Presenatie Zanders Risicomanagement Seminar, Hermitage, Amsterdam, 9 april 2015, Monique Donders - CRO Robeco Groep

1. Een risicomanagement-raamwerk voor
pensioenfondsen
Monique Donders - CRO
9 april 2015
For institutional investors
1

2. Agenda
• Introductie pensioenfonds
• Integratie risico management in het beleggingsproces
• investment beliefs
• ALM en SAA
• Portefeuille ontwerp
• Manager selectie
• Implementatie
• Meten en monitoren
• Evalueren en aanpassen
• Conclusie
2Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen

3. Introductie pensioenfonds
In opzet is een pensioenfonds niet ingewikkeld:
3Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
Bezittingen Verplichtinge
n
Eigen vermogen of
surplus
EUR xx M EUR xx M

4. Introductie pensioenfonds
…er zijn echter complicerende factoren
4Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
Bezittingen Verplichtinge
n
Eigen vermogen of
surplus
EUR xx M EUR xx M
EMIR
nFTK
Witteveen
IFRS
verplichtstell
ing
Nationale
Pensioendialoog

5. Wat is de toegevoegde waarde van risico management?
• Biedt structuur en kader voor complexe beslissingen
• Focus op beleggingsproces:
5Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
1. Ambitie
en risico
bereidheid
7.
Evalueren
en
aanpassen
6. Meten
en
monitoren
5.
Implementatie
2. ALM en
SAA
3.
Portefeuille
constructie
4. Manager
selectie
0.
Investment
beliefs

6. Beleggingsproces
• Risicomanagement is geïntegreerd in alle stappen van het proces
• Delen van het proces kunnen worden uitbesteed (aan fiduciair managers,
vermogensbeheerders, custodians, externe risicomanagers etc)
• Het is belangrijk duidelijke afspraken te maken over ieders verantwoordelijkheden
• Bestuur zou voor uitbestede processen assurance moeten / willen verkrijgen
• Bestuur blijft (eind-) verantwoordelijk
6Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen

7. 0. Investment beliefs
• Geven uitgangspunten voor beslissingen in het hele beleggingsproces
• Het zijn bewuste keuzes waarin het bestuur gelooft
7Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
Financiële markten
• risico premies
• risico diversificatie
• (in-) efficiënties in financiële markten /
actief beheer
Beleggingsproces
• wel / niet actief afwijken van
strategische allocatie
• rol van vermogensbeheer- en
transactiekosten in het
beleggingsproces
Organisatie
• governance, rollen en
verantwoordelijkheden
• kennis en ervaring
• uitbesteding, assurance
ESG / duurzaamheid
• rol van ESG in het beleggingsproces
(geïntegreerd in alle asset classes of
focus op separate portefeuille)
• invloed van ESG / duurzaamheid op
rendement
0

8. 1. Ambitie en risicobereidheid
• Bestuur stelt vast: wat is de missie of ambitie van het fonds en welke
risicobereidheid past daarbij?
• ‘Een goed en betrouwbaar pensioen tegen acceptabele risico’s’ klinkt goed,
maar geeft, bij nader inzien, weinig houvast bij het nemen van
concrete beleggingsbeslissingen
• Voorbeeld van een meer concrete doelstelling:
‘(1) Een goed, geïndexeerd en betaalbaar pensioen, (2) stabiliteit in premie en uitkering en (3) evenwichtige
verdeling van lusten en lasten.’ (PFZW)
8Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
1

9. 1. Ambitie en risicobereidheid
• Het uitvragen van risicobereidheid bij alle stakeholders (deelnemers,
sociale partners, bestuur) is ingewikkeld. Hay Group / van der Lecq tool geeft
cijfermatige uitkomsten die kunnen worden gekoppeld aan een beleggingsstrategie
• De risicobereidheid moet uiteindelijk verder worden vertaald naar concrete regels en limieten
• Het niveau waarop dit kan, hangt o.a. af van de vorm van de beleggingen (fondsen vs mandaten) en
het niveau waarop de benchmarks zijn gedefinieerd
9Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
1

10. 2. ALM en SAA
• Input voor ALM analyse zijn de pensioenregeling, het premiebeleid en de
toeslagverlening, het beleggingsbeleid en macro-economische verwachtingen
• Bij de (stochastische) scenario analyse ligt de nadruk op gemiddelde en spreiding,
past de uitkomst bij de risicobereidheid? Resultaten kunnen via ‘blinde methode’
aan bestuur worden gepresenteerd
• Criteria waarop resultaten van ALM worden beoordeeld, hangen samen met ambitie, bijvoorbeeld:
• ontwikkeling DG op lange termijn, volatiliteit DG
• gemiddeld pensioenresultaat
• gemiddeld indexatieresultaat
• gemiddelde premie
• kans op noodzaak aanvullende maatregelen (stel vast bij welke DG dit het geval is)
• VEV
10Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
2

11. 2. ALM en SAA
• Varieer met verschillende belegginsmixen (allocaties naar zakelijke waarden,
renteafdekking, valuta hedge, evt aandelenafdekking)
• Additionele (deterministische) stress scenario’s geven antwoord op de vraag
‘kan het fonds zich dit permitteren?’ (in de context van de ambitie en risicohouding)
• Conclusie zou kunnen zijn dat additionele maatregelen getroffen moeten worden, bijvoorbeeld het
(gedeeltelijk) afdekken van downside risk van aandelen middels put-optie constructies
11Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
2

12. 3. Portefeuille constructie
• Strategische portefeuille-samenstelling o.b.v. ALM resultaten
• Matching portefeuille dekt renterisico (gedeeltelijk) af, return portefeuille zorgt voor
extra resultaat voor bijvoorbeeld indexatieambitie
• Onderverdeling naar sub-categorieën van asset classes, bijvoorbeeld onder zakelijke waarden:
• onroerend goed
• commodities
• aandelen ontwikkelde markten
• aandelen emerging markets
• aandelen low vol
• Aandachtspunt: voorkom ’versnippering’ van de portefeuille
12Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
3

13. 4. Manager selectie
• ‘Portefeuille van beste managers’ of ‘beste portefeuille van managers’?
• Hoeveel managers per asset class?
• Allocatiemechanisme over managers (risk parity?)
• Selectie- en evaluatie criteria, bijvoorbeeld:
• Analyse beleggingsproces
• Behaalde relatieve rendementen (skill or luck?)
• (Stabiliteit van) team
• Kosten
• Organisatie (risk management, compliance, operationele beheersing)
• Kwalitatieve kenmerken zoals transparantie en ESG
• Wie doet overlay management (rente, valuta, inflatie)? En welk risicobudget wordt hieraan
gealloceerd?
13Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
4

14. 5. Implementatie
• Definieer benchmark voor ieder portefeuilleonderdeel
• Definieer risicobudget langs alle relevante maatstaven
(bijvoorbeeld voor rente: duration, key rate durations, ratings)
• Bepaal universum (toegestane instrumenten, onder welke voorwaarde derivaten, wel of geen
securities lending)
• Bepaal bandbreedte rondom normgewichten en herbalanceringsregels en –frequentie
• Wie doet wat / governance
14Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
5

15. 5. Implementatie
• Tegenpartijbeleid
• Met welk type tegenpartijen mag worden gehandeld?
• Welke concentraties zijn toegestaan?
• Hoe vindt onderpanduitwisseling plaats (ISDA / CSA)
• Max. looptijd derivaten
• Securities lending
• Min en max van AuM
• Soort onderpand
• Frequentie uitwisselen onderpand
• Verdeling opbrengsten
15Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
5

16. 6. Meten en monitoren
16Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
6
• Integreer performance- en risicoaspecten in rapportage
• Rapporteer op ieder relevant niveau: balans, asset class en individuele manager,
o.b.v. maatstaven die eerder zijn vastgesteld
• Rapportages zoveel mogelijk gebaseerd o.b.v. portfolio holdings (‘doorkijk’)
• Belangrijke maatstaven op hoogste niveau:
• Ontwikkeling bezittingen (decompositie naar risicofactoren)
• Ontwikkeling verplichtingen (idem)
• DG (nominaal, reëel, marktwaarde, UFR, beleidsdekkingsgraad…) en balansrisico (volatility DG)
• VEV (uitsplitsing naar S1…S10)
• Rentegevoeligheid (en curve-risico)
• Indexatie en pensioenresultaat

17. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco
Dec 14 Nov 14 Sep 14 Dec 13
Beleggingen 2,096 2,058 1,956 1,653¹
Verplichtingen – UFR 1,888 1,956 1,868 1,569¹
Dekkingsgraad – UFR¹ 103.8% 103.3% 103.2% 105.3%¹
Dekkingsgraad –
marktwaarde 89.4% 90.5% 94.5% 101.6%
1M QTD YTD
Portefeuille 1.8% 6.3% 21.6%
Benchmark 1.7% 6.1% 21.9%
Alpha 0.0% 0.2% -0.3%
17
Kerncijfers
Ontwikkeling
Overzicht
Min
Huidig
e Max
Dekkingsgraad volatiliteit 12.1%
Verwachte rendement op beleggingen
(5Y) 3.0%
Verwachte rendement op beleggingen
(LT) 7.7%
Verwachte Alpha 0.8%
Benodigd rendement nominaal2 2.7%
Benodigd rendement reëel2 4.6%
Actief Risico
Tracking Error vs Benchmark (Correlatie
0) 0.5% 1.0%
Rente afdekking
Duration beleggingen (manager
benchmarks) 10.2
Duration verplichtingen – marktwaarde 24.5
Duration verplichtingen – UFR 18.9
Niveau afdekking – marktwaarde (mgr
bmks) 37.5% 37.7% 42.5%
Niveau afdekking – UFR (mgr bmks) 54.1%
Valutarisico
USD 10.2% 11.2% 12.2%
GBP -1.0% -0.1% 1.0%
JPY -1.0% 0.0% 1.0%
Toelichting
¹ zoals berekend door de administrateur
2 zoals berekend door de actuaris
De dekkingsgraad (UFR) is in het vierde kwartaal gestegen van 103,2% naar 103,8%. Op basis van
marktwaarde-waardering daalde de dekkingsgraad echter van 94,5% naar 89,4%. Door een lagere rente
steeg de waarde van de verplichtingen. Het portefeuillerendement was onvoldoende om dit te
compenseren.
Het portefeuillerendement bedroeg in Q4 6,3%, licht hoger dan het benchmarkrendement. Year-to-date
bedraagt het portefeuillerendement 21,6%, circa 0,3%-punt minder dan het benchmarkrendement.
De renteafdekking (37,7%) bevond zich op maandeinde net boven het vastgelegde minimum.
Dekkingsgraad
60%
70%
80%
90%
100%
110%
120%
130%
140%
150%
Min (95%)
Max (95%)
Dekkingsgraad - UFR
Dekkingsgraad -
marktwaarde
Verwachte

18. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco 18
Dekkingsgraad
Dekkingsgraad veranderingen
Dekkingsgraad scenario’s
Horizon: 1
jaar
Verwachte Dekkingsgraad - UFR 109.0%
Kans op dekkingsgraad < 104.4% 37.0%
Kans op dekkingsgraad < 120.3% 78.9%
Surplus at Risk (97.5%) 16.2%
Risicoattributie tov verplichtingen
Dec 14 Nov 14 Sep 14 Dec 13
Vermogen Totaal 2,096 2,058 1,956 1,653¹
Verplichtingen Totaal – UFR 1,888 1,956 1,868 1,569¹
Totaal – Marktwaarde 2,248 2,232 2,039 1,615
Dekkingsgraad UFR¹ 103.8% 103.3% 103.2% 105.3%
UFR – niet gemiddeld 98.5%¹ 98.9% 101.3% 106.4%
Marktwaarde 89.4%¹ 90.5% 94.5% 101.6%
VEV 120.3%¹
1M QTD YTD
Dekkingsgraad veranderingen – UFR 0.5% 0.6% -1.5%
Attributie Verplichtingen – UFR -1.6% -6.4% -26.7%
effect verandering Marktcurve -4.2% -11.3% -34.0%
effect UFR 0.8% 2.4% 6.0%
effect 3-maandsmiddeling 0.9% 3.4% 7.5%
effect andere 0.9% -0.8% -6.2%
Andere factoren 0.4% 0.7% 3.5%
Beleggingen 1.8% 6.3% 21.6%
Beleggingen (excl. Valuta-afdekking) 2.2% 6.7% 23.6%
Valuta-afdekking -0.5% -0.4% -1.6%
Other 0.0% 0.0% -0.5%
¹ zoals berekend door Administratreur
Toelichting
In bovenstaande tabel wordt weergegeven wat de verwachte
dekkingsgraad over 1 jaar is. Deze verwachting is gebaseerd op
Robeco’s 5-jaars verwachte rendementen en historische
correlaties. Startpunt is de UFR dekkingsgraad ultimo maand. De
spreiding rond deze verwachting is conservatief ingeschat, omdat
de verwachte waardeverandering van de verplichtingen is
gebaseerd op veranderingen in marktrentes (en niet die van de
minder volatiele UFR).
In het vierde kwartaal van 2014 steeg de UFR dekkingsgraad met 0,6%-punt. De contante waarde van
de verplichtingen steeg met 11,3%-punt door een fors dalende rente. Daar tegenover stond het effect
van de driemaands middeling, de UFR methodiek en andere (rente)factoren, die in totaal een positief
effect hadden op de dekkingsgraad (+5,0%-punt). Samen met het positieve beleggingsrendement (6,3%)
was dat voldoende om het effect van de lagere rente te overtreffen.
Zonder 3-maandmiddeling daalde de UFR dekkingsgraad met 2,8%-punt naar 98,5%. De marktwaarde
dekkingsgraad daalde eveneens (met 5,1%-punt) tot 89,4%.
‘Andere factoren’ betreft onder andere het effect van stortingen en het effect van een
beleggingsrendement op een portefeuille die een andere omvang heeft dan de verplichtingen.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Duratie Zakelijke
waarden
Credit FX Alpha

19. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco 19
Rente afdekking

20. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco
Valuta
Reference
Positie
Hedging
Level
Doelpositie
Beoogde
afdekking
Werkelijke
afdekking
Ondergren
s
Afwijking
van
Doelafdekki
ng
Bovengren
s
USD 22.5% 50% 11.2% -11.2% -11.3% -1.0% -0.0% 1.0%
GBP 2.8% 100% 0.0% -2.8% -2.9% -1.0% -0.1% 1.0%
JPY 2.8% 100% 0.0% -2.8% -2.9% -1.0% 0.0% 1.0%
CAD 1.3% - - - - - - -
CHF 1.2% - - - - - - -
20
Afgedekte
valuta
Afgedekt
bedrag (in
lokale valuta)
Exposure
(% of assets)
Bijdrage aan de
performance Valutaperformance
1M QTD YTD 1M QTD YTD
USD 286,399,957 -11.3% -0.3% -0.5% -1.6% 3.0% 4.4% 13.9%
GBP 46,900,000 -2.9% -0.1% -0.0% -0.3% 2.6% 0.4% 7.2%
JPY 8,700,000,008 -2.9% -0.1% 0.1% 0.1% 2.0% -4.5% -0.2%
CAD - - - - - 1.4% 0.7% 4.5%
CHF - - - - - -0.1% 0.4% 1.9%
Valuta-afdekking beleid
Overlay-structuur
Valuta-exposure (na hedging)
Valuta-exposure (voor hedging)
Valuta afdekking
Toelichting
De portefeuille kent beleggingen in niet-Euro. Van de beleggingen in USD wordt 50% afgedekt. De
beleggingen in GBP en JPY worden voor 100% afgedekt. De valuta exposures die samenhangen met
beleggingen in opkomende markten en de overige valuta van ontwikkelde landen worden niet afgedekt.
Uiteindelijk resteert een valutarisico van circa 20%, waarvan het grootste gedeelte USD betreft (ca.
12%).
Het afdekken van het valuta-exposure leverde in de afgelopen kwartaal per saldo een negatieve bijdrage
aan de absolute performance, omdat de euro verzwakte ten opzichte van met name de USD.
80,5%
12,9%
-0,2%
0,0%
0,9%
1,0%
4,8%
80,6%
11,2%
-0,1%
0,0%
1,3%
1,2%
5,7%
80,1%
11,2%
-0,1%
0,0%
1,3%
1,2%
6,0%
-20% 0% 20% 40% 60% 80%100%
Euro
U.S. Dollar
Britse Pond
Japanse Yen
Canadese Dollar
Zwitserse Frank
Overig
Portefeuille Reference Benchmark
63,9%
24,2%
2,7%
2,8%
0,9%
1,0%
4,8%
64,0%
22,5%
2,8%
2,9%
1,3%
1,2%
5,7%
63,4%
22,5%
2,8%
2,8%
1,3%
1,2%
6,0%
0% 50% 100%
Euro
U.S. Dollar
Britse Pond
Japanse Yen
Canadese Dollar
Zwitserse Frank
Overig
Portefeuille Reference Benchmark

21. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco
0 20 40
Robeco - Euro Aggregate bonds…
Wells Capital Management - US Large…
Wellington - Global Opportunities
BNP Parvest - Equity Best Selection…
LSV - Large Cap Value (fund)
Lazard - Emerging Markets (fund)
AQR Capital Management - Emerging…
Achmea - PVF Particuliere…
Robeco - CGF - European High Yield…
CBRE - Real Estate Eurosiris Fund
Logan Circle - High Yield Fund
SSGA - Screened CTF North America
SSGA - Screened CTF Europe
CBRE - Dutch Residential Fund IV
SSGA - Screened CTF Pacific
Northern Trust - Euro Liquidity Fund
Asset Allocatie
21
Actief Risico
Manager Tracking Errors
Actief Risico Contributie (bps)
Top-Level Tracking Error
Huidig
e
Tracking-Error (Correlation-1) 1.3%
Tracking-Error (Correlation-0) 0.5%
Toelichting
In de eerste kolom staan de door Corestone gehanteerde inschattingen van de maximale tracking errors
per manager, die zijn gebaseerd op het door de manager gehanteerde beleggingsbeleid, eventuele
interne limieten, staartrisico’s en de historisch gerealiseerde tracking errors.
In de tweede kolom zijn deze inschattingen geschaald naar het feitelijk portefeuillegewicht. Deze
contributies aan het totale actief risico worden ook hiernaast grafisch weergegeven.
Het fonds heeft het actief risico gemaximeerd op 1.0% (onder de veronderstelling van correlatie 0).
Manager Budget*
Risk Budget
Contributie
Manager Hypothekenfonds 2.0% 7
Manager Emerging Equities Fund 4.0% 8
Manager Equity Europe 5.0% 16
Dutch Residential Fund 3.0% 1
European Real Estate Fund 10.0% 4
Manager 1 Emerging Markets 6.0% 8
Manager – US High Yield 2.0% 4
Manager Equity US Large Cap 4.0% 14
Euro Liquidity Fund 0.2% 0
Manager European High Yield Bonds 3.0% 4
Euro Aggregate bonds mandate 1.0% 28
Passive Manager Europe 0.2% 1
Passive Manager North America 0.2% 3
Passive Manager Pacific 0.2% 1
Manager Global Equities 4.0% 16
Manager US Large Cap 6.0% 21
*Corestone estimation based on manager’s realized TE and investment policy

22. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco
Liquiditeitsrisico
Robeco 22
Potentiële Liquiditeitsbehoefte
De grafiek links laat de potentiële liquiditeitsbehoefte op 1-maands basis uit hoofde van
valuta-afdekking zien, uitgedrukt als percentage van beleggingen. Op de x-as staat de
liquiditeitsbehoefte als percentage van de beleggingen. Op de y-as staat de kans dat een
bepaalde liquiditeitsbehoefte optreedt.
Voorbeeld: de kans is 5% dat door valutabewegingen meer dan 0,5% van de beleggingen
aan liquiditeiten benodigd is.
Gegeven de omvang van dit risico zijn vooralsnog geen aanvullende maatregelen nodig.
Het pensioenfonds heeft geen limiet vastgesteld voor dit risico.
ToelichtingPotentiële Liquiditeitsbehoefte
Portefeuille Liquiditeit
Liquidity Evaluation Days to liquidate Bid-ask spread
Very Liquid 5 days 0-50 bps
Liquid 6-10 days 50-100 bps
Less liquid > 10 days > 100 bps
Toelichting
Portefeuille Liquiditeit
De grafiek rechts geeft inzicht in de liquiditeit van de portefeuille aan de hand van
een indeling naar termijn c.q. kosten (spread) waartegen het betreffende cluster
onder normale marktomstandigheden naar cash kan worden omgezet (zie tabel).
Hierbij wordt ‘doorgekeken’ in de beleggingsfondsen. Bijna 70% van de portefeuille
bestaat uit liquide beleggingen, die tegen geringe kosten binnen 5 dagen in kas
kunnen worden omgezet. Het niet-beursgenoteerd vastgoed en de
Hypothekenportefeuille worden als illiquide geclassificeerd.
67,1%
23,8%
2,0%
3,7% 3,4%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
Very Liquid
(%)
Liquid (%) Less Liquid
(%)
Illiquid (%) Unscored (%)
0%
10%
20%
30%
40%
50%
-1,0% -0,5% 0,0%
Kans
Liquiditeitsbehoefte in % van totale beleggingen
(Maand)

23. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco
2323Robeco
Stress Testing
– In bovenstaande grafiek (links) is weergegeven welke resultaten (in euro’s uitgedrukt) de verschillende onderdelen van de huidige
portefeuille en de portefeuille als geheel zouden hebben laten zien in eerdere crisis zoals die zich hebben voorgedaan in de (recente)
geschiedenis. Alle gegevens zijn op basis van marktwaarde.
– In de rechter grafiek is weergegeven wat de impact zou zijn geweest van dezelfde crisis op de totale (op marktwaarde gewaardeerde)
assets, de contante waarde van de verplichtingen en de (marktwaarde) dekkingsgraad van het fonds, wederom uitgaande van de
huidige portefeuillesamenstelling.
Toelichting

24. Valuta: EUR
Datum: 31.12.2014
Account: BPF XYZ
Robeco 24
ESG Screening
Robeco lijst
Aeroteh
Alliant Techsystems
Hanwha Corp.
Norinco
Poongsan
Singapore Technologies
Textron
AFM lijst
Aeroteh
Alliant Techsystems
Hanwha Corp
Norinco
Poongsan
Singapore Technologies
Textron
Lockheed Martin
Aryt Industries
Ashot Ashkelon
Kaman Corp
Splay State Research
Uitgesloten Bedrijven
Strategy Instrument Name Type ISIN
Gewicht
bij
manager
Limiet
Waarde
(EUR)
Opmerkingen
Geen exposures
Portfefeuille exposures
Toelichting
Het pensioenfonds heeft een uitsluitingenbeleid geformuleerd met betrekking tot bedrijven die zich bezig houden met de productie of verkoop van clustermunitie.
Beleggingen in bovenstaande ondernemingen worden op grond hiervan uitgesloten. Uitzondering wordt gemaakt voor exposures via beleggingsfondsen. Per fonds is het
gecombineerd exposure naar de uitgesloten bedrijven gemaximeerd op 5%.
Per kwartaal wordt over de exposures naar de uitgesloten bedrijven gerapporteerd. Uit dit overzicht blijkt, dat de portefeuille per ultimo van het kwartaal geen exposure
had naar uitgesloten bedrijven.

25. 7. Evalueren en aanpassen
25Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen
• Sluiten risico’s nog aan bij ambitie en risicobereidheid?
• Zijn aanpassingen nodig?
• Op welke termijn kunnen die worden doorgevoerd?
7

26. Conclusie
• Het besturen van een pensioenfonds is een ingewikkeld vak (het toezicht houden daarop
trouwens ook…)
• De integratie van risicomanagement in alle stappen van het (beleggings-) proces geeft
structuur en kaders voor complexe beslissingen
• Een risicoraamwerk kan disciplinerend werken bij het afwegen van alle relevante belangen
• Noodzakelijke, complementaire voorwaarden voor effectief risicomanagement zijn: heldere
afspraken, goede modellen en gezond verstand
• Door uitgangspunten, afwegingen en besluiten zorgvuldig te documenteren, is het bestuur
aantoonbaar ‘in control’
26Robeco – Risicomanagement-raamwerk voor pensioenfondsen