Тюлембекова Мейрамкуль Жаманкешевна әдіскер КМҚК №134 «Гауһар» балабақшасы

1. Баланың тілін дамытып, қалыптастырудағы ойынның маңызы.
Тюлембекова Мейрамгуль.Жаманкешевна.
КМҚК №134 «Гауһар» балабақшасы
Балабақашағы оқыту- тәрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын
молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін
қолдану, одан әрі күнделікті іс- әрекет кезіндегі тілдік қарым- қатынаста қолдана білуге
жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл
дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.
Мен балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен
таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр- түсін және пішінін ажырата
білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін
дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым- қатынас жасай білуге үйретемін.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде балалармен сөздік
жұмысын жүргізе отырып
-балалардың сөздік қорларын дамытамыз;
-жаңа сөздерді меңгертеміз;
-үйреген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отырамыз;
Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып
отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын молайтуда ойын, тапсырма жаттығулардың орны
ерекше. Соның ішінде ойын- баланың шын тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы
нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті
сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным
белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені бала
табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз. Ол өзін
еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы, бәрін білуге деген
талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде
қалыптасады.
Халық даналығында «Ойнай білмеген, ойлай да білмейді», «Ойында озған, өмірде де
озады» деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға
деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез- құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғаса
береді. Ойын барысында бала өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері
мен кейіпкерлері сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды.
Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін байытуға
бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл- қозғалысы дене бітімін жетілдірсе, ал қарым-
қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік, мінез- құлық әдептерін бекітуіне әсер
етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен екінші әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі
ақпараттар алады, дүние сырын ашады.
Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді. Ойын дегеніміз -
баланың тілін дамытатын, қызықтыра отырып, ойдан ойға жетелейтін, тыныс кең, алысқа
меңзейтін, қиялға қанат бітіретін нәзік нәрсе.
Ұлы педагог В. И. Сухомлинский; «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, фантазиясыз,
шығармашылықсыз толық мәндегі ақыл - ой тәрбиесі болмайды», дейді.
Демек, ойын арқылы баланың ақыл - ойы, сөздік қоры толыға түседі.
Мектепке дейінгі тәрбиеленушілерде педагогикалық процестер барысында баланың
көңіл-күйін анықтап, психологиялық мотивтерді туындатып, жағымды мінез- құлық
дағдыларын қалыптастыру көзделеді. Психологиялық жаттығулар баланы үлкендермен
және достарымен қарым- қатынас мәдениетіне тәрбиелеп, өз пікірлерін айтып жеткізе
білуге көмектеседі. Ойын жаттығулар арқылы баланың білімділік дағдыларын күнделікті
іс-әрекетте қолдана білу мүмкіндіктері қарастырылады.

2. Психологиялық ойын- жаттығулар баланың жан дүниесінің, рухани жай-күйінің
үйлесімді дамуына ықпал етеді. Баланың сезім әрекетін, әсерленушілік деңгейін анықтау
үшін қолданылады.
Ойындардың негізгі мақсаты балалардың ықылас зейінін, сөздік қорын,
байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті арттыруға, өзінің жеке
құрбыларының іс- әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін
анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан
үлкен де мәнді, мағыналы істер туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не
нәрсенің болсын жөн бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан да ойын бала
бойындағы қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-
жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры
дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса түсіп, ақыл-
ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени
шығармашылық- саусақ ойыны. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан- жануарларды, құстарды, ағаштарды т.б көптеген
бейнелерді бейнелей алады.
Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары, соның ішінде бұлшық
етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды.
Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы қол саусақтарының нәзік
қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан, бала қолының ептілігін толық
жетілдіру, түзету- тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды.
Ойынды қолдануда оның күнделікті жаттығу жұмысына айналмауын ескеру керек,
ондай кезде баланың қызығушылығы төмендейді. Қандай да болсын ойынды таңдауда
баланың жеке психологиялық қабілетін де ескерген дұрыс. Бүлдіршіндер сахнада шағын
рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл
табыса білуді үйренеді. Ата - аналар мен тәрбиешілер баланың тілін дамыту мен
тәрбиелеуде ойын түрлерінің маңызы зор екенін ұмытпаулары қажет.
Сөйлесу қызметі - белсенді әрі мақсатты үрдіс. Бұл қызмет түрі серіктестің болуын талап
етеді. Онда бірі сұрақ қойса, екіншісі жауап береді. Мектеп жасына дейінгі мекемелердің
басты мақсаты - бүлдіршіндердің диалогтық қарым - қатынасы болып табылады. Балалар
өз құрбыларымен сөйлесу арқылы тілін дамытады.
Тәжірибемде балалармен ойынды (заттармен, үстел үсті және сөздік ойын) үш түрлі
етіп өткізуіне болатынын айта кеткім келеді.
Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы өтіледі.
Мысалы: «Дәл осындайды тауып ал», «Салыстыр да, атын ата», «Қай ағаштың жапырағы»,
«Бірдей ойыншықты тап», «Қайсысы көп, қайсысы аз», т.б.
Үстел үсті ойынын ұйымдастыруда домино, лото, суреттер қолданылады.
Мысалы: «Суретті құрастыр», «Қандай затқа ұқсайды?», «Қай сурет тығылды?», «Бір
сөзбен ата», «Кім байқағыш», «Қиылған суреттер», «Ұқсасын тап», «4-ші не артық?»,
«Есіңде сақта».
Ал сөздік ойын арқылы сөзді орынды қолдана білуге, дұрыс жауап айтуға, сөз мағынасын
түсінуге, орынды сөйлеуге үйренеді.
Мысалы: «Сөз ойла», «Сөз құра», «Жұмбақ ойла», «Жақсы-жаман», «Жалғастыр», «Үш
сөз ата».
Сонымен қатар балалардың сөздік қорларын дамыту жұмысына ойындарды
қолданумен қатар, «Пішіндер көрмесі», «Өрнекті есіңде сақта», «Қиын жолдар», «Суретті
жалғастыр», «Биші адамдар», «Көңілді таяқшалар» тәрізді жаттығу тапсырмаларды да
пайдаланып отыру өз нәтижесін берді. Бұл аталған жаттығу, тапсырмалар балалардың
сөздік қорын дамыта отырып, таным белсенділіктерін және саусақ бұлшық етін дамытады.
Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік, ойынды өткізу, ойынды талдау

3. сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал, заттарды даярлау ойынды өткізуге
әзірлік болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде ұсақ моторика
арқылы тілдерін дамыту жұмыстарын ерте сәбилік шақтан бастаған дұрыс. Омыраудағы
баланың өзіне саусақтағы бас миымен байланысқан активті нүктелеріне әсер ете отырып
массаж жасау керек. Ерте жаста және мектепке дейінгі кіші жаста қарапайым
жаттығуларды жасауда өлеңмен, тақпақпен ұйқастырылған жаттығуларды пайдалану
ұсынылады. Сонымен қатар өзіне -өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі
салып, өзі ағыту, бауын байлау, т.б. Ал ересек топтағы балалар үшін ұсақ моториканы
дамыту және қолдың икемділігін арттыруға арналған жаттығулар мектепке дайындықтың
яғни, жазу, сызуға үйренудің маңыздысы болып саналады.
Ұсақ моториканы дамытудың маңыздылығы неде? Адамның бас миында саусақ
қимылына және сөйлеуге жауап беретін орталықтар өте жақын орналасқан. Ұсақ
моторикаға әсер ете және оны белсендіре отырып, көрші орналасқан сөйлеуге жауап
беретін орталықты да дамыта аламыз.
Педагогтар мен балалар психологының мақсаты- ата – аналарға ұсақ моториканы
дамыту ойындарының маңыздылығын ұғындыру. Баланы қызықтыруда және жаңа
хабарларды игеруіне көмектесуде үйретуді ойынмен алмастыру, алға қойған мақсатына
жетуін, тапсырманы орындауда қиындыққа кездессе мойымауына үйрете отырып, аз
мөлшердегі жетістіктерін де бағалап, мадақтап қоюды да ұмытпауы керек.
Ұсақ моториканың қимылдары мен қолдың икемдігі бас миының құрылымының даму
деңгейін көрсетеді. Осыдан келіп қол қимылдарын басқара білу туады. Сондықтан
ешқашан да баланы мәжбүрлеуге болмайды.
Қазіргі кезде баулы ойыншықтардың көбейгенін немен түсіндіруге болады. Қазіргі ата
– аналарда мұндай ойыншықтар болған жоқ қой, сонда олар осындай қалыпты деңгейге
қалай жетті? Бір түсінбейтін нәрсе, осының бәрі не үшін керек?
Қазіргі кездің балаларында жалпы моторлық артта қалушық байқалады екен. Ойлап
көріңізші, тіпті қазіргі балабақшадағы балалардың ешбірінде баулы аяқ киім кездеспейді.
Бау байлауды үйрету ата- анаға да, тәрбиеші ге де қиындық туғызатын болса керек.
Осыдан 20 жыл бұрын ата- аналарға, олармен қоса олардың балаларына көп нәрсені
қолмен жасауға тура келді: кір жуу, тоқу, тігу т.б. Ал қазіргі кезде осының бәрін жасайтын
машина.
Жалпы моториканың дамуының аздығын, соның ішінде қол қимылының аздық себебін
зерттей келе қазіргі заманғы барлық баланың жазуға дайын еместігі немесе тілінің
дамуында бір ақау бар екендігі анықталды. Осыдан келе мынадай қорытынды шығаруға
болады: егер тілінің дамуында ақау болса, онда бұл ұсақ моториканың мәселесі.
Тіпті баланың сөйлеу тілі қалыпты болған жағдайда бұл қолын басқаруы қалыпты деген
сөз емес. Егер 4 - 5 жастағы балада бау байлау қиындық келтірсе, ал, ермексаздан тек шар
мен ұзынша жабыстырылса, және 6 жаста тиек тігу- орындалмас және қауіпті іс болса,
онда сіздің балаңыз кінәлі емес.
Өкінішке орай көп ата- ана қолдың икемі мен ұсақ моториканың даму деңгейінің
төмендігін тек мектепке барарда ғана байқайды. Бұл балаға өте ауыр жүк. Жаңа
хабарларды қабылдаумен қатар, икемге келмейтін саусақтарымен қарандашпен жазып
үйренуі керек.
Кішкентай ғана сәбидің қалайтыны қозғалу, қозғалыс- әлемді танудың мүмкіндігі.
Яғни, бала қозғалысының дәл және нақты болса, оның әлемді ақылмен тануы да терең бола
түспек.
Егер сіз бірінші сынып оқушысында жазуда қиындық болмасын десеңіз немесе 3
жастағы баланың тілінің дамуында ақау болмасын десеңіз дамыту ойын – жаттығуларын
бала туылған соң екі айдан кейін бастаңыз. Ұсақ моториканы дамыту әдістемесі мұндай
жағдайда өте тиімді. Омыраудағы баланың саусақтарын уқалауға болады, жас жарымдағы
баламен саусақ ойындарын бастауға болады. Мысалы, баланың бас бармағын жаймен

4. сипап отырып, оған былай деңіз: «Саусақ –бала сен қайда болдың?» Содан соң бас
бармақты балан үйрекпен түйістіре отырып, « мына саусақпан орманға бардым», ортан
түйрекпен түйістіре отырып, «мына саусақпен щи пісірдім»,
Осылайша жалғастырып басқа саусақтармен де «мына саусақпен ботқа жеп, мына
саусақпен ән салдым» деп аяқтайсыз. Балаларға бұл жаттығу қатты ұнайды, уақытты да
көп алмайды, ал пайдасы оның өте көп, себебі ұсақ моториканы дамытып жатырмыз ғой.
Бір жастан асқан балалар үшін – саусақ бассейні әдістемесі өте пайдалы. Бір ыдысқа 1 кг
бұршақты немесе фасольді төгеміз де ішіне баланы қызықтыратын бір ойыншықты көміп
қоямыз. Сондан соң оны тауып беруін өтінеміз. Ойын жаттығулар арқылы баланың
білімділік дағдыларын дамытамыз.
Пассивті жаттығу – ұсақ моториканы дамытудың алғашқы сатысы. Саусақ
жаттығуларын ең төменгі деңгейден бастаған дұрыс.
Содан кейін ғана активті саусақ жаттығуларына көшу ұсынылады. Оның деңгейі
баланың ұсақ моторикасының даму деңгейіне қарай таңдалады. Нәтижесінде балалардың
тілі,ойлау қабілетері дамыйды.
Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, шаттандыру
ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған»,- деп тегіннен тегін айтпаса
керек. Балабақшаларда сонымен қатар ұлттық ойындар ұтымды пайдаланылса, онда
тәрбиеленушілердің тілін дамытуға, білімге деген құштарлығын арттыруға және қазақ
халқының мол мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық сананы қалыптастыруға болады. Қазақтың
белгілі ғалым - ағартушылары Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин
халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін, өткен ұрпақтың дәстүрі
мен тарихын құрметтеп, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерінің дамуына, сөздік
қорының баюына қосатын үлесін жоғары бағаласа, біртуар ақын Мағжан Жұмабаев
ойындарды халық мәдениетінің бастаулары қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу
қажеттілігінің, тілдік тәрбиенің негізгі ажырамас бөлшегі деп тұжырымдайды. Тілді
дамыту мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жұмыстарының негізгі болуы тиіс, өйткені
баланың сөздік қорының нығаюы оның танымдық қабілетін арттырып, сана - сезімін
кеңейтеді.
Мектепке дейінгі балалық шақтың барлық кезеңдерінде ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетке арналған ойын әдістеріне үлкен мән беріледі. Оқытудың әдістері мен тәсілдері
Саусақ жаттығулары
Пассивті
сипау
Сүйемелдеусіз
Активті
Дауыстың
сүйемелдеуімен
(түрлі
тақпақпен,
көрініспен т.б
сүйемелдеу)
діріл
уқалау

5. ережеге сәйкес қолданылады, әртүрлі үйлестіруде оқытудың көп бейнелі әдістері мен
тәсілдерін пайдалану, оларды шебер үйлестіру керек, сонда ұйымдастырылған оқу іс-
әрекеті балаларға пайдалы, қызықты болады. Мен дидактикалық ойындарға ерекше көңіл
бөлемін. Қызықты жаттығулар, шығармашылық тапсырмалар т.б. Өзімнің тәжірибемде
5 сала бойынша өткізілетін оқу іс-әрекетерімде жұмбақтарды пайдаланамын, өлеңдер,
тақпақтар таңдаймын, логикалық ойлауға арналған тапсырмаларға мақалдардан, қанатты
сөздерден, ертегілерден және де сергіту сәтінен (физминуттардан) топтама жасаймын.
Әртүрлі қызықты материалдарды қолдану педагогикалық үрдістің тиімділігін арттырып,
сондай-ақ, олар баланың ақыл – ойының,тілінің дамуына үлкен ықпал ете отырып,
балалардың ойлауына, есте сақтауына себеп болады. Балаларды ойын үрдісіне оқыта
жүріп, ойыннан алған әсерлерін оқу қуанышына ұласуы үшін, ары қарай жұмыстар
атқарамын.
Өз тәжірибемде тәрбиешілерге мектеп жасына дейінгі мекеменің тіл ақау және жай
топтарға музыкалық-логопедиялық ертегілерді көрсете отыра балалардың тілін,сөзін ,
фонематикалық есту қабілетінде және зейін салуына,негізгі қимылдарды дамытуда,
қолдарының ұсақ бұлшық қимылында жоғары деңгейде көрсетеді.Балаларда сөйлеу
белсенділігі жоғарлайды,эмоционалдық мәнерлігі жатығады,сөйлеудің және
қимылдарының үйлесімділігі жетіледі,байланысты монологты сөз дамиды.Балалар ойын
кейіпкерлердің қарапайым әрекеттерін мәнерлеп көрсетеді,музыкалық ырғағында
қимылдарын орындайды.
Нәтижесінде балалардың тілі,қимыл қозғалысы мен икемділігі айтарлықтай дамиды.
Баланың сөйлеу мәдениеті әлеуметтік ортаға байланысты қалыптасады. Оның пайда
болуы және қалыптасуы баланың қатынас қажеттілігінен туындайды. Қарым қатынастағы
қайшылықтар баланың тілді білу қабілетін ұштауға, сөйлеудің жаңа формаларын білуге
жетелейді. Жас ерекшеліктерін, баланың қабілетін ескере отырып, баланың ересектермен
қарым қатынасы арқасында жақсы нәтижеге жетеді, мектепке дейінгі әр түрлі топтардағы
балалардың тілін дамытуда ойындарды тиімді пайдалану осы бағыттағы атқарылатын игі
іс - шаралардың нәтижесіз қалмайтындығының айқын дәлелі деп санаймын.
Қорыта келгенде,баланың тілін дамыту үшін түрткі болатын екі күш қажет. Осы
күштердің бірі ең алдымен ата-ана болып табылады.Өз баласының ерекшелігін көріп,оның
дұрыс бағалай және бағыттай біліп,біліммен, тәртіппен, еңбекпен ұштастырып отырса,
бала тілінің дамуына қажеттті жағдай жасаса, бұдан балаға үлкен пайда болары сөзсіз.
Екінші тылсым күш-тәрбиешілер. Демек, тәрбиешілер мен ата-аналар арасындағы алмасу-
ең маңызды міндеттердің бірі болып саналады.Осылай бірлесе еңбектеніп қана баланың
тілін,ой-өрісін кең дамыта отыра мақсатымызға жетеріміз анық.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Мемлекеттік жалпы міндетті мектепке дейінгі 3 жастан 5 жасқа дейінгі балаларға
білім беру стандарты. Ресми басылым. Астана. 2007 ж.
2. Дүкенбаева Ғ.С. Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу : - Алматы : Рауан, 1992. - 60 б.
3.Л.П. Федеренко, Г.А.Фомичева, В.К. Лотарев, Мектеп жасына дейінгі балалардың
тілін дамыту методикасы. А., «Мектеп», 1981, 244 б.
4. «Отбасы және балабақша» 2010ж №5 12 беп.