2.
La lettera è un uso scritto della lingua a scopo di comunicazione a
distanza, sia privata che pubblica, di carattere generalmente
letterario. Ha diverse funzioni: quella referenziale, emotiva,
conativa o semplicemente di contatto.
Le prime testimonianze si attestano già alla fine del III millennio
a.C. nelle monarchie del Vicino Oriente e Egiziana. Decisivo per lo
sviluppo della lettera fu la creazione da parte del re Dario di Persia
di un efficiente servizio postale di stato.
Sul modello persiano l’uso di lettere ufficiali si diffuse nel mondo
Ellenico e Latino.
Il passaggio dalla lettera ufficiale all’epistola letteraria fu breve,
tramite la lettera “aperta” (destinata a un pubblico) e la sua
pubblicazione. Si diffusero infatti, soprattutto in Grecia, le lettere
filosofico-morali e in seguito, con il cristianesimo, le lettere
dottrinali.
L’epistolografia
3.
L’epistolario Ciceroniano è composto da 900 lettere
(comprensive di inviate e ricevute) di vario genere,
divise per destinatari: Epistulae ad Atticum, Epistulae
ad familiares, Epistulae ad Quintum fratrem, Epistulae ad
Marcum Brutum. Essendo la raccolta stata pubblicata
postuma sono presenti oltre alle lettere destinate alla
pubblicazione, anche lettere di carattere molto
personale. Per questa ragione attraverso il carteggio
è possibile delineare un profilo completo della
complessa personalità di Cicerone.
Epistolario Ciceroniano
4.
Gli argomenti trattati sono di vario genere, si adattano
infatti ai diversi destinatari e alle diverse occasioni; anche
lo stile, con gli argomenti, varia, pur tendenzialmente
rimanendo paratattico e colloquiale: frequenti sono i
grecismi, le interiezioni e i diminutivi, Cicerone dunque
usa il linguaggio quotidiano delle persone colte. Tuttavia,
sono presenti apici di fine elaborazione retorica, per
sottolineare l’importanza di alcuni concetti trattati. E’
importante ricordare che essendo il latino una lingua
logica, nella lettera si adotta come riferimento cronologico
la situazione temporale del destinatario al momento della
lettura. Come in molti altri campi Cicerone è stato il
modello imitato dai posteri.
Lo stile
5.
Le epistole latine avevano una struttura precisa tripartita:
- Intestazione dove c’era il nome del mittente in nominativo
seguito da quello del destinatario in dativo e da una formula di
saluto “salutem dicit” (s. d.) o “salutem plurimam dicit” (s. p.
d.)
-Il contenuto della lettera spesso aperto da convenevoli sulla
salute espressi mediante la sigla s. v. b. e. e. q. v. (“si vales bene
est, ego quoque valeo”)
-Formula di chiusura, contenente il saluto, espresso mediante
l’imperativo vale, l’indicazione della data e del luogo.
La struttura
6. TULLIUS S. D. TERENTIAE ET TULLIAE ET CICERONI
SUIS.
Ego minus saepe do ad vos litteras, quam possum,
propterea quod cum omnia mihi tempora sunt misera, tum
vero, cum aut scribo ad vos aut vestras lego, conficior
lacrimis sic, ut ferre non possim. Quod utinam minus vitae
cupidi fuissemus! certe nihil aut non multum in vita mali
vidissemus. Quod si nos ad aliquam alicuius commodi
aliquando recuperandi spem fortuna reservavit, minus est
erratum a nobis; si haec mala fixa sunt, ego vero te quam
primum, mea vita, cupio videre et in tuo complexu emori,
quoniam neque di, quos tu castissime coluisti, neque
homines, quibus ego semper servivi, nobis gratiam
rettulerunt. Nos Brundisii apud M. Laenium Flaccum dies
XIII fuimus, virum optimum, qui periculum fortunarum et
capitis sui prae mea salute neglexit neque legis improbissimae
poena deductus est, quo minus hospitii et amicitiae ius
officiumque praestaret: huic utinam aliquando gratiam referre
possimus! habebimus quidem semper. Brundisio profecti
sumus a. d. II K. Mai .:
per Macedoniam Cyzicum petebamus. O me perditum! O
afflictum! Quid nunc? Rogem te ut venias, mulierem aegram,
et corpore et animo confectam? Non rogem? Sine te igitur sim?
Opinor, sic agam: si est spes nostri reditus, eam confirmes et
rem adiuves; sin, ut ego metuo, transactum est, quoquo modo
potes ad me fac venias. Unum hoc scito: si te habebo, non mihi
videbor plane perisse. Sed quid Tulliola mea fiet? iam id vos
videte: mihi deest consilium. Sed certe, quoquo modo se res
habebit, illius misellae et matrimonio et famae serviendum est.
Quid? Cicero meus quid aget? iste vero sit in sinu semper et
complexu meo. Non queo plura iam scribere: impedit maeror.
[…] Tu quod me hortaris, ut animo sim magno et spem habeam
recuperandae salutis, id velim sit eiusmodi, ut recte sperare
possimus. Nunc miser quando tuas iam litteras accipiam? quis
ad me perferet? quas ego exspectassem Brundisii, si esset
licitum per nautas, qui tempestatem praetermittere noluerunt.
Quod reliquum est, sustenta te, mea Terentia, ut potes.
Honestissime viximus, floruimus: non vitium nostrum, sed
virtus nostra nos afflixit; peccatum est nullum, nisi quod non
una animam cum ornamentis amisimus; sed, si hoc fuit liberis
nostris gratius, nos vivere, cetera, quamquam ferenda non sunt,
feramus. Atqui ego, qui te confirmo, ipse me non possum.[…]
Cura, quod potes, ut valeas et sic existimes, me vehementius
tua miseria quam mea commoveri. Mea Terentia, fidissima
atque optima uxor, et mea carissima filiola et spes reliqua
nostra, Cicero, valete. Pr. K. Mai. Brundisio.
Ad Familiares, XIV 4
7.
Tullio saluta Terenzia e Tullia e il suo Cicerone.
In realtà vi mando meno lettere di quando potrei, per il fatto che tutti
questi momenti sono per me molto miseri, e mi struggo dalle lacrime,
quando scrivo o leggo le vostre lettere, tanto che non posso sopportarlo.
Oh fossimo stati meno desiderosi della vita! Certamente non avremmo
visto niente o molto di male nella vita. Se la sorte ha ci ha riservato una
qualche speranza di recuperare fu meno errato da parte nostra, se invece
questi mali sono determinati, in realtà desidero vederti quanto prima, mia
vita, e morire nel tuo abbraccio, poiché ne gli dei, che hai venerato in
modo molto casto, ne gli uomini, che io ho sempre servito, restituiranno
la gratitudine.
Traduzione
8.
do=principale
quam possum= subordinata
comparativa
quod sunt= subordinata causale
cum scribo= subordinata temporale
aut lego= coordinata correlativa(alla
temporale)
ut non possim= subordinata
consecutiva
conficior= coordinata per asindeto
utinam fuissemus= principale
(congiuntivo ottativo o desiderativo)
vidissemus= principale
reservavit= principale
reciperandi= subordinata finale
est erratum= coordinata per asindeto
si fixa sunt= subordinata ipotetica
cupio videre et emori= principale
quoniam rettulerunt= subordinata
causale
quos coluisti= subordinata relativa
quibus servivi= subordinata relativa
Analisi del periodo
9.
Analisi retorica
Ego minus saepe do ad vos litteras, quam
possum, propterea quod cum omnia mihi
tempora sunt misera, tum vero, cum aut
scribo ad vos aut vestras lego, conficior
lacrimis sic, ut ferre non possim. Quod
utinam minus vitae cupidi fuissemus!
certe nihil aut non multum in vita mali
vidissemus. Quod si nos ad aliquam
alicuius commodi aliquando recuperandi
spem fortuna reservavit, minus est erratum
a nobis; si haec mala fixa sunt, ego vero te
quam primum, mea vita, cupio videre et in
tuo complexu emori, quoniam neque di,
quos tu castissime coluisti, neque
homines, quibus ego semper servivi, nobis
gratiam rettulerunt.
legenda
- Allitterazione
- Concinnitas
- Poliptoto
- Omoteleuto
- Formule tipiche del parlato
10.
Manfredi Caruso
Matteo Chiovenda
Arianna Cocchi
Simone Sorrentino
Grazie per l’attenzione, Sido!