materi bahasa jawa tembang macapat

1. TEMBANG
MACAPAT
oleh Hemma A

2. Daftar Isi
Pengertian
…………………………..(1)
Filosofi Tembang Macapat….(02)
Ancase Tembang Macapat…..(03)
Struktur
Teks…………………………(07)
Tabel…………………………………
……(08)
Unsur Kebahasaan………………..
(09)
1.
2.
3.
4.
5.
6.

3. PENGERTIAN
TEMBANG
MACAPAT
Tembang utawa sekar yaiku rumpakan basa kanthi
paugeran tartamtu kang pangucape kudu
nggunakake kagunan swara.
Tembang Macapat (Tembang Cilik) yaiku syair
utawa geguritan tradisional Jawa
sing nduweni makna tartamtu.
APa iku tembang macapat?
Tembang Macapat dilagukake sarta kaiket ing
struktur tartamtu yaiku guru gatra, guru lagu lan
guru wilangan.
01

4. 02
FILOSOFI
Tembang Macapat dikira-kira muncul ing pungkasan jaman
Majapahit lan wiwitane pengaruh Walisanga ing Jawa
Tengah. Beda karo Jawa Tengah, Jawa Timur lan Bali wis
ngerti karya sastra iki sadurunge mlebu agama Islam.
Contone, ana naskah saka Jawa Timur utawa Bali kang
diarani Kidung Ranggalawe kang kacarita rampung ing taun
1334 Masehi.
Ana rong panemu kang beda ngenani umur tembang
Macapat mligine gegayutane karo Serat Kekawin. Miturut
Prijohoetomo, macapat minangka turunan saka kekawin
kanthi perantara tembang gedhe. Nanging panemu iki
dibantah dening Poerbatjaraka lan Zoetmulder. Ahli loro
kasebut nduweni panemu menawa macapat minangka
metrik geguritan asli Jawa nduweni umur luwih tuwa
tinimbang kekawin. Macapat mung muncul sawise suda
pengaruh India.

5. ANCASE
03
Tembang Macapat inggih menika tembang ingkang
taksih dipunlestantunaken dening tiyang Jawi. Tembang
macapat ana sewelas, sing saben-saben nduweni ciri
lan ciri sing beda-beda, nduweni watak dhewe-dhewe,
lan nduweni paugeran panulisan khusus kanggo
nggawe.
Aturan khusus iki biasa diarani wewaton (guru/patokan).
Ing macapat ana 3 guru, yaiku guru gatra (cacahing
gatra ing sak bait), guru wilangan (cacahing gatra saben
gatra) lan guru lagu (gugur vokal ing saben
gatra/dhong-dhing. ).
Ing perkembangane, tembang Macapat ngalami
penafsiran kang beda. Sanajan ana macem-macem
interpretasi macapat, aturan baku tetep padha. Guru
gatra, guru wilangan lan guru lagu kabeh isih padha
nggunakake standar. Tembang Macapat diyakini dening
akeh wong Jawa minangka kumpulan tembang kang
nduweni teges proses uripe manungsa, proses kang
diparingake dening Gusti Allah, nganti manungsa bali
marang Panjenengane. Ciri-ciri manungsa wiwit lair
nganti mati digambarake kanthi runtut ing tembang
macapat sewelas.

6. MACEM-MACEM
TEMBANG MACAPAT
04
4. Kinanthi
Maskumambang
1.
2. Mijil
3. Sinom
Lambang fase roh/isi ing ngendi kita isih
ngambang utawa ngambang ing alam
roh kang banjur ana ing guwa-garba
kang peteng. Watak tembang iki
nggambarake rasa sedhih, swasana
sengsara.
Mijil nglambangake wujud wiji utawa wiji kang
lair ing donya, mijil asale saka tembung wijil
kang tegese metu. Mijil nyritakake fase nalika
bayi manungsa wiwit ngerti urip donya, butuh
perlindungan. Lagu iki nggambarake
keterbukaan ing menehi pitutur lan babagan
asmara.
Sinom tegesipun tunas ingkang nembe
thukul utawi sekar saha nggambaraken
mudha. Lagu iki nyritakake wektu nalika
manungsa tuwuh lan berkembang ngerti
perkara anyar, sabar lan silaturahmi.
Kinanthi asale saka tembung kanti kang
tegese nyekel utawa nuntun. Tembang iki
nyritakake babagan golek jati diri, golek
cita-cita lan mandhiri.

7. 05
6. Gambuh
5. Asmaranda
7. Dhandanggulo
8. Durma
Asmarandana nyritakake fase paling
dinamis lan murub ing nggoleki
katresnan lan pasangan urip. Andharan
ing tembang iki yaiku katresnan, asmara,
lan uga rasa sedhih lan sedhih amarga
katresnan.
Dhandanggula merupakan fase puncak
kesuksesan secara fisik dan mater
(dhandang=bejana). Namun selain
kenikmatan gula (manisnya) hidup,
semestinya diimbangi pula dengan
kenikmatan rohani dan spiritual.
Gambuh nyritakake wiwitaning urip
bebrayan kanthi ikatan perkawinan kang
sakral (gambuh). Tembang iki isine
ngenani kawicaksanan, pitutur urip,
paseduluran, toleransi lan kebersamaan.
Durma mujudake fase urip kang kudu
luwih akeh disumbangake marang wong
liya, dudu kanggo golek kasenengan urip
(gula). Tembang iki nggambarake
prastawa kasusahan, prabédan, lan uga
ora ana apa-apa kanthi watak tegas,
keras, lan nesu banget.

8. 06
10. Megatruh
9. Pangkur
11. Pucung
Pangkur iku fase uzla (pangkur =
nyingkiri), fase sepi, fase renungan,
nyedhak marang Gusti lan ngadohi
kerliping urip. Tembang iki nduweni
watak gagah, gagah, gagah prakosa, lan
gedhe ati.
Pucung minangka fase bali marang Allah,
Sang Murbeng Dumadi, Sangkan
Paraning Dumadi. Diwiwiti dadi pocung
(mayit), fase tumuju kabegjan sejati,
nemoni Kang Maha Suci. Wonten ugi
ingkang ngandharaken bilih pucung
menika asalipun saking kudhuping
gegodhongan utawi godhong
gegodhongan seger.Tembang menika
nyariyosaken bab-bab ingkang lucu saha
tebak-tebakan.
Megatruh minangka pungkasaning urip
donya kang roh ninggalake raga (megat
= misah). Tembang iki nyritakake rasa
sedhih lan susah.

9. STRUKTUR
TEKS
Guru Gatra, yaiku cacahing larik (larik) ing saben bait.
Guru Swara, yaiku swara vokal ing pungkasaning gatra
saben larik (larik).
Guru wilangan, yaiku cacahing wanda (wanda) saben
larik (larik).
Pranatacara ngenani panganggone cacahing gatra ing
saben gatra utawa larik diarani guru wilangan. Dene
paugeran ngenani panganggone vokal pungkasan ing
saben gatra utawa rangkep diarani guru lagu. Mula kanthi
rinci bisa didudut kaya ing ngisor iki.
1.
2.
3.
07

10. Tuladha
08

11. UNSUR
KEBAHASAAN
LAN
TULADHANE
Tembung Garba
Maharsi saka tembung maha + resi
Jalwestri saka tembung jalu + estri
Papeki saka tembung papa + iki
1.
Tembung garba yaiku tembung loro sing
digandheng dadi siji sarana kanggo nyuda cacahe
wanda, kanggo nyocogake cacahe wanda ing
sajroning tembang, lan kanggo ngringkes tembung
ing sajroning ukara.
Tuladha :
Japa mantra
Padhang jingglang
Lila legawa
2. Tembung Saroja
Tembung saroja yaiku tembung loro utawa luwih
kang tegese padha utawa meh padha dienggo
bebarengan ancase kanggo mbangetake.
Tuladha :
Sira = kowe
Samirana = angin
Ratri = dalu
3. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku tembung – tembung kanga
sale saka basa Jawa Tengahan utawa Jawa Kuna.
Tembung kawi rinaket banget karo basa rinengga
jalaran tembung kawi akeh digunakake ing basa
rinengga. Basa rinengga yaiku basa kang
digunakake kanggo nggambarake kaendahan lan
kawibawan.
Tuladha :
09

12. SANDI ASMA LAN
SANDI KARSA
10
Sira = kowe, sampeyan, panjenengan
Rina = rinten, siyang, awan
Sudra = papa, mlarat, sengsara, kere
Misuwur = kawentar, kaloka, kondhang,
kasub, komuk, kajanapriya, lsp.
Anak = suta, sunu, siwi, tanaya, weka,
atmaja, lsp.
4. Dasanama
Dasanama yaiku wong siji duwe jeneng nganti
sepuluh, malah kadhang luwih, kang padha tegese
utawa meh padha tegese.
Tuladha :
Sandi asma yaiku jeneng kang sinamun ana ing tembang macapat, lumrahe
wujud jeneng asli pengarage utawa panciptane tembang.
Tuladha :
Rarasing kang sekar sarkara mrik,
den aksama dening sudyarsa,
ngawikan wengkuning reh
beraweng para ratu,
ilanga kang sesengker sarik,
rongas westhining angga,
gagating tyot antuk,
wartaning kang para tama,
sinung tengran sembah trus sukaning budi,
tataning kang carita
Wanda – wanda wiwitan saben gatrane tembang ing dhuwur yen
digathukake saka wiwitan nganti pungkasan mujudake asmane pujangga
kang nganggit tembang mau, yaiku Raden Ngabei Ranggawarsita.
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa karep kang sinamun utawa sinamar
ana ing tembang. Ana uga wong kang ngarani sandi karsa kuwi sandi ukara
yaiku ukara (ukarane kanggo medharake cipta, gagasan, rasa – pangrasa,
utawa kekarepan).