αναγνώσματα και
γινόταν το θείο κήρυγμα.
Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομάζονταν νάρθηκας,
στον οποίο στέκονταν οι κατηχούμενοι και οι μετανοούντες.
Ο νάρθηκας επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό με πόρτες που
υπήρχαν στα μεσαία κλίτη. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το
Βαπτιστήριο, όπου υπήρχε σταυρωτή δεξαμενή για το βάπτισμα
των ενηλίκων και νότια υπήρχε το Διακονικό.
Τέλος στον εξωτερικό χώρο, υπήρχε το αίθριο στο οποίο
γινόταν κάποιες υπαίθριες τελετές. Εκεί υπήρχε λουτήρας και
δεξαμενή με νερό, όπου καθαρίζονταν το ιερατείο και ο λαός.
Δείγματα αυτού του τύπου είναι ο ναός της Αγίας Δύναμης(στην
Ερμού), ο Αγιος Δημήτριος Λουμπαδιάρης, η Αγία Θέκλα (Σταυρός
Αγ. Παρασκευής). Η πιο γνωστή Βασιλική όμως είναι ο Αγ.
Δημήτριος στη Θεσσαλονίκη.

13. Ορθογώνια βασιλική
( Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου – Θεσσαλονίκη )

14. Περίκεντρος ναός ( Ροτόντα)

15. Ο συνδυασμός των δύο παραπάνω αρχιτεκτονικών τύπων
οδήγησε στον τύπο της βασιλικής με τρούλο. Ο ρυθμός Βασιλικής με
Τρούλο, εμφανίστηκε τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Η παλαιοχριστιανική βασιλική
εμπλουτίστηκε με νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Σπουδαιότερη
καινοτομία ήταν ο περιορισμός του μήκους του κτιρίου και κυρίως η
προσθήκη τρούλου.
Βασιλική με Τρούλο

16. Γλώσσα & παιδεία στο Βυζάντιο
Ως αφετηρία για αυτήν την πτυχή
αξιοποιήσαμε κάποιες φράσεις που ξεκίνησαν να
χρησιμοποιούνται κατά τους βυζαντινούς
χρόνους. Οι μαθητές έμαθαν πώς καθιερώθηκαν
να λέγονται και δημιούργησαν κάποιες εικόνες
για αυτές.
Ακολουθούν κάποιες εργασίες των παιδιών :

17. Του ΄ψησε το ψάρι στα χείλη
Όπως αναφέρει ο ιστορικός Θεοφάνης, στο Βυζάντιο κάποτε,
ένας μοναχός, ονόματι Μεθόδιος, κατά την περίοδο της Σαρακοστής,
συνελήφθη να τηγανίζει ψάρια μέσα σε μια σπηλιά, που ήταν κοντά στο
μοναστήρι. Η πράξη του αυτή θεωρήθηκε μεγάλο αμάρτημα. Το
ηγουμενοσυμβούλιο της μονής αποφάσισε να τον τιμωρήσει
καταδικάζοντάς τον να του γεμίσουν το στόμα με αναμμένα κάρβουνα και
να του βάλουν στα χείλη ένα ωμό ψάρι, για να ψηθεί! Η φράση λοιπόν
έμεινε ως δηλωτική της άδικης ή υπερβολικής κακοπάθειας ενός
ανθρώπου.
Μπούτσης Άρης

18. Του ΄ψησε το ψάρι στα χείλη
Σύρρου Κωνσταντίνα Νικητάκη Λαμπρινή
Κουτσούπη Κυριακή
Κολέτσος Κωνσταντίνος

19. Με το νι και με το σίγμα
Στη βυζαντινή περίοδο πολλές λέξεις κατέληγαν
σε «ν» ή «ς» και εθεωρούντο γραμματικά
πληρέστερες σε σύγκριση με εκείνες που δεν είχαν
κατάληξη σε ένα από τα δύο αυτά γράμματα. Γι’
αυτό και ολοκληρωμένες φράσεις θεωρούσαν
εκείνες που είχαν πολλά «ν» και «ς». Σήμερα η
φράση έχει την έννοια της πληρότητας μιάς
αφηγήσεως.

20. Με το νι και με το σίγμα
Λιακόπουλος Βασίλης Παπαμακάριος Σπύρος

21. Φτου κι απ’ την αρχή
Όταν, στα βυζαντινά χρόνια, τελείωναν τα παιδιά
την καλλιγραφία τους, έδιναν στο δάσκαλο την
πλάκα, για να τη διορθώσει. Μετά τη διόρθωση ο
δάσκαλος ζητούσε από τα παιδιά να την
ξαναγράψουν. Επειδή πολλές φορές δεν είχαν
σφουγγάρι, έσβηναν την πλάκα με τα δάχτυλα,
αφού προηγουμένως τα έφτυναν. Από τότε
επικράτησε η φράση: «Φτου κι απ’ την αρχή».

22. Φτου κι απ’ την αρχή
Λιακόπουλος Βασίλης Κολλιαδήμα Ευγενία
Βασιλειάδης Βασίλης Κουτσούπη Κυριακή

23. Φτου κι απ’ την αρχή
Σύρρου Κωνσταντίνα
Μπούτσης Άρης

24. Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή
κανέλα
Σήμερα η φράση αυτή χρησιμοποιείται
ειρωνικά γιά να δηλώσει τις ασυναρτησίες που
λέγει κάποιος. Φυσικά, σε καμία περίπτωση δεν
σχετίζεται με την... κανέλλα! Απλά ήταν ένα
«κλισέ» που χρησιμοποιούσαν οι αγγελιοφόροι –
αλλά και ο απλός κόσμος – για να ορίσουν σημείο
συναντήσεως. Συνεπώς, το τμήμα «και στην
κορφή κανέλλα» εσήμαινε: «και στην κορφή (του
λόφου – η Κων/πολη είναι Επτάλοφος), κάν έλα
(= αν μπορείς έλα)».

25. Από την Πόλη έρχομαι και στην
κορφή κανέλα
Νικητάκη Λαμπρινή Σουλιωτάκης Μάρκος
Βασιλειάδης Βασίλης

26. Να μου τρυπήσεις τη μύτη
Κατά τη βυζαντινή εποχή συνήθιζαν να τρυπούν
τις μύτες των αιχμαλώτων (ανάμεσα στα
ρουθούνια). Η φράση αυτή χρησιμοποιήθηκε σε
παιχνίδια με στοιχήματα.

27. Είναι τύπος και υπογραμμός
Επειδή οι Βυζαντινοί έδιναν μεγάλη σημασία στην
καλλιγραφία, ο δάσκαλος έγραφε τον υπογραμμό, δηλαδή
μια λέξη ή μια σειρά με καλλιγραφικά γράμματα. Τα παιδιά
έπειτα προσπαθούσαν να μιμηθούν τα γράμματα του
δασκάλου. Από την προσπάθεια αυτή των μαθητών,
δηλαδή να μιμηθούν τον υπογραμμό, έμεινε μέχρι τις μέρες
μας η φράση: «Είναι τύπος και υπογραμμός», που
σημαίνει αυτό που αξίζει κανείς να μιμηθεί.

28. Άλλες εκφράσεις που επεξεργαστήκαμε :
 Του μπήκαν ψύλλοι στα αυτιά .
 Τρώει τα νύχια του για καβγά .
 Θα σου κρεμάσουμε το κουτάλι.

29. Βυζαντινά σχέδια & μικρογραφίες
Για τον καλλωπισμό των χειρογράφων , οι γραφείς σχεδίαζαν
μοτίβα και διακοσμητικά σχέδια που στόλιζαν με υπέροχα χρώματα. Η
διακόσμηση του χειρογράφου ήταν απαραίτητη πολλές φορές και για
τον χαρακτήρα του ίδιου του χειρογράφου (ιερό ή ιερατικό αλλά και
εμπορικό). Έτσι η διακόσμηση ανέβαζε την ποιότητα –πολυτέλεια του
κώδικα αλλά και την αγοραστική του αξία.
Παρακάτω παραθέτουμε τις ιδέες των παιδιών για τη διακόσμηση των
εγγράφων.

30. Βυζαντινά σχέδια & μικρογραφίες
Σαντζάνα
Σύρρου Κωνσταντίνα
Ράνιου Ιουλία
Κουτσούπη Κυριακή

31. Βυζαντινά σχέδια & μικρογραφίες
Οι δικοί μας αετοί !!
Σουλιωτάκης Μάρκος Μασκάι Μάριος Βασιλειάδης Βασίλης
Λιακόπουλος Βασίλης
Μπούτσης Άρης

32. Βυζαντινά σχέδια & μικρογραφίες
Καρελιώτη Ισιδώρα Κοντός Κωνσταντίνος
Γαλιατσάτου Ελευθερία

33. Βυζαντινά σχέδια & μικρογραφίες
Παπαμακάριος Σπύρος
Νικητάκη Λαμπρινή
Βασιλειάδης Βασίλης

34. Βυζαντινά σχέδια & μικρογραφίες
Βασιλειάδης Βασίλης Κολλιαδήμα Ευγενία
Ντεντεγκιόνι Ανδρέας
Μιχάλη Φαίη

35. Βυζαντινή διατροφή
Οι γραπτές πηγές δίνουν πολλές πληροφορίες για τη διατροφή
των Βυζαντινών. Βασική επιδίωξη ήταν η αυτάρκεια του
νοικοκυριού και γι' αυτό κάθε οικογένεια καλλιεργούσε τα βασικά
λαχανικά και εξέτρεφε κάποια ζώα (κυρίως πουλερικά). Βέβαια
αυτό ήταν δύσκολο να ισχύει στις μεγάλες πόλεις και ιδιαίτερα στην
Κωνσταντινούπολη, που την περίοδο της ακμής της έφτανε τους
500.000 κατοίκους.

36. Κύρια γεύματα
Τα κύρια γεύματα των Βυζαντινών ήταν το
πρόγ(ε)υμα ή πρόφαγον, το άριστον ή μεσημβρινόν
(γεύμα), καθώς και ο δείπνος. Έτρωγαν
χρησιμοποιώντας κυρίως τα χέρια, αφού το πιρούνι
ήταν άγνωστο μέχρι το 10ο αιώνα και η χρήση του
σπάνια στους επόμενους αιώνες. Χρησιμοποιούσαν
επίσης κοχλιάρια ή κουτάλια και μαχαίρια. Πριν και
μετά το φαγητό έπλεναν τα χέρια τους,
χρησιμοποιώντας το χέρνιβ(ι)ον (πήλινο ή μεταλλικό
αγγείο).

37. Οι Βυζαντινοί με εξαίρεση τις περιόδους νηστείας , είχαν
ιδιαίτερη αδυναμία στο φαγητό. Έτσι στα εύπορα σπίτια
συναντάμε ποικιλία εδεσμάτων, ποτών και γλυκισμάτων.
Βασικά στοιχεία της καθημερινής διατροφής των
Βυζαντινών ήταν το λάδι, οι ελιές και το ψωμί, που
παρασκευάζονταν στο σπίτι αλλά και μαζικά και διακρίνονταν
από μεγάλη ποικιλία στην ποιότητά τους.
Ιδιαίτερα διαδεδομένη ήταν η καλλιέργεια του
αμπελιού, γι’ αυτό ίσως το κρασί σπάνια έλειπε από το
τραπέζι των Βυζαντινών. Ανάλογα με τη γεύση του το κρασί
διακρινόταν σε παχύ, λεπτό, στυφό ή γλυκίζον.

38. Συνταγές Βυζαντινών
Μονόκυθρον
Μαγειρεύονταν από διάφορα παστά ή
και φρέσκα ψάρια, μαζί με κομμάτια
διάφορων τυριών, αβγά και λάχανο,
μέσα σε λάδι με πιπέρι και σκόρδα.
Μυττωτόν
Ήταν ψιλοκομμένες σκελίδες
σκόρδου, αναμεμειγμένες με λάδι και
πολτό μαύρης ελιάς.
Σφουγγάτον
Έτριβαν ένα κρεμμύδι και το
τσιγάριζαν στο τηγάνι. Προσέθεταν
μυρωδικά και στο τέλος τα αβγά.
Γάρος (σάλτσα)
Αναμειγνύονταν μικρά
ψάρια, εντόσθια, βράγχια κι
αίμα ψαριών με αλάτι.
Προσέθεταν πιπέρι και
παλιό κρασί. Σιγόβραζαν το
μεῖγμα για αρκετές ώρες ή
το άφηναν να «ζυμωθεί»
στον ήλιο για 2-3 μήνες. Ὁ
γάρος σερβίρονταν
αναμεμειγμένος με λάδι
(ελαιόγαρος) ή με νερό
(ὑδρογάρος) ή με κρασί
(οἰνόγαρος) ή με ξίδι.

39. Δείπνο σε ένα βυζαντινό σπίτι
Μέσα από τα κείμενά τους τα παιδιά μας ταξίδεψαν στο χρόνο και
μας παρουσίασαν τη διαδικασία ενός δείπνου εκείνη την εποχή :
«Η κοντινή μου φίλη Θεοδώρα πριν μια βδομάδα με κάλεσε σε δείπνο και
πέρασα θαυμάσια. Δυστυχώς καθυστέρησα και παραλίγο να μου κρεμάσουν
το κουτάλι μου !!! Αλλά τους πρόλαβα....
Σαν πρώτο πιάτο φάγαμε μια σούπα με παστό κρέας. Ήταν λίγο έξω από
τις γεύσεις μου, καθώς είναι αλήθεια ότι λατρεύω τη σούπα λαχανικών και
ήλπιζα να φάω κάτι τέτοιο. Πάντως πριν τη σούπα φάγαμε κάποια
μεγαλειώδη τυριά, όπως ανθότυρον, μυζήθρα κ.α.
Ως δεύτερο πιάτο φάγαμε χοιρινό κρέας με ένα πολύ γευστικό γάρο. Το
χοιρινό ήταν πολύ νόστιμο αλλά και λίγο πικάντικο εξαιτίας των πλούσιων
καρυκευμάτων που περιείχε. Για επιδόρπιο εμφανίστηκε ο σήσαμους και το
κυδωνάτον. Το επιδόρπιο ήταν εξαιρετικό και με έκανε να λατρέψω το
κυδωνάτον , που μισούσα. Κατά τη διάρκεια του δείπνου απολαύσαμε ως
ποτό το κόνδιτον , το οποίο εμπλούτισε πολύ το φαγητό μας.
Πέρασα υπέροχα όπως πάντα και θα ήθελα να το επαναλάβω.»
Κολλιαδήμα Ευγενία

40. Εργασιών συνέχεια ...
«... Στο βυζαντινό τραπέζι φάγαμε πολύ ωραίο φαγητό, αλλά πρώτα πλύναμε
τα χέρια μας. Για να τα πλύνουμε χρησιμοποιήσαμε το χερνίβιον που είναι ένα
πήλινο ή μεταλλικό δοχείο. Το φαγητό ήταν πολύ υγιεινό για τον οργανισμό
μας. Ήταν όσπρια και ονομάζονταν ΄φασούλιν΄. Συνοδευόταν από λευκό ψωμί
, σούπα με ρύζι και κοτόπουλο. Η μητέρα της Θεοδώρας μας πρόσφερε
γιαούρτι και τυρί από πρόβειο γάλα. Δύο κορίτσια δεν μπόρεσαν να έρθουν
και για αυτό η μητέρα της φίλης μου κρέμασε δυο κουτάλια... »
Σαντζάνα
« ... Επάνω στο τραπέζι υπήρχαν κοχλιάρια ή αλλιώς κουτάλια και μαχαίρια.
Μόλις ξεκινήσαμε το φαγητό, μας έφεραν διάφορα λαχανικά, όπως πράσα ,
κρεμμύδια τεύτλα, μαρούλια καθώς και κουκιά. Ως επιδόρπιο μας πρόσφεραν
μήλα, αχλάδια, φουντούκια και παστέλι... »
Καρελιώτη Ισιδώρα

41. Εργασιών συνέχεια ...
« ... Χθες το μεσημέρι με κάλεσε ο Ιουστινιανός στο παλάτι για να δειπνήσουμε
παρέα. Το τραπέζι ήταν στρωμένο με το μενσάλι. Επάνω στο τραπέζι υπήρχαν
διάφορα σκεύη για τα ποτά και τις τροφές. Στα πόδια των καλεσμένων
υπήρχε ακουμπισμένο ένα μαντήλι. Αυτό ήταν μακρύ , ενιαίο και χρησίμευε
για το σκούπισμα των χεριών. ..»
Κοντός Κωνσταντίνος
« ... Στο βυζαντινό τραπέζι υπήρχαν κοχλιάρια, μαχαίρια και ένα πιρούνι που
λέγεται δίχηλο ...»
Μασκάι Μάριος

42. Δείπνο σε ένα βυζαντινό σπίτι ( Εργασιών συνέχεια... )
« Σήμερα επισκέφθηκα τον αγαπημένο μου φίλο, το Ρωμανό . Όταν έφτασα
σπίτι του όλοι είχαν αρχίσει να τρώνε. Είδα λοιπόν το κουτάλι μου
κρεμασμένο στο γάντζο και ένιωσα πολύ αμήχανα. Έπλυνα τα χέρια μου και
κάθισα αμίλητη.
Πάνω στο τραπέζι υπήρχαν διάφορα φαγητά που μόλις είδα ήθελα να τα
δοκιμάσω όλα. Τελικά έφαγα μια σαλάτα αποτελούμενη από διάφορα
λαχανικά. Στη συνέχεια έβαλα στο πιάτο μου ένα ψητό ψάρι και πολλά
θαλασσινά. Πρόσθεσα και ένα αυγό που μου αρέσει πολύ. Συνοδέψαμε το
γεύμα με ένα ποτό από εκχύλισμα αμυγδάλου. Ως επιδόρπιο φάγαμε μήλα και
αχλάδια καθώς και ξερά σύκα.
Το δείπνο ήταν εξαιρετικό και πολύ νόστιμο. Πέρασα μια υπέροχη
βραδιά...»
Μιχάλη Φαίη
« Μια μέρα με κάλεσε ο φίλος μου ο Κωνσταντίνος στο σπίτι του για δείπνο.
Επειδή μένω μακριά , άργησα λίγο να φτάσω κι έτσι μου κρέμασαν το
κουτάλι. Το κυρίως πιάτο ήταν φασούλια, τα σημερινά φασόλια. Το ψωμί ήταν
καθαρός άρτος και μας σέρβιραν μηλίτη για ποτό...»
Ντεντεγκιόνι Αντρέας

43. Δείπνο σε ένα βυζαντινό σπίτι ( Εργασιών συνέχεια... )
« Πριν μερικές μέρες με κάλεσε ο φίλος μου ο Ιουστινιανός σε δείπνο. Μου
έτυχε κάτι στη διαδρομή και έφτασα με μικρή καθυστέρηση. Με υποδέχτηκε
χαμογελαστός και είπε : ¨Ευτυχώς που ήρθες, γιατί ήμουν έτοιμος να σου
κρεμάσω το κουτάλι ¨ και γελάσαμε κι οι δυο.
Πριν καθίσουμε στο τραπέζι πλύναμε καλά τα χέρια μας στο χερνίβιον. Σαν
ορεκτικά είχε δυο ειδών σούπες. Η μια ήταν με ανάμεικτα λαχανικά και η άλλη
με διάφορα όσπρια. Δοκίμασα και τις δύο , που ήταν πολύ νόστιμες, αλλά τις
γεύσεις μου πλησίασε περισσότερο η σούπα με τα όσπρια.
Το κυρίως πιάτο περιελάμβανε χοιρινό κρέας, επειδή δεν ήταν μέρα νηστείας.
Η θρησκεία μας υπαγόρευε τη νηστεία σχεδόν τις μισές ημέρες του χρόνου.
Ήπιαμε κι ένα πολύ γλυκό κρασί. ...»
Νικητάκη Λαμπρινή
Χερνίβιον →

44. Δείπνο σε ένα βυζαντινό σπίτι ( Εργασιών συνέχεια... )
« ... Το τραπέζι ήταν γεμάτο με βυζαντινά φαγητά και πολλές λιχουδιές. Πρώτα
πλύναμε τα χέρια μας στο χερνίβιον και μετά τοποθετήσαμε το μανδήλιον στα
πόδια μας. Τα φαγητά ήταν πεντανόστιμα! Υπήρχαν καλαμαράκια, χταπόδι
και πεταλίδες, σαλάτα, σπιτικά αυγά φασιανού με αλάτι και πιπέρι. Έπειτα
ήρθε το επιδόρπιο ,αλλά δε μου άρεσε. Ήταν διάφορα φρούτα κα παστέλι σε
ένα πήλινο πιάτο. ...»
Γαλιατσάτου Ελευθερία
«... Τέλος μας έφεραν διάφορα γλυκίσματα. Για παράδειγμα το μέλι που
ήταν πολύ σημαντικό, σήσαμους, μουστόπιτακαι γλυκά του κουταλιού. ¨όλα
αυτά τα φαγητά συνοδεύτηκαν με κρασί κόνδιτον και με ποτό από εκχύλισμα
αμυγδάλων...»
Σουλιωτάκης Μάρκος

45. Δείπνο σε ένα βυζαντινό σπίτι ( Εργασιών συνέχεια... )
« ... Τα σκεύη που είχαν ήταν φτιαγμένα από χρυσό, η τάβλα τεράστια και
το μενσάλι που είχαν στρώσει πανέμορφο. Για πρώτο γεύμα μας έφεραν
τηγανητά αβγά με καθαρό άρτο και λάδι. Όταν τελειώσαμε , έφεραν χοιρινό
κρέας με μια περίεργη σάλτσα , τον γάρο. Ήταν πολύ νόστιμο και το δεύτερο
πιάτο. Στο τέλος φάγαμε μουστόπιτα και φρούτα. Αυτό που μου έκανε
εντύπωση ήταν ότι και τα μαχαιροπίρουνα ήταν κατασκευασμένα από χρυσό.
Όταν τελειώσαμε το φαγητό σκουπίσαμε τα χέρια μας με ένα μακρύ
ύφασμα...»
Λιακόπουλος Βασίλης
Στο πλούσιο κοσμικό γεύμα της μικρογραφίας χειρογράφου του 1362, η "χλωρίδα δαύκοι"
κοινώς ραπανάκια, κατέχει πλέον σημαντική θέση μαζί με το κρασ ί, τον άρτο, τα πουλερικά
και το γουρουνόπουλο (Eθνική Bιβλιοθήκη Παρισιού).

46. Ενδυμασία
Την κοινωνική θέση των Βυζαντινών, εκτός από τα σπίτια και τη
διατροφή τους αντανακλούσαν και τα ενδύματα, τα οποία
υποδείκνυαν την οικονομική κατάσταση, το επάγγελμα, την ηλικία και
φυσικά το φύλο.
Η μεσαία και κατώτερη τάξη ενδιαφερόταν μόνο για το
ρουχισμό που θα τους εξασφάλιζε άνεση και ταυτόχρονα προστασία
από τα καιρικά φαινόμενα, γι’ αυτό κι η ενδυμασία ήταν
αντιπροσωπευτική της εργασίας για τα μεσαία και κατώτερα
στρώματα της βυζαντινής κοινωνίας. Για παράδειγμα, λοιπόν ένας
γεωργός ντυνόταν το καλοκαίρι πολύ ελαφριά, φορώντας μόνο την
πουκαμίσα του, για να αντιμετωπίσει τον καυτό ήλιο, ενώ ο ψαράς
έπρεπε να βάλει πάνω από την πουκαμίσα μια πιο χοντρή κάπα, για να
ανταπεξέλθει στην υγρασία. Οι γεωργοί φορούσαν χιτώνα συχνά
χωρίς μανίκια και βράκα μέχρι τον αστράγαλο με ζώνη στη μέση, ενώ
συνήθως ήταν ξυπόλυτοι ή φορούσαν πέδιλα.

47. Ενδυμασία κατώτερων κοινωνικών
στρωμάτων
Γυναίκες που υφαίνουν στο αργαλειό Νέος που φοράει
πουκαμίσα

48. Το ένδυμα των Βυζαντινών
Η ανώτερη τάξη φορούσε κυρίως ποδήρη ενδύματα
κατασκευασμένα από ακριβές πρώτες ύλες, όπως μετάξι, λινό και
μεταλλικά νήματα (χρυσοκλωστές, αργυροκλωστές) με μεταλλικά ή
οστέϊνα κουμπιά, ( ιδιαίτερα από τον 11ο αιώνα και εξής. ) Ακόμη
φορούσαν μακριούς χιτώνες (στιχάρια )με πολλές πτυχώσεις και
δερμάτινες μπότες. Οι γυναίκες επάνω από το χιτώνα φορούσαν
μανδύα (ιμάτιο) με μακριά, φαρδιά μανίκια που κάλυπταν και το
κεφάλι. Φρόντιζαν ιδιαιτέρως την περιποίηση των μαλλιών τους και
μακιγιάρονταν.

49. Επενδυτής - Γυναικεία πουκαμίσα – Φόρεμα

51. Το χρώμα ήταν κύριο στοιχείο διαφοροποίησης των αξιωμάτων. Οι ανώτερες
κοινωνικές τάξεις και κυρίως οι αξιωματούχοι της αυλής είχαν ενδυμασίες με ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά. Διαφορετικά χρώματα, διακοσμητικά σχέδια και κεντήματα υποδήλωναν
τα διάφορα αξιώματα. Τα κόκκινα παπούτσια και τα πορφυρά ρούχα ήταν αποκλειστικά
προορισμένα για τον αυτοκράτορα και μόνο προς τα τέλη του 12ου αιώνα δόθηκε το
δικαίωμα σε ανώτερους αξιωματούχους να ντύνονται με πορφύρα.

52. Πως φαντάστηκαν τα παιδιά τα χρώματα στις
ενδυμασίες των Βυζαντινών
Καρελιώτη Ισιδώρα Κουτσούπη Κυριακή
Ράνιου Ιουλία Νικητάκη Λαμπρινή

53. Πως φαντάστηκαν τα παιδιά τα χρώματα στις
ενδυμασίες των Βυζαντινών
Σαντζάνα Μπούτσης Άρης

54. Κλείνοντας ...
Φθάσαμε λοιπόν στο τέλος της διαδρομής μας στο
χρόνο , όπου γνωρίσαμε κάποιες πτυχές της καθημερινής
ζωής των Βυζαντινών. Μέσα από αυτό το ιστορικό ταξίδι
βαδίσαμε σε ένα μονοπάτι που μας οδηγεί σε ήθη , έθιμα
και παραδόσεις του παρελθόντος, γνώριμα σε εμάς, και
έτσι διαπιστώνουμε την συνέχεια του ελληνικού
πολιτισμού.