2. Daftar Isi
Filosofi Tembang Macapat .......................... 1
Ancase Tembang Macapat ......................... 2
Pangerten guru gatra, guru wilangan, guru
lagu ............................................................. 6
Tabel guru gatra, guru wilangan, guru
lagu .............................................................. 7
Unsur kebahasaan tembang macapat
lan tuladhane ............................................... 8
3. Tembang Macapat inggih menika salah satunggaling tembang ingkang taksih
dipunlestantunaken dening tiyang Jawi. Tembang macapat ana sewelas, sing
saben-saben nduweni ciri lan ciri sing beda-beda, nduweni watak dhewe-dhewe,
lan nduweni paugeran panulisan khusus kanggo nggawe.
Pranatan tartamtu iki lumrahe diarani weton ( guru / standar ). Ing tembang
macapat ana 3 ( guru / standar ) yaiku guru gatra ( cacahing gatra ), guru wilangan
( cacahing gatra saben gatra ), lan guru swara ( tibane suata vokal ing saben gatra /
dhong-dhing ).
Tembang Macapat, macapat utawi maca papat papat ngajarake ajaran budi pekerti.
Kekawen bersifat mantra, nduweni pesan norma-norma kehidupan. Macapat
berasal saka 9 wali ( wali songo )
Ing perkembangane, tembang macapat ngalami penafsiran kang beda. Sanajan ana
macem-macem interpretasi macapat, aturan baku tetep padha. Guru gatra, guru
wilangan, lan guru lagu kabeh isih padha nggunakake standar. Tembang macapat
diyakini dening akeh wong Jawa minangka kumpulan tembang kang nduweni
teges proses uripe manungsa, proses kang diparingake Gusti Allah, nganti
manungsa bali marang Gusti Allah. Ciri-ciri manungsa wiwit lair nganti mati
digambarake kanthi runtut ing 11 tembang macapat
Filosofi Tembang
Macapat
1
4. 1. Isine pitutur kang diandharake kanthi
wicaksana. Tembang macapat
ngandhut piweling supaya ing jaman
biyen wong tuwa nggunakake
tembang macapat kanggo pitutur
marang bocah-bocah
ancase tembang macapat
2. Tembang macapat wiwit wiwitan
ana ing abad XVI Masehi nganti
saiki digunakake ing panguripan
sosial, kalebu minangka hiburan,
estetika, lan pendidikan
3. Ana uga kang nggunakake pagelaran
tradisional, piranti korespondensi,
mantra kanggo ngusir bala, upacara
temu temanten adat Jawa, upacara
kegiyatan Pangestu lan filosofi siklus
kahuripan.
2
5. 2.Mijil
1. Maskumambang
Maskumambang dadi pertandha dimulaine
kahuripan manungsa ing alam donya.
Maskumambang iki menehi gambaran
ngenani alam ruh ( ing njero rahim ).
Mijil yaiku rawuhe donya iki kang
digambarake dening panembangan
macapat yaiku panembangan mijil kang
artine padha karo wegel yaiku metu saka
weteng ( rahim / janin ) ibu, kelahiran jabang
bayi.
4. Kinanthi
Kinanthi yaiku masa ing ngendi pawongan
anak lagi dibimbing lan diarahke dening
wong tuwane supaya oleh dadi pribadi sing
luwih apik kang mengarepe. Kanthi artine
tuntunan.
3. Sinom
Sinom asale saka tembung enom, masa
enom iki digunakake kanggo nuntut ilmu,
fase belajar, lan penggambaran pengolahan
pikiran.
3
6. 5. Asmaradana
Asmaradana nggambarake asmara
ing kahuripan manungsa. Masa iki
diwiwiti wektu manungsa wiwit ana
ketertarikan karo lawan jenis.
6. Gambuh
Gambuh oleh ditegesi jumbuh yaitu
cocok utawa sepaham,
nggambarake babak anyar ing njero
kahuripan manungsa. Masa
pernikahan ( komitmen pernikahan )
7. Dhandanggula
Dhandanggula nggambarake proses remen
duka jero omah-omah kang kudu dilewati
bareng-bareng wiwit mapan jroning omah-
omah lan oleh nyukupi kebutuhan urip
sakaluwarga lan kacukupan sandang,
pangan, lan papan.
8. Durma
Durma asale saka tembung derma
kang artine memberi rezeki marang
wong liya. Ing sajrone ana
manungsa sing wani ngadepi
masalah, kebaikan tingkah laku, lan
nduweni sifat welas asih.
4
7. 9. Pangkur
Pangkur asale saka tembung mungkur (
mundur / mungkur ) fase lanjut usia,
manungsa wiwit mundur saka nafsu
duniawi lan wiwit mikirake kahuripan
sawise pralaya mengko. Prihatin dalam
perihal lan berserah diri ing Gusti Allah.
10. Megatruh
Megatruh yaiku panembahan macapat
kang nganggambarake manungsa
wektu sakaratul maut. Megatruh saka
tembang megat ruh, lan nduweni sifat
prihatin sedih kecewa putus asa.
11. Pocung
Pocung nggambarake awak kang wis
ditinggalake dening ruh banjur
disucikan sadurunge dibalekake
menyang lemah. Peristirahatan jasad
manungsa.
5
8. P A N G E R T E N G U R U G A T R A ,
G U R U W I L A N G A N L A N
G U R U L A G U
Guru Gatra
Guru wilangan
Guru lagu
Cacahing gatra / larik / baris ing saben pada
Cacahing wanda ing saben gatra
Tibaning swara / dhong-dhinge swara ing
pungkasaning gatra
6
9. T A B E L G U R U G A T R A , G U R U
W I L A N G A N , G U R U L A G U
7
10. Tembung Kawi
U N S U R K E B A H A S A A N
T E M B A N G M A C A P A T
1
2
3
4
5
dasanama
Tembung GArba
sandi asma
sandi karsa
8
11. Tembung kawi yaiku tetembungan
kang cak-cakane winates ana ing
basa endah,umpamane kanggo ing
kesenian wayang,kethoprak,lan
acara liyane kang gegayutan karo
adat kejawen.
T E M B U N G K A W I
D A S A N A M A
Tembung pirang-
pirang kang duwe
teges siji utawa padha.
T E M B U N G G A R B A
Tembung garba yaiku tembung loro
sing dirangkep dadi siji kanthi
nyuda cacahing wandane, lumrahe
tinemu ing tembang, minangka
kanggo njumbuhake guru wilangan.
9
12. Ukara sandi asma dumadi saka rong tembung,
yaiku "sandi" lan "asma". Sandi tegese wadi
(rahasia), ora katon. Dene asma tegese jeneng.
Sandi asma tegese jeneng samaran, jeneng sing ora
katon, utawa jeneng sing didhelikake-jeneng
samaran. Sejatine jeneng mau wis jangkep, nanging
jeneng mau dipedhot- pedhot, ora langsung bisa
ditemtokake. Biasane sandi asma iki dumunung ing
reripta/karya sastra awujud tembang utawa ing
geguritan.
SANDI ASMA
Tuladha :
Eling-eling sira manungsa
Larangan lan perintah agama
Lila kabeh kudu dilakoni
Amarga iku wasiate Gusti
Yuwana ngaurip ing donya
Uga mbesuk mokal mlebet suarga
Ning donya tansah rekasa
Ing akhirat bakale mulya
Ayo sedulur padha tobato
Sholat ngaji lakonana
Tumindak ala ndang ditinggalna
Ucap pangapura marang Gusti kang Kuasa
Tobat kanti temenan lahir lan batin
Ing dongane mugi Gusti tansah ngijabahi
10
13. Dimen lebdeng kawruh
Ing pakaryan mrih trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Ukara kang diwedharake kang satemene kang
dipilah- pilah adhapur huruf. Sandi iki digawe
medharake cipta, gagasan, utawa kekarepan.
SANDI KARSA
Tuladha :
11
