SAIGON Giáo sư LÂM THANH LIÊM 12-04-2011

1. BIÊN KHẢO
Từ Sàigòn tới thành phố Hồ Chí Minh
Giáo sư Lâm Thanh Liêm
Giáo sư Lâm Thanh Liêm tốt nghiệp tiến sĩ tại Đại học Sorbonne- Paris. Trước 1975, ông là giáo sư kiêm
trưởng ban Địa lý trường Đại học Văn Khoa Sàigòn, nguyên Tổng thư ký Viện Đại học Saigon. Ông đã
giảng dạy tại Viện Đại học Vạn Hạnh, Viện Đại học Đà Lạt, Viện Đại học Minh Đức, Viện Đại học Huế,
Viện Đại học Cần Thơ và trường Đại học Sư Phạm Sàigòn.
Sau 30/4/75, ông bị cưỡng bách "học tập cải tạo"trong thời gian 3 năm (1975-1977). Sau đó ông làm việc
trong ngành nông nghiệp cho tới năm 1979 thì sang Pháp đoàn tụ với gia đình.
Hiện hưu trú tại Pháp sau một thời gian làm Chuyên gia khảo cứu (chercheur) của Trung tâm Quốc gia
Khảo cứu Khoa học Pháp (CNRS) và giảng sư của Đại học Sorbonne Paris IV.
Ái hữu ĐHSP Sàigòn hân hạnh gởi đến độc giả tác phẩm biên khảo sau đây của Giáo sư Lâm Thanh
Liêm.
MỞ ĐẦU
TÌNH HÌNH SÀI GÒN SAU NGÀY CHẾ ĐỘ MIỀN NAM BỊ SỤP ĐỔ
Sau khi nắm chính quyền tại Sàigòn ngày 30 tháng 4 năm 1975, nhà cầm quyền Hà
Nội quyết định thay đổi tức khắc danh từ thủ đô miền Nam trở thành Thành phố
1

2. Hồ Chí Minh.
Danh từ nầy được chánh thức hóa, sau đại hội đảng lần thứ tư, nhóm họp tại Hà
Nội từ ngày 14 đến 20 tháng chạp năm 1976, Nước Việt Nam được thống nhất
dưới danh hiệu Cộng Hòa Chủ Nghĩa Việt Nam, lấy Hà Nội làm thủ đô (800 .000
dân, kể cả ngoại ô). Thành phố Hồ Chí Minh trở thành một thành phố địa phương,
tập trung 1.860.000 dân.
« Vùng thành phố Hồ Chí Minh » gồm thành phố Sài gòn và ngoại ô (2.680.000
dân), cùng 6 huyện nông nghiệp bao quanh (bản đồ số 1) : Nhà Bè, Bình Chánh,
Thủ Đức, Hốc Môn, Củ Chi và Duyên Hải.
Tính đến tháng giêng 1976, vùng thành phố Hồ Chí Minh có 3.5 triệu người, 3.4
vào tháng mười năm 1979, 3.564.000 năm 1981 và 3.563.900 năm 1984 (theo số
liệu thống kê của Hà Nội năm 1985).
___________________________________________________________________________
PHẦN THỨ NHẤT
SƠ LƢỢC LỊCH SỬ, PHONC CẢNH VÀ VỊ TRÍ ĐỊA LÝ
CỦA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH.
Mệnh danh là " Hòn ngọc Viễn Đông ", Sàigòn đã từng được giới du khách tây
phương ca ngợi là một thành phố tráng lệ, duyên dáng, năng động kinh tế (dynamisme
économique). Từ thời kỳ Pháp thuộc đến nay, không một thành phố nào của Việt Nam
có thể so sánh với thủ đô miền Nam . Thành phố Sàigòn vẫn bảo toàn ưu thế tuyệt đối
đó hiện nay; Thành phố bậc nhất về số dân và hoạt động kinh tế (thủ công nghiệp,
2

3. công nghiệp, thương nghiệp), thương cảng bậc nhất trên toàn quốc. Mặc dù bị áp đặt
chế độ cộng sản từ năm 1975, nếp sống của dân Sài gòn vẫn còn giữ mãi đặc tính độc
đáo, khác hẳn với đời sống của các thành phố khác, kể cả thủ đô Hà Nội. Thành phố
Hồ Chí Minh vẫn là thành phố »chạy áp phe », hàng hóa tràn ngập, quan hệ thường
xuyên và chặt chẽ với thế giới bên ngoài, khác hẳn với tất cả thành phố khác của Việt
Nam (Hà Nội, Hải Phòng, Huế, Đà Nẳng, Qui Nhơn, Nha Trang, Cần Thơ vv…) Tuy
nhiên thủ đô miền Nam lại không có một lịch sử lâu dài.
I) SƠ YẾU LÝ LỊCH THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Gốc là một làng đánh cá của người Miên, làng nầy được xây cất tại nơi tiếp lưu của
rạch Bến Nghé và sông Sàigon, gần vị trí của tòa đô chánh Thành phố hiện nay.
Chẳng bao lâu, làng nhỏ bé nầy nắm giữ một vai trò kinh tế quan trọng, trở thành nơi
cư ngụ Hoàng Gia Miên vào năm 1628 (bản đồ số 2). Người Miên gọi làng này là
Prey Nokor (có nghĩa là thủ đô miệt rừng).
Những người Việt đầu tiên khẩn hoang ruộng đất sống tập trung ở miền Đông vào
3

4. năm 1628, tại Biên Hòa, cách Sàigon 30 cây số về phía Đông Bắc. Phần đất nầy là căn
cứ điểm xuất phát của nhóm lưu dân Việt xâm nhập bằng đường lối hòa bình vào lãnh
thổ Miên.
Dần dần, người Việt lấn đuổi dân Khmers về miền Tây Nam phần. Người Miên phải
rời bỏ làng mạc và ruộng đất, sống ẩn náu trong các vùng rừng rậm hoặc các vùng
đầm lầy. Chính sách kháng cự thụ động của họ đã giúp người Việt xâm chiếm lãnh
thổ Miên, tiến dần về phía miền trung ương Nam phần.
Triều đình Huế chính thức sát nhập Biên Hòa vào lãnh thổ Việt Nam năm 1658, Gia
Định năm 1690, Sài gòn năm 1698. Sự bành trướng của các nhóm lưu dân Việt về
phương Nam đưa đến hậu quả sau cùng là dân tộc Miên phản ứng lại mạnh mẽ, nhưng
sự chống kháng của họ đã bị người Việt trấn áp. Nhân cơ hội đó, Triều Đình Huế sát
nhập phần đất nằm giữa Tiền Giang và Hậu Giang vào lãnh thổ Việt Nam.
Chánh sách khẩn hoang ruộng đất và di dân Việt vào miền Nam bị gián đoạn trong
thời kỳ khởi nghĩa Tây Sơn (1773-1802).
Hoàng đế Gia Long (1802-1819) đã thắng trận, dẹp được quân Tây Sơn, tiến vào Gia
Định thành và thiết lập tại thành phố một trung tâm thương nghiệp.
Sau đó, Gia Long tái chiếm kinh đô Huế và giao phó cho Lê văn Duyệt nhiệm vụ trấn
giữ miền Nam. Lê văn Duyệt là một vị trung thần nhà Nguyễn tài ba, biết cách quản
trị, cai trị và bình định lãnh thổ mới vừa xâm chiếm.
Các vị vua nối nghiệp Hoàng đế Gia Long hoàn thành chính sách xâm chiếm đất Miên
ở miền Tây, sát nhập Sóc Trăng vào Việt Nam năm 1840.
Khi người Pháp đến Nam Kỳ năm 1858, Sài Gòn thật ra không hẳn là một thành phố,
mà là các làng mạc tập trung rải rác tại các vị trí của thành phố ngày nay. Một nhân
vật Pháp, Léopold Pallu de la Barrière, trong quyển sách tựa đề « Lịch sử cuộc viễn
chinh ở Nam kỳ năm 1861 » (Histoire de l’expédition en Cochinchine en 1861), đã
mô tả Sàigon vào năm 1861 như sau :
«...đường phố băng xuyên qua vùng trũng thấp, nhà phố ẩm thấp, nói chung khá
nghèo nàn, đó là Gia Định thành mà chúng ta gọi ngày nay là thành phố Sàigòn.
Chắc có lẽ một ngày nào đó, nó sẽ trở thành một thành phố tráng lệ và đông dân
cư, tại những nơi mà hiện người ta còn thấy dấu vết của làng mạc bị chiến tranh
diệt chủng tàn phá... »
Một nhân chứng khác, Rodolphe Lindan, tùy viên của tòa đại sứ Phổ (Prusse) ghi
nhận vào năm 1861 như sau :
« Sàigòn không tương xứng với danh nghĩa kinh đô hoàng gia. Đó chỉ là một làng
mạc nghèo nàn, gồm nhiều chòi nhà lá, không một công ốc nào, và không một biệt
thự tư nhân nào đáng dược du khách lưu ý. Để giải thích một thành phố như thế,
đã trở thành một trung tâm của một chánh phủ và một trung tâm thương nghiệp
thịnh vượng, người ta phải nhớ rằng ngành thương mãi lúa gạo hiện vẫn nắm giữ
4

5. vai trò quan trọng tại Nam kỳ, hầu hết do các nhóm lưu dân Trung Hoa nắm giữ.
Họ sinh sống tập trung ở một thành phố riêng biệt, thành phố người Hoa cách
Sàigòn 6 cây số ».
Thành phố người Hoa nầy là Chợ Lớn, được thành lập sau thành phố Sàigon.
Một nhóm lưu dân Trung Hoa đã đến Nam kỳ năm 1680 và đã có công xây dựng
thành phố vào năm 1778. Nhóm lưu dân Trung hoa cư ngụ trước tiên tại Biên Hòa.
Dần dần họ nắm giữ ngành thương nghiệp và ngành vận tải đường sông. Sau đó, họ
đến ẩn náu dọc theo rạch «Bến nghé» (được đổi lại danh hiệu là rạch Trung Hoa), để
lánh nạn giặc Tây Sơn.
Ở cách sông Sài gòn 6 cây số, vị trí của thành phố Trung Hoa thật lý tưởng, vì sông
Sài gòn là đường thủy, thương mãi chuyển vận hàng hóa dễ dàng. Người Hoa đặt tên
thành phố của họ là «Tài Ngon». Danh từ nầy có nghĩa là «Cây Gòn»(một giống cây
mọc thật nhiều ở Nam Kỳ lúc bấy giờ và bông cây gòn được dân Việt và Hoa dùng để
dồn gối và nệm). Người Pháp đọc trại danh từ «Tài Ngon», biến danh từ nầy
thành «Sài gòn».
Bị giặc Tây Sơn tàn phá, Sài gòn tái phát triển dưới thời trị vì của Hoàng đế Gia Long.
Chẳng bao lâu, thành phố trở thành một trung tâm thương nghiệp bậc nhất ở Nam kỳ.
Giao thương giữa Sài gòn và các miền hậu phương rất thịnh vượng, do đó Tổng trấn
Lê Văn Duyệt quyết định chỉnh trang thành phố Trung Hoa :
-Thiết lập một giang cảng, trải đá dọc theo rạch Trung Hoa, xây cất nhiều nhà kho
chứa hàng hóa, ở hai bên bờ rạch.
-Đồng thời, thực hiện nhiều kinh đào, để thoát nước các vùng trũng ẩm thấp, các đầm
lầy, biến các vùng nầy thành ruộng lúa.
Các kinh đào và rạch Trung Hoa lúc bấy giờ cũng được sử dụng làm lộ trình chuyển
vận lúa gạo và các nông sản khác của Nam kỳ về thành phố Trung Hoa. Tại đây, các
nông sản được biến chế trước khi đem ra bán ở các chợ búa Sài gon hay xuất cảng qua
thương cảng Sài gòn.
Chắc có lẽ dưới thời kỳ của Tổng trấn Lê Văn Duyệt, thành phố Trung Hoa được đổi
lại danh xưng : Chợ Lớn, danh từ được lựa chọn chính xác, để chỉ định vai trò đặc biệt
của thành phố Trung Hoa chuyên bán đủ loại hàng hóa và hiện nay, nó vẫn nắm giữ
vai trò quan trọng nầy.
5

6. Bản đồ số 3: Nước bao bọc chung quanh, Sàigòn-Chợ lớn và ngoại ô tạo thành một hòn đảo nhỏ.
Năm 1861, Chợ Lớn có 40.000 dân, 500 nhà lợp ngói năm 1866, đúng là một thành
phố xây cất theo kiến trúc của các thành phố lớn Trung Hoa (nhà cửa thường thấp và
tối tăm). Ban đêm,đèn dầu phọng soi sáng thành phố Chợ Lớn.
Như vậy, trước thờ Pháp thuộc, có hai thành phố khác biệt nhau : người Việt sống tập
trung tại Sài gòn và người Hoa tại Chợ Lớn. Giữa hai thành phố, có một nghĩa trang
rộng lớn (bản đồ 3).
Sau khi xâm chiếm và biến Nam kỳ thành thuộc địa, nhà cầm quyền Pháp biến đổi
hẳn thành phố Sài gòn.
Dường như Đề đốc Le Page là người đầu tiên có công xây cất thành phố, vào năm
1859, chỉ định vị trí bệnh viện, nhà cửa, gian hàng thương mãi.
Thương cảng Sài gòn, do công trình của Tổng trấn Lê Văn Duyệt để lại, được thiết lập
tại chổ tiếp lưu của sông Sài gòn và rạch Trung Hoa. Giang cảng củng được nới rộng
thêm .
Giới thương gia Pháp đến lập nghiệp tại thành phố mới vừa được xây cất năm 1861,
đồng thời, các nhà cố đạo cũng đến đây để truyền giáo. Tu viện, dòng Sainte Enfance
và dòng kín (Carmel) được xây cất.
Nhưng sáng lập viên của thành phố Sài gòn chính là Đề đốc Bonnard. Mới vừa đến
nhậm chức cuối tháng 11 năm 1861, Bonnard yêu cầu đại tá Coffyn thiết lập một dự
án, để thành phố có thể tiếp nhận 500.000 dân, đồng thời dự án nầy cũng dự trù nối
6

7. liền hai thành phố Sài gòn và Chợ Lớn. Bản đồ thành phố đệ trình vào tháng tư năm
1862, đề đốc Bonnard chấp thuận dự án và công trình xây cất cũng bắt đầu ngay vào
năm đó.
Dần dần, hai thành phố phát triển và sau cùng dính liền với nhau tại nghĩa trang trước
kia ngăn cách hai thành phố.
Từ khi nước Việt Nam độc lập vào năm 1954, người ta chỉ gọi « Sài gòn », thủ đô
miền Nam, để chỉ định cả hai thành phố nói trên.
Chợ Lớn vẫn là một trung tâm thương nghiệp và công nghiệp, sản xuất, bán và xuất
cảng các sản phẩm chế biến, qua trung gian của thương cảng Sài gòn.
Sài gòn giữ sắc thái của một thành phố Âu châu, gồm các cao ốc, các gian hàng,
trường học và cơ sở hành chánh.
II) PHONG CẢNH VÀ VỊ TRÍ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Thành phố được xây cất phía hữu ngạn, trong một khúc eo sông Sài gòn, nằm giữa hai
miền có địa thế và hoạt động kinh tế khác biệt nhau, nhưng bổ túc lẫn nhau (bản đồ số
4) :
- Miền đông thuộc thế « đất cao », cao độ trung bình từ vài thước đến 30 thước so với
mặt biển. Miền nầy có 3 loại đất chánh : phù sa cổ, « đất xám » và « đất đỏ ». Các
vùng đất đỏ thật phì nhiêu (gốc đá hỏa sơn tạo thành). Miền Đông được nổi tiếng về
các loại canh tác kỹ nghệ (cao su, đậu phụng, thuốc lá, mía..
- Miền Tây thuộc địa thế « đất thấp » của đồng bằng sông Cửu long, chủ yếu do đất
phù sa tạo thành, cao độ trung bình khoảng vài thước so với mặt biển. Được mệnh
danh là « bồ lúa », miền Tây chuyên về các loại canh tác cổ truyền như lúa, các loại
cây lương thực khác (khoai mì, khoai lang, bắp, vv..).
- Nằm giữa hai vùng có đất đai trù phú và các hoạt động kinh tế khác nhau, thành phố
Hồ Chi Minh được thiên nhiên ưu đãi, nhờ đó, nền kinh tế phát triển tốt đẹp. Sự thịnh
vượng của thành phố lại được thúc đẩy mạnh mẽ thêm nữa, nhờ vai trò thủ đô miền
Nam. Sài gòn là thành phố được thiết lập trên ngã tư đường giao thông quan trọng.
- Quốc lộ 1 chạy dọc theo bờ biển Đông, nối liền thành phố với thủ đô Hà Nội.
- Quốc lộ 1 nối liền thành phố Hồ Chí Minh với Nam Vang.
- Quốc lộ 4 chạy xuyên qua các tỉnh miền Tây được nổi tiếng về ngành sản xuất lúa
gạo.
- Quốc lộ 20 nối liền thành phố Hồ Chí Minh với thành phố nghỉ mát Đà Lạt.
- Xa lộ Sàigon-Biên Hòa, duy nhất ở Việt Nam, chạy xuyên qua vùng kỹ nghệ phía
ngoại ô Đông Bắc thành phố. Khu kỹ nghệ nầy được thành lập vào đầu thập niên 60.
Các trục lộ giao thông do chánh quyền Pháp thực hiện được chỉnh trang và nới rộng
thêm trong thời kỳ chiến tranh xâm lược của Cộng Sản miền Bắc (1965-1975). Quân
lực đồng minh Mỹ đã thực hiện công trình nầy, để giúp đỡ chánh quyền miền Nam có
các phương tiện giao thông tân tiến, đồng thời các quốc lộ cũng được xử dụng làm các
trục giao thông chiến lược, đáp ứng nhu cầu chiến tranh.
- Đường xe lửa « Thống nhất » được xử dụng từ năm 1977, nối liền thành phố Hồ Chí
7

8. Minh với Hà Nội, xuyên qua các thành phố nằm dọc theo bờ biển Trung nguyên
Trung phần
- Sông Cửu Long, sông Đồng Nai, sông Vàm cỏ đông, sông Vàm cỏ tây và sông Sài
gòn ăn thông với nhau, nhờ hệ thống kinh rạch chằng chịt. Sông ngòi và kinh rạch của
đồng bằng Cửu Long tạo thành hệ thống giao thông đường thủy thiên nhiên lý tưởng.
- Cảng Sàigon chỉ tiếp nhận các tàu hàng trọng tải 12.000 tấn, vì lòng sông Sàigon hẹp
và nông cạn (12m bề sâu). Cảng dầu nhà Bè được thiết lập bên bờ hữu ngạn của sông
Đồng Nai, cách cảng Sàigon 15 cây số về phía hạ lưu, tiếp nhận tàu dầu trọng tải
18.000 tấn.
Trong thời chiến, cảng Sàigon không đủ khả năng bốc dở nhanh hàng hóa. Do đó,
quân lực Hoa Kỳ xây cất thêm « tân cảng Sàigòn », cách cảng Sàigon độ 10 km về
phía thượng lưu. Tân cảng thuộc lãnh vực quân sự, các dụng cụ trang bị bốc dở hàng
tối tân. Chiến tranh Việt Nam, thay vì kiềm hãm sự tăng trưởng của thành phố, lại là
cơ hội thuận lợi thúc đẩy mạnh đà phát triển kinh tế của thủ đô Sàigòn .
PHẦN THỨ HAI
CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN CỦA SÀIGÒN
8

9. Sự phát triển nhanh chóng của thành phố Sàigòn có thể chứng minh bằng các số liệu
thống kê dân số dưới đây:
- Sàigòn vào năm 1884: 15000 dân.
- Sàigòn và ngoại ô:
* Năm 1923: 117.000 dân
* Năm 1936: 256.000 -
* Năm 1946: 492.000 -
* Năm 1967: 1.376.000 -
* Năm 1975: 1.825.000 -
Trong khoảng thời gian 30 năm, dân số thành phố Sàigòn-Chợ Lớn và ngoại ô tăng
gần gấp 4 lần: 492.000dân năm 1946, 1.825.000 dân năm 1975 (chưa kể dân số ngoại
ô của Gia Định, cách Sàigòn 3 cây số về phía Bắc). Sàigòn-Chợ Lớn-Gia Định tập
trung tổng cộng 2.680.000 dân, trước năm 1975.
Căn cứ trên các số thống kê và các bản đồ Sàigòn Chợ lớn, chúng ta có thể phân biệt 4
giai đoạn phát triển của thành phố.
I) BỐN GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN CỦA THÀNH PHỐ.
Bản đồ xưa ấn hành năm 1861 cho chúng ta thấy một vài chi tiết quan trọng, trước khi
thành phố phát triển trong giai đoạn 1.
Thật vậy, bản đồ nầy cho thấy trung tâm thành phố cổ xưa được thiết lập tại vị trí của
làng đánh cá người Miên, ở ngã ba sông Sàigòn và Bến Nghé (tức rạch Tàu). Nguyễn
Ánh đã phải ẩn náu tại làng đánh cá nầy nhiều lần, trong thời kỳ khôi phục giang sơn,
chống lại Tây Sơn.
Sau khi thắng trận và trở thành Hoàng đế, Gia Long cho thành lập trung tâm thương
mãi Sàigòn, bên cạnh hào thành (Citadelle) được xây cất trên vùng "đồi" phù sa cổ
(tương ứng với các khu Đại học Văn khoa, Dược khoa và Nông nghiệp hiện nay) chế
ngự các miền bao quanh nhờ hòa bình được vãn hồi. Thương mãi Sàigòn Chợ lớn tái
phát triển mạnh mẽ với các miền hậu phương.
Tổng trấn Lê Văn Duyệt cho xây cất, về phía Nam và phía Đông Nam thành phố, dọc
theo bờ hữu ngạn của sông Sàigòn, bến cảng Sàigòn và các nhà kho chứa hàng hóa.
Đồng thời, các làng mạc, vườn cây ăn trái được thành lập phía dưới chân đồi, giữa hào
thành và trung tâm thành phố cổ xưa. Giới thương gia Pháp đến cư ngụ tại vùng sau
cùng nầy vào năm 1861. Chẳng bao lâu, các công ty thương mãi, ngân hàng, khách
sạn, gian hàng mọc lên như nấm dọc theo các trục giao thông nối liền hào thành với
cảng Sàigòn.
Lúc bấy giờ, các phương tiện giao thông và chuyển vận bằng đường bộ thật hiếm hoi.
Có hai trục lộ trải đá, song song với rạch Tàu (Arroyo Chinois), nối liền hai thành
phố. Việc giao thương giữa hai thành phố một phần lớn do các ghe bầu đảm nhận, sử
9

10. dụng lộ trình ăn thông với sông Sàigòn.
Sông nầy là đường giao thông huyết mạch chuyên chở lúa gạo từ miền Tây đến
Sàigòn Chợ lớn. Thương mãi lúa gạo hầu hết do người Hoa nắm độc quyền, chặt chẽ
quan hệ với các người đồng hương của họ ở các tỉnh Nam kỳ.
1) Giai đoạn tăng trƣởng thành phố lần thứ nhất từ năm 1861 đến trƣớc đệ nhất
thế chiến.
Khi người Pháp đến Nam kỳ, Sàigòn được cải biến nhanh chóng. Theo phương án của
Coffyn, thành phố gồm có 3 rạch bao quanh (bản đồ số 4): rạch Tàu, rạch Thị Nghẻ và
sông Sàigòn. Một kinh đào được dự trùnối liền hai rạch kể trên. Như vậy, kinh rạch và
sông Sàigòn bao quanh cả hai thành phố Sàigòn Chợ lớn và ngoại ô, biến cả hai thành
phố nầy thành một hòn đảo nhỏ. Vì sông rạch bao quanh ba mặt thành phố nên Sàigòn
nắm giữ trước tiên vai trò của một thành phố quân sự, trong khi ấy, Chợ Lớn là một
thành phố thương mãi. Ưu thế thương mãi của thành phố Chợ lớn được nổi bật một
cách rõ ràng sau khi Pháp cho xây cất các trục giao thông bằng đường bộ và đường
thủy nối liền cả hai thành phố Sàigòn và Chợ lớn.
Căn cứ trên hai bản đồ năm 1861 và năm 1882, chúng ta có thể phác họa giai đoạn
tăng trưởng lần thứ nhất của hai thành phố. Khởi đầu, hai thành phố phát triển độc lập.
- Thành phố Sàigòn được nới rộng tứ phía, từ trung tâm thành phố cổ xưa. Sự tăng
trưởng của nó nhờ địa thế bằng phẳng (tương ứng với các thềm phù sa cổ của sông
Sàigòn), nhờ hai trục giao thông và chuyển vận nối liền Sài gòn Chợ lớn với các quốc
lộ phía Bắc thành phố và nhờ hệ thống đường phố chạy dọc theo rạch Tàu. Sở Công
chánh thực hiện công trình đầu tiêntrong việc xây cất thành phố Sàigòn. Công tác
được tiến hành nhanh chóng và thành phố lớn rộng về ba phía:
* Về phía Đông Bắc đến rạch Thị Nghè.
* Về phía Bắc và phía Tây đến đường phố Xô Viết Nghệ Tĩnh (đường Hồng Thập Tự
cũ) và Nguyễn Thái Học.
Sàigòn không mở rộng về mặt phía đông và mặt phía Namvì sông Sàigòn và kinh Tàu
là chướng ngại vật thiên nhiên. Dần dần, các công ốc xâm chiếm vị trí của các làng
mạc. Sau cùng, hào thành được sát nhập vào thành phố. Các đường phố Sàigòn được
xây cất theo hướng chánh Đông Bắc Tây Nam, có khuynh hướng nối liền với thành
phố Chợ lớn.
- Thành phố Chợ Lớn được mở rộng từ trung tâm thành phố cổ xưa. Trung tâm thành
phố được xây cất dọc theo bờ hữu ngạn của rạch Tàu (bản đồ số 2) và có nhiều kinh
đào nhỏ bao quanh, ăn thông với rạch Bến Trâu. Chính người Hoa đã thực hiện hệ
thống kinh đào để thoát nước ứ đọng ở các vùng trũng thấp nầy thành ruộng lúa. Đồng
thời, họ cũng sử dụng hệ thống kinh đào làm đường chuyển vận lúa gạo và các loại
nông sản khác từ các miền hậu phương đến tận Chợ Lớn.
Vì xây cất trên một vùng trũng thấp nên việc mở rộng thành phố gặp nhiều chướng
ngại vật: Nghĩa trang ở phía Bắc và rạch Tàu ở phía Nam. Do đó thành phố chỉ được
nới rộng theo chiều dài về phía Đông và phía Tây. Chính ở phía hai mặt này của thành
10

11. phố có nhiều vùng đất tương đối "cao " (gốc đất lấy từ kinh đào đổ dọc theo hai bờ
kinh và gốc đất phù sa cổ của rạch Tàu) rất thuận lợi cho việc mở rộng thành phố theo
chiều hướng Đông Tây, dọc theo kinh rạch, hệ thống đường phố của Chợ lớn song
song với hệ thống kinh rạch.
Công tác xây cất thành phố Sàigòn Chợ lớn bị gián đoạn trong thời kỳ đệ nhất Thế
chiến vì 3 nước Đông dương mất quan hệ với mẫu quốc.
2) Giai đoạn tăng trƣởng lần thứ nhì của thành phố giữa hai đại thế chiến.
Nhờ hòa bình được vãn hồi, giới tư bản Pháp đầu tư tài chánh vào Nam kỳ. Giới trồng
tỉa đồn điền, tìm kiếm các vùng "đất xám" và "đất đỏ", rất thích hợp cho việc thành
lập các đồn điền cao su.
Sự kiện nầy thúc đẩy chánh quyền thuộc địa Pháp thực hiện khẩn trương hệ thống
quốc lộ và thiết lộ. Đồng thời, các vị Toàn Quyền cũng đặc biệt chú trọng đến công
trình thủy nông ở đồng bằng Cửu Long, vào cuối thế kỷ 19, nhằm mục đích biến đất
phù sa mới của đồng bằng nầy thành ruộng lúa.
Do đó, vào cuối thời hậu bán thế kỷ 19, có hai mặt di dân khẩn hoang ruộng đất, xuất
phát từ phía trung ương Nam Kỳ, về hai hướng tương phản nhau :
- Một mặt di dân đổ xô về miền Đông, khai khẩn đất xám và đất đỏ để tạo lập các đồn
điền cao su và các loại canh tác kỹ nghệ khác (trà, cà phê, thuốc lá, đậu phọng,
mía,...)
- Một mặt di dân về miền Tây, khai khẩn đất phù sa để mở rộng diện tích đất trồng
lúa.
Nền kinh tế Nam Kỳ thật thịnh vưọng. Giang cảng Sàigòn xuất cảng điều hòa từ
1.300.000 đến 1.400.000 tấn gạo và các phó sản (trong số nầy khoảng 50.000 hoặc
60.000 tấn gạo của Cao Miên), cao su (hai nguồn lợi chánh của Nam Kỳ). Các nhà
máy xay lúa, các kỹ nghệ nhẹ biến chế tập trung tại Chợ Lớn, kết hợp với vai trò
thương mãi ngày càng phát triển mạnh mẽ, quan hệ chặt chẽ với thành phố Sàigòn.
Sàigòn nắm giữ nhiệm vụ hành chánh, tài chánh, ngân hàng và giang cảng thương
nghiệp. Sự thịnh vượng của hai thành phố thu hút nhân công từ các tỉnh đổ dồn về thủ
đô Nam Kỳ, để sinh cơ lập nghiệp. Hiện tượng di dân nầy lại được thúc đẩy phát triển
mạnh mẽ, nhờ chánh quyền thuộc địa cho thiết lập thêm nhiều trục lộ và thiết lộ. Hệ
thống xe điện nối liền Sàigòn Chợ Lớn, và một thiết lộ nối liền thủ đô đến Mỹ Tho
(dài 72 cây số) được khai thác từ năm 1885, chương trình « Doumer » thực hiện hệ
thống « Thiết lộ xuyên bán đảo Đông Dương » nối liền Hà Nội với Nam Vang, xuyên
qua Sàigòn, được khai thác năm 1936.
Nhờ đó, Sàigòn và Chợ Lớn có cơ hội phát triển mạnh mẽ trong giai đoạn 2, quan
trọng hơn gia đoạn 1. Dân số Sàigòn-Chợ Lớn tăng từ 117.000 dân năm 1923 lên đến
600.000 dân, trước đệ nhị thế chiến (trong số nầy có 200.000 người Hoa ở Chợ Lớn),
chưa kể đến 50.000 dân của thành phố Gia Định. Nhịp độ gia tăng dân số Sàigòn-Chợ
11

12. Lớn quá nhanh, vượt hẳn mức dự trù trong kinh tế phát triển thành phố :
- Sàigòn mở rộng đến tận bờ rạch Thị Nghè và rạch Bùng Binh. Hai rạch nầy là đường
ranh giới đã được Coffyn đự trù trong dự án của thành phố. Không thể tăng trưởng
vượt khỏi rạch Thị Nghè rạch Bùng Binh, vì không có cầu và nhiều trũng thấp, nhiều
đầm lầy, nên thành phố Sàigòn chỉ phát triển về phía Tây Nam, giữa rạch Tàu và
đường xe lửa. Dần dần, ruộng lúa, vườn cây ăn trái biến mất, trở thành các khu phố.
Làng mạc cũ được sát nhập vào thành phố. Nhiều cầu được xây cất xuyên qua rạch
Thị Nghè, rạch Tàu,v.v… trong thời kỳ giữa hai đại Thế chiến. Do đó, thành phố có
cơ hội bành trướng, vượt khỏi đuờng ranh giới sơ khởi, sát nhập làng Thị Nghè phía
Đông Bắc và xã Khánh Hội phía Nam vào Sàigòn.
- Chợ Lớn mở rộng thêm trong giai đoạn 2, dọc theo đường xe lửa, lấn dần nghĩa
trang (bản đồ số 6). Địa thế của Nghĩa trang " cao ". Thuộc đất phù sa cổ, khô ráo, tạo
điều kiện lý tưởng cho công trình chỉnh trang nới rộng thành phố về phía Bắc. Trái lại,
việc nới rộng Chợ Lớn về phía Nam (vượt khỏi rạch Tàu) và về phía Tây, đến tận
sông Bến Trâu) gặp nhiều trở ngại vì tại những vùng lầy, có nhiều trũng thấp và ruộng
lúa.
Do đó, thành phố chỉ phát triển theo chiều dài, dọc theo kinh rạch, có đất " cao " (gốc
phù sa cổ hoặc gốc đấ lấy từ kênh đào, được trải dọc theo hai bên bờ kinh), rất thích
hợp cho việc xây cất nhà cửa, kho chứa hàng hóa hay hãng xưởng v.v...
Đường xe lửa và đường phố, song song với rạch Tàu, nối liền Chợ Lớn với Sàigòn tạo
điều kiện thuận lợi để hai thành phố dần dẩn " xích lạỉ gần nhau ". Sự kiện nầy bắt đầu
từ những năm của thập niên 20 : Thành phố Sàigòn tiến dần về phía Tây Nam và
thành phố Chợ Lớn mở rộng về phía Đông (bản đồ số 3). Tuy nhiên hai thành phố vẫn
còn cách biệt nhau. Giữa hai thành phố, vẫn còn nhiều làng mạc, vườn cây ăn trái,
đầm lầy, ruộng lúa. Công trình thoát nước, lấp bằng các trũng thấp, ao đầm, ruộng lúa
đòi hỏi nhiều vốn đầu tư. Vì đệ nhị Thế chến, chính quyền thuộc địa không nhận được
viện trợ tài chánh của mẫu quốc, nên công trình chỉnh trang, nới rộng thành phố
không thể thực hiện được.
3) Gia đoạn tăng trƣởng thành phố lần thứ ba, từ năm 1945 đến 1955
Trong giai đoạn tăng trưởng thành phố lần thứ ba, điều đáng được nhấn mạnh là có
hiện tượng « bùng nổ » dân số Sàigòn Chợ Lớn. Theo sự ước lượng của Viện Quốc
Gia Thống Kê Sàigòn, thì dân số Sàigòn Chợ Lớn kể cả ngoại ô tăng từ 492.000 dân
của năm 1946 lên đến 1.900.800 năm 1955. Như vậy dân số của thủ đô đã tăng gấp 4
lần trong mười năm.
Hiện tượng gia tăng dân số đột ngột lẽ dĩ nhiên là do chiến tranh giành lại độc lập của
Việt Nam gây nên (1945-1955). Vì nông thôn bất ổn, nên nông dân ở các tỉnh phải rời
bỏ làng mạc, nhà cửa, ruộng vườn, đổ dồn về thủ đô miền Nam để lánh nạn. Ngoài ra,
cần kể đến 850.000 đồng bào di cư miền Bắc và việc tập kết quân nhân, công chức về
miền Nam tỵ nạn Cộng Sản, theo tinh thần của hiệp định Genève này 20-7-1954.
Trước các đợt di cư từ miền Bắc và các tỉnh về thành phố Sàigòn Chợ Lớn, chính
12

13. quyền nỗ lực thực hiện công trình chỉnh trang, nới rộng thành phố , vào cuối những
năm 40. Công trình nầy được tiến hành nhanh chóng vào thập niên 50 : nhiều cầu
được xây cất xuyên qua rạch Tàu, kinh Đôi, song song với công trình thoát nước, lấp
bằng các ao đầm, ruộng lúa vv… ở các vùng ven thành phố. Nhờ đó, thành phố được
nới rộng tứ phía, ngoại trừ phía Đông, vì sông Sàigòn, rộng ngót một cây số, là ranh
giới thiên nhiên. Hơn nữa, không có cầu bắt qua sông và địa thế ẩm thấp, nước ngập
lụt hàng năm, vào mùa mưa : việc nới rộng thành phố Sàigòn về phía xã Thủ Thiêm
không thể thực hiện được.
Thành phố phát triển về 4 phía:
- Về phía Bắc, vượt khỏi rạch Bùng binh và rạch Thị Nghè, lấn dần các quận phía
Nam của tỉnh Gia Định (Tân Bình, Phú Nhuận, Nình Thạnh). Sự phát triển của thành
phố về phía Bắc có liên hệ chặt chẽ với các trục giao thông nối liền thành phố Sàigòn
với các quốc lộ phía Bắc và Đông Bắc (hướng Tây Ninh, Thủ Đức và Biên Hoà).
- Về phia Nam, đến tận kinh Tàu (canal de dérivation Chinois), sát nhập xã Khánh
Hội vào thành phố Sàigòn.
- Về phía Tây Nam, giữa đại lộ Trần Hưng Đạo và rạch Tàu.
Cùng với sự phát triển của Sàigòn, Chợ Lớn được nới rộng tứ phía :
- Về phía Nam và phía Tây, vượt khỏi kinh Dôi và sông Bến Trâu, biếc các vùng
ruộng lúa thành các khu phố lao động, các kho chứa hàng hóa, các hãng xưởng.
- Về phía Bắc và phía Đông, lấn dần nghĩa trang. Làng mạc lần được sát nhập vào
Thành phố. Nhiều khu phố lao động và nhiều cư xá được xây cất tại các khu đất trống
nằm giữa hai thành phố. Sau cùng, Sàigòn và Chợ Lớn dính liền với nhau, tại vùng
Nghĩa Trang.
Trong giai đoạn tăng trưởng thành phố lần thứ ba nầy, điều đáng được nhấn mạnh là
nhiều khu « nhà ổ chuột » xuất hiện ở ven biên Thủ đô :
- Các « nhà sàn » và « nhà ghe » tập trung dày đặc trên rạch Tàu, ở quận 4, chạy dài từ
cầu Quây đến Chợ Quán, gần Cầu Chữ Y.
- Hai loại cư trú nầy cũng được tìm thấy tại quận 6, dọc theo bến Phú Lâm và Lò Gốm
, nhất là tại quận 8, dọc theo bến Hàm Tử, Bình Đông (trên rạch Tàu), bến Phạm Thề
Hiển (trên kinh Đôi) và dọc theo hai bờ kinh nối liền rạch Tàu và kinh Đôi vừa kể
trên.
4) Giai đoạn tăng trƣởng thành phố lần thứ tƣ, từ năm 1955 đến năm 1975
Chúng ta có thể phân chia giai đoạn phát triển thành phố lần thứ tư nầy ra làm 2 thời
kỳ :
a) Thời kỳ « suy giảm thị dân »(dépeuplement urbain) từ 1956 dến 1960:
Theo cuộc điều tra của Viện Quốc Gia Thống Kê Sàigòn năm 1955, dân số Sàigòn
được ước lượng 1.900.800 dân năm 1958. Con số nầy bị giảm xuống còn 1.383.000
dân năm 1958. Như vậy có trên nửa triệu người đã rời khỏi thành phố, trong khoảng
thời gian ba năm. Hiện tượng « suy giảm thị dân » có thể được giải thích bằng nhiều
13

14. lý do :
- Vấn đề hồi hương của kiều dân Pháp (dân sự và quân nhân) và các người Việt có
quốc tịch Pháp, sau ngày ký kết Hiệp Định Genève năm 1954.
- Việc hồi hưong của những người tị nạn chiến tranh khi hoà bình ở nông thôn đã
được vãn hồi.
- Chính sách giải tỏa thành phố Sàigòn được Tổng Thống Ngô Đình Diệm đề ra.
Thật vậy, Tổng Thống Diệm cho ban hành nhiều biện pháp từ năm 1955 đến năm
1957, nhằm mục đích khuyến khích dân « Sàigòn » gốc điền chủ (đã rời bỏ đất đai
làng mạc trong thời chiến) quay trở về nông thôn, đồng thời Tổng Thống Diệm cũng
tìm cách hãm bớt hiện tượng di dân cố hữu từ các tỉnh về thủ đô :
- Theo dụ số 7 năm 1955, tất cả ruộng lúa bỏ hoang sẽ trở thành sở hữu của nhà nước,
nếu điền chủ vắng mặt, không nhìn nhận ruộng hoang nầy thuộc quyền sở hữu của họ.
Ruộng bỏ hoang sẽ được chánh phủ tái phân cấp phát không cho các tá điền.
- Theo dụ số 57 năm 1956, Tổng Thống Diệm thực hiện chính sách cải cách điền địa,
giúp giới tá điền nghèo khó trở thành chủ điền. Ruộng bị truất hữu của giới đại điền
chủ (có trên 100 mẫu tây) được nhà nước bán lại cho tá điền , dưới hình thức tín dụng
(được trả góp lại cho chánh phủ trong 12 năm. - Ngoài những biện pháp vừa nêu trên,
Tổng Thống Diệm thực hiện chánh sách dinh điền và khu trù mật.
Dinh điền có mục đích khuyến khích đồng bài di cư miền Bắc và nông thôn nghèo
khó (đặc biệt nông dân bần cùng ở miền Trung nguyên Trung phần) đến sinh cơ lập
nghiệp, tại các trung tâm nông nghiệp vừa mới thành lập. Chính phủ cấp phát cho mỗi
gia đình định cư một mảnh đất từ 1 đến 2 mẫu. Mỗi gia đình có quyền khẩn hoang đất
thêm 3 mẫu, tổng cộng họ có quyền sở hữu 5 mẫu tây.
Khu trù mật là những cộng đồng nông nghiệp được thành lập, để tập trung các nông
dân cư ngụ rải rác ở các thôn xóm hẻo lánh, xa cách các trục giao thông (do đó chánh
quyền không thể kiểm soát họ được), về sinh cơ lập nghiệp tại những Trung tâm Nông
nghiệp. Chiến lược nầy nhằm mục đích giúp chánh phủ cô lập dân với Việt cộng (tựa
như cá không có nước không thể sinh tồn được).
Khu trù mật to lớn hơn khu dinh điền. Đó là loại cư trú chuyển tiếp giữa thành thị và
nông thôn, có hạ tầng cơ sở của một thành phố: một trung tâm thương mãi (có chợ
búa, tiệm buôn), một khu hành chánh (có chi nhánh bưu điện), một cơ sở xã hội (có
bảo sanh viện miễn phí, nhà giữ trẻ), một trung tâm văn hóa (phòng thông tin, trường
tiểu học và trung học, chùa và nhà thờ.
Khu trù mật có đèn điện. Mỗi gia đình định cư được chánh quyền cấp phát một mảnh
đất gồm có một vườn rau được trồng xen kẽ với cây ăn trái (để đảm bảo tự túc lương
thực). Chính phủ cho nông dân vay nhẹ lãi, giúp họ mua đất trồng ở gần nơi cư ngụ.
Họ được hướng dẫn phương pháp đa canh (polyculture). Ngoài việc trồng lúa, nhà
nước khuyến khích nông dân trồng các loại cây cho nhiều lợi tức như dừa, đậu phọng,
thuốc lá, khoai mì, mía... và cây ăn trái... để thúc đẩy phát triển các thủ công nghiệp
địa phương (lò đường, kỹ nghệ làm dầu ăn, biến chế bột khoai mì v.v...). Thủ công
14

15. nghiệp là yếu tố hữu hiệu, tạo thêm công ăn việc làm để giảm bớt đà di dân từ nông
thôn ra thủ đô Sàigòn hoặc ra các thành phố.
Lúc ban đầu, chính sách giải tỏa thành phố bằng cách tạo lập các cực thu hút kinh tế
địa phương (Pôle d'attraction économique locale) không được các giới chính trị
Sàigòn tin tưởng mấy. Tuy nhiên, sau một thời gian độ vài năm, người ta nhận thấy có
nhiều sự tiến bộ về mặt kinh tế ở các khu dinh điền và khu trù mật: nền nông nghiệp
thịnh vượng, thương mãi phát đạt, đời sống và sức khoẻ của dân định cư được cải tiến
tốt đẹp. Nhờ đó, chính phủ đã thành công trong khoảng thời gian ngắn ngủi tạo lập
được 198 trung tâm nông nghiệp theo kiểu khu dinh điền và khu trù mật:
- 72 trung tâm trên cao nguyên Trung phần.
- 37 trung tâm ở trung nguyên Trung phần.
- 97 trung tâm ở Nam phần.
Các khu dinh điền và trù mật đã đón nhận 50.080 gia đình định cư, tổng cộng có
250.400 dân (trong số đó có 80.325 đồng bào di cư miền Bắc và 70.075 người gốc
Trung nguyên Trung phần). Những người định cư ở các khu dinh điền và khu trù mật
đều là những người tình nguyện.
Tóm lại, chính sách cải cách điền địa, đi đôi với việc tạo lập khu dinh điền và khu trù
mật, đã giúp Tổng thống Diệm giảm bớt đà di dân từ nông thôn ra thành phố Sàigòn
một cách có hiệu quả.
Song song với chính sách hướng dẫn dân di cư từ các tỉnh đến khu dinh điền và khu
trù mật, chính phủ thực hiện chương trình chỉnh trang thành phố, để giải tỏa bớt dân
thủ đô Sàigòn. Giao thương và vấn đề lưu thông xe cộ tấp nập, vào những giờ làm
việc lúc ban sáng,buổi trưa và buổi chiều, làm cho các đường phố chính nối liền
Sàigòn với Chợ Lớn bị tê liệt, xe hơi đủ loại, xe gắn máy, xe đạp vv... tràn ngập
đường phố. Các công trình chỉnh trang thành phố, bị gián đoạn trong thời kỳ chiến
tranh giành độc lập, được chính phủ miền Nam tiếp tục, sau hiệp định Genève năm
1954:
* Xe lửa điện và trục thiết lộ Sàigòn-Mỹ tho bị hủy bỏ. Nhờ đó, các đường
giao thông huyết mạch, đại lộ Trần Hưng Đạo, đường Điện Biên Phủ (đường PHanh
Thanh Giản cũ) và đường Xô Viết Nghệ Tỉnh (đường Hồng Thập Tự cũ) được nới
rộng thêm, đàm bảo việc lưu thông dễ dàng giữa hai thành phố, tiến về phía Bắc thủ
đô. Sau khi cầu Phanh Thanh Giản được xây cất, và cầu Thị Nghè được mở rộng
thêm, đường Điện Biên Phủ và đường Xô Viết Nghệ Tĩnh được nối dài đến xa lộ
Sàigòn-Biên Hoà. Xa lộ nầy được xây cất, nhờ Hoa Kỳ viện trợ kinh tế, kỹ thuật và
chuyên môn.
*Đường xe điện Sàigòn-Gò Vấp bị xóa bỏ. Đường Bùi Hữu Nghĩa được xây
cất tại vị trí của đường xe lửa nầy, nối liền Sàigéon với thành phố Gia Định. Đồng
thời, nhờ viện trợ Hoa Kỳ, chính phủ nới rộng các đường phố hướng Bắc Nam ( các
đại lộ Lý Thái Tổ, Nguyễn văn Cừ, Cách Mạng Tháng Tám vv...). Nhờ đó, việc giao
thương và sự lưu thông xe cộ giữa thành phố Gia Định và Sàigòn đến tận bến cảng
15

16. Sàgòn trở nên dễ dàng. Một chương trình xây cát nhà ở và cư xá nhằm mục đích hữu
sản hóa giới tiểu công chức và giới công chức trung cấp cũng được tiến hành. Công
trình nầy do Tổng Nha Kiến Thiết và Thiết Kế Đô thành Sàigòn đảm trách. Các ao
đầm, các ruộng lúa hay các nghĩa trang ven biên Thủ đô (tại quận 3, chạy dàì từ cầu
Công Lý đến cầu Bông, và dọc theo các đường phố nối liền Sàigòn với Chợ Lớn ở
quận 3 và quận 5) được lấp bằng. Tại những vị trí nầy, Tổng Nha Kiến Thiết và Thiết
Kế Đô thành Sàigòn cho xây cất nhiều cư xá. Nhờ việc tiến hành các công tác chỉnh
trang thành phố kể trên, Sàigòn được nới rộng, đồng thời thành phố Gia Định và các
quận dính liền với thủ đô cũng phát triển: quận Tân Bình, quận Bình Thạnh, quận Phú
Nhuận. Các đường xe buýt công cộng được thành lập, nối liền những quận nầy với thủ
đô. Dân "Sàgòn" có lợi tức thấp (thợ thuyền, tiểu công chức, vv..) thích sống ở các
vùng ven biên Sàigòn, về phía Bắc, Đông Bắc và Tây Bắc, vì tiền phố và nhà cửa ở
các vùng ngoại ô nầy không đắt mấy. Do đó, họ rời thành phố Sàigòn, về sinh sống ở
ngoại ô. Dân số của các xã ven biên thủ đô (quận Gò Vấp, quận Tân Bình và quận
Bình Thạnh) gia tăng cực kỳ nhanh chóng. Từ 64700 dân năm 1951, dân dố các xã
ven thủ đô tăng vọt lên đến 236.000 người năm 1959.Theo cuộc điều tra của Viện
Quốc Gia Thống kê Sàigòn, thủ đô dần dần bị giảm dân số, để tăng cưòng cho dân số
các vùng ngoại ô.
Đà di dân các tỉnh về Sàigòn giảm bớt hẳn, sau một thời gian ngắn ngủi từ năm 1954
đến năm 1960.Hiện tượng di dân nầy tái bộc phát vào đầu thập niên 60. Nhịp độ di
dân từ nông thôn đổ dồn về Sàigéon (quan trọng hơn thời kỳ chiến tranh giành độc
lôp) do chiến tranh xâm lược Cộng Sản gây nên (Mặt Trận Giải Phóng Miền Nam
chánh thức thành lập vào ngày 20-12-1960).
b/Thời kỳ tăng trưởng thủ đô từ năm 1961 đến năm 1975 (bản đồ số 6).
Chiến tranh xâm lược của Cộn sản Bắc Việt thật tàn khốc và đa diện. Từ năm 1960
đến năm 1963, Tổng thống Diệm gặp nhiều khó khăn, về phương diện chính trị nội
bộ, thừa cơ hội nầy, Mặt trận Giải phóng miền Nam tìm cách bành trướng ảnh hưởng
tại các vùng nông thôn, teho chiến thuật cố hữu " lấy nông thôn bao vây thành thị ".
Thật vậy, sau khi Tổng thống Diệm bị ám sát chết ngày 1-11-1963, tất cả chương
trình chỉnh trang và giải tỏa Thủ đô Sàigờn đang tiến hành, đều bị đình chỉ, đồng thời
chính sách dinh điền và khu trù mật cũng bị tạm ngưng. Tướng Dương Văn Minh nắm
chính quyền, với cương vị Chủ tịch Hội Đồng Quân lực Việt Nam Cộng Hòa ra quyết
định bãi bỏ chính sách "Ấp Chiến lược", cho rằng khu dinh đìền và khu trù mật không
được lòng dân. Tất cả công trình của Tổng thống Diệm nhằm mục đích giảm bớt cáv
làn sóng người di cưt từ các tỉnh về thành phốSàigòn và cô lậpn "con cá Việt Cộng ra
khỏi nước", trở thành vô ích. Vì hệ thống tự vệ trong các khu dinh điền, khu trù mật
và ấp chiến lược không còn hữu hiệu nữa, nên Măt trận Giải Phóng Miền Nam đã
thành công cài người vào các xã ấp (được dổi lại danh hiệu là "Ấp Đời Mớỉ hay "Ấp
Tân sinh"). Từ năm 1963 trở đi, vấn đề thiếu an ninh tại nông thôn càng ngày càng gia
tăng trầm trọng thêm (Việt cộng phá hoại các trại kiểu mẫu, ám sát công chức xã,
16

17. ấp,vv…). Sự kiện nầy bắt buộc một số đông nông dân phải rời bỏ làng mạc, ruộng
vườn, lánh nạn Cộn sản ở các thành phố. Hiện tượng di dân từ nông thôn về Sàigòn
trở nên mạnh mẽ, kể từ năm 1965. Chế độ miền Nam bị lung lay. Trưóc sự đe dọa của
chiến tranh xâm lược của miền Bắc, chính phủ Sàigòn phải nhờ đến sự can thiệp quân
lực Hoa kỳ và các nước đồng minh khác thuộc "thế giới tự dỏ (Úc, Tân Tây Lan, Phi
Luật Tân, Nam Triều Tiên, Thái Lan). Quân lực đồn minh ồ ạt đổ quân vào miền Nam
(600.000 quân nhân Mỹ từ năm 1968), trong số nầy có 100.000 người (quân nhân và
dân sự) cư ngụ thường xuyên ở Sàigòn. Các đợt di dân từ nông thôn ra thủ đô và các
thành phố tỉnh đưa đến hậu quả là nạn thất nghiệp, nạn khan hiếm nhà trầm trọng. Do
đó, giá nhà đất và tiền thuê nhà tăng vọt. Để đối phó lại những khó khăn nêu trên,
chính phủ thiết lập khẩn trương chương trình chỉnh trang và đô thị hoá Sàigòn:
- Sở Công chánh được giao
phó trọng trách cải tiến hệ thống giao thông và vận chuyển, Tổng nha Kiến thiết và
thiết kế đô thị Sàigòn, thực hiện các công trình làm đẹp thủ đô và xây cất cư xá, nhà ở.
- Khu kỹ nghệ Sàigòn-Biên Hoà đượt đặt ư tiên. Khi các xí nghiệp lần lượt
được thiết lập tại Thủ Đưc (các Sàigòn 10 cây số) và Biên Hoà, công nhân thích rời
thủ đô, cư ngụ ở phía Bắc và phía Đông Bắc Sàigòn, gần chổ làm việc của họ.
- Các công trình đại qui mô đô thị hóa thủ đô (xây cất cầu cống; đường xá)
nới rộng các trục giao thông quan trọng nối liền Sàigòn với các tỉnh do quân đội Hoa
kỳ đảm trách. Một phần lớn công trình làm đường được quân đội Mỹ giao cho các
công ty tư nhân Hoa kỳ thực hiện. Nhờ phương tiện kỹ thuật tân tiến, việc chỉnh trang
đô thành Sàigòn tiến triển nhanh chóng, nhà cửa và đường xáđần dần xâm chiếm các
đồng ruộng bao quanh thành phố Sàigòn.
17

18. Cùng lúc ấy, tướng Nguyễn Văn Thiệu (trở thành Tổng thống Việt Nam Cộng Hoà,
vào tháng 9 năm 1967) phát động chiến lược của Tổng thống Diệm, để đối phó chiến
tranh xâm lược của Cộng sản Bắc Việt. Nhiều biện pháp được ban hành, để kiểm soát
lại nông thôn:
1- Chính sác bình định nông thông. Nhờ quân lực Hoa kỳ yểm trơ, Tổng thống
Thiệu phát động chiến dịch "Phượng Hoàng" (năm 1969-1970), sau khi Việt Cộng bị
thất bại trong cuộc tổng công kích vào các thành phố lớn, năm 1968.
Thật vậy, trong những năm nội bộ chính trị miền Nam bị rối ren, nội các chính phủ bị
thay đổi nhiều lần (sau những cuộc đảo chánh), Mặt trận Giải Phóng Miền Nam nhân
cơ hội nầy bành trướng ảnh hưởng tại nông thôn. Sau đó, Việt Cộng ồ ạt tấn công vào
các thành phố lớn (Sàigòn, Cần Thơ, Đà Nnẵng, Huế, Qui Nhơn vv..); nhân dịp Tết
Mậu Thân (tháng 2 năm 1968). Trong cuộc tổng công kích, Mặt trận Giải Phóng Miền
Nam đã chuốc lấy sự thất bại nặng nề. Nhiều tổ chức của Việt Cộng trong các thành
phố lớn đã bị phát giác và phá vỡ. Thừa dịp nầy, quân lực V.N.C.H. phản công, truy
kích tàn qu^n Việt Cộng , đồng thời thực hiện chính sách bình định nông thôn tronog
những năm 1969-1970; Nhờ đó, chính phủ miền Nam đã thành công kiểm soát lại
thôn dân ở các tỉnh đông dân cư của đồng bằng Cửu Long và Trung nguyên Trung
phần.
2- Tăng cường hệ thống phòng thủ trong các khu định điền, khu trù mật và các
ấp đời mới.
3- Chính sách di dân nông thôn từ các vùng do Việt Cộng kiểm soát về vùng an
ninh quốc gia. Những vùng an ninh nầydo chánh phủ thành lập dọc theo các quốc lộ.
Tổng thống Thiệu áp dụng chiến thuật tiêu diệt các vùng do Việt Cộng kiểm soát,
bằng các dội bom và rải thuốckhai hoang, nhằm mục đich phá hủy rừng rậm, căn cứ
của Việt Cộng. Nông dân phải rời bỏ làng mạc, về lánh nạn trong thành phố hoặc định
cư tại các địa diểm an toàn vừ kể trên.
4- Tiếp tục chuơng trình cải các điền địa còn dang dở của thời Tổng thống
Diệm. Chính sách lấn đất giành dân đưa đến hậu quả là Lực lương VNCH phải đương
đầu với Mặt trận Giải phóng Miền Nam tại nông thôn. Trong những năm 1969-1970,
cuộc chiến đấu đẫm máu diễn ra tại đồng bằng Cửu Long, tại Trung nguyên Trung
phần và trên Cao nguyên. Nhiều làng mạc mới đây được xây cất gần các thành phố và
dọc theo các quốc lộ để đón nhận thêm dân tỵ nạn Cộng sản. Hiện tượn di dân nầy
thật ồ ạt, biến các vùng nông thôn kém an ninh thành các vùng đất hoang vu. Ngược
lại, thị dân ở miền Nam càng ngàng càng tăng nhanh.
Trong khoảng thiời gian 10 năm, thị dân tăng gần gấp đôi, từ 17,7% năm 1964 lên
30,7% năm 1974, khiến các thành phố bị áp;lực nhân mãn nặng nề. Tại các tỉnh, thị
dân của thành phố bậc nhỏ và bậc trung bình tăng gấp 3 và đôi khi gấp 5 lần. Cũng
trong khoảng thời gian nầy, thị dân củ thủ đô Sàigòn và nhiều thị x ã như Cần Thơ,
Huế, vv.. tăng gấp đôi.
Sàigòn bị áp lực nhân mãn thật trầm trọng. Các hạ tầng cơ sở của thủ đô không còn đủ
18

19. khả năng đáp ứng nhu cầu của tính thế mới. Các đợt di dân tỵ nạn Cộng sản, sau năm
1965, khó tìm thuê hoặc mua nhà ở Thủ đô. Do đó, những người nghèo khó phải xây
cất nhà sàn, nhà lá, chòi lá vv..trong các khu phố lao động, xâm chiếm lề đường, phía
sau vĩa hè của cư xá, phố xá, trong đường hẻm. Vì có nạn khan h iếm nhà phố, nên
tiền phố giá nhà tăng vọt. Ở các khu phố lao động, nhà thầu tìm các thương lượng với
chủ nhà, mua lại đất với giá cao. Sau khi bán xong nhà đất, giới lao động nầy rời
thành phố Sàigòn, cư ngụ ở ngoại ô. Tại vị trí các khu lao động kể trên, nhà thầu cho
xây cất các biệt thự hoặc cao ốc (gồm 5 hay 7 tầng lầu) , cho Mỹ thuê. Trước những
đợt di dân tỵ nạn Cộng sản vào thủ đô từ năm 1965 đến năm 1975, thành phố Sàigòn
mở rộng về ba phía (bản đồ số 6):
-Phía bắc ngoại ô: Nghĩa trang (nằm giữa Sàigòn-Chợ Lớn), ruộng lúa và vườn
cao su Phú Thọ dần dần biến mất. Tại những vị trí nầy, nhiều công ốc (bện viện, căn
cứ quân sự, khu đại học vv..), nhiều cư xá của giới khá giả (Cư xá Chí Hoà), giới
trung lư (Cư xá Lữ gia ở Phú Thọ) vv..được xây cất bên cạnh các làng mạc cổ xưa.
Sau cùng, những làng mạc nầy được sát nập vào thủ đô, trở thành các xóm lao động.
-Phía tây ngoại ô: Thủ đô Sàigòn bành trướng về phía Tây, vượt khỏi nhà ga cũ
ở Phú Lâm, dọc theo đại lộ Hậu Giang (nối liền Chợ Lớn với quốc lộ 4). Tại Phú
Lâm, nhà nước cho thiết lập "Xa cảng miền Tâỷ. Tất cả xe hàng, xe đò đều phải đậu
tại xa cảng nầy, để bốc dỡ hàng hóavà để hành khách xuống xe.
Nhờ xa cảng miền Tây, thương mãi ở Phú Lâm trở nên tấp nập, do đó, một trung tâm
thương mãi mới được thành lập, đồng thời nhiều cơ xưởng, kho chứa hàng hóa, chợ
búa, phố xá được xâycất, xâm chiếm dần dần các ruộng lúa, vườn cây ăn trái, vường
trồng rau nằm dọc theo quốc lộ 4. Sự phát triển đột ngột của thành phố Sàigòn về phía
Bắcvà phía Tây, vượt khỏi ranh giới thủ đô đã được dự trù. Hai thành phố Gia Định
gàa Sàigòn sau cùng tiếp giáp với nhau. Các khu đất trống ở quận Tân Bình, Phú
Nhuận và Bình Thạnh thuộc tỉnh Gia Định biến thành các khu phố, dính liền với thủ
đô. Các khu phố nầy chạy dài từ Thị Nghè (phía Đông Bắc) đến tận Phú Lâm (phía
Tây).
-Về phía Nam: Thủ đô Sàigòn vượt khỏi Kinh Đôi và Kinh Té. Tuy nhiên, sự
phát triển về phía Nam không đồng đều giữa Sàigòn và Chợ Lớn:
* Sàgòn chỉ mở rộng về Cảng dầu hỏa NHà Bè, phía Đông Nam, nhờ hệ
thống giao thông công cộng tưong đối hoàn hảo. Nhiều khu lao động mới xuất hiện,
xen kẽ với các nhà kho chứa hàng hóa, các hãng xưởng thủ công nghiệp, các tiệm
chạp phô, các nhà hàng, tiệm cà phê vv.. Việc mở rộng thành phôa Sàigòn về phía hữu
ngạn củ Kinh Té gặp nhiều trở ngại, vì không có cầu bắc ngang qua kinh và hơn nữa,
ở phía Nam thành phố, có nhiều trũng thấp, sâu, đầy sình lầy, và ngập nước vào mùa
mưa. Do đó, địa thế nầy không thuận lợi cho sự phát triển thành phố về phía Nam.
*Trái lại, ở phía Nam củ vùng Chợ Lớn, nhiều cầu được bắc ngang qua kinh
rạch như cầu chữ Y, cầu Nhì vv.. tạo điều kiện thích hợp cho việc mở rộng thành phố
Sàigòn và Chợ Lớn về phía xã Chánh Hưng và Bình Đang thuộc nhà Bè:
Chỉ trong khoảng thời gian 15 năm, dân số của nhiều xã thuộc các quận Tân Bình,
19

20. Phú Nhuận, Gò Vấp, Nhà Bè vv.. tăng gấp 10 lần. Từ 236.000 ngàn năm 1960, dân số
ngoại ô Sàigòn tăng vọt lên 2.140.000 người, năm 1974. Nhiều quận mới được thành
lập. Sàigòn có 5 quậnn năm 1954, có 11 quận trưóc khi chính quyền miền Nam bị sụp
đổ. Kể từ năm 1975 đến nay, thành phố Hò Chí Minh không còn mở rộng thêm nữa.
Các công trình chỉnh trang và đô thị hóa còn dang dỡ của thời V.N.C.H đều bị đình
chỉ, vì Nhà Nước không có phương tiện tài chánh, để tiếp tục công tác. Hơn nữa, với
chinh sách giảm dân thành phố Hồ Chí Minh, chánh quyền Hà Nội đã cho ban hành
nhiều biện pháp (từ năm 1975 đến năm 1985), nhằm mục đích ngăn chận hiện tượng
di dân cố hữu từ tỉnh về thành phố Hồ Chí Minh, đồng thời, chính quyền thành phố
tìm các "lùa" 1.800.000 dân Sàigòn di vùng Kinh tế mới. Dưới chế độ xã hội chủ nghĩ
Việt Nam, những nguời lao động "buôn gánh, bán bưng", giới tiểu thương, trung
thương và giới đại thương gia đều bị xem là những thành phần "không sản xuất", ăn
bám, nguy hại, không phù hợp với chế độ xã hội chủ nghĩa. Trung thương và đại
thương gia đều bị quy vào tội "tư sản thương nghiệp và tư sản mại bản". Họ là "kẻ thù
củ nhân dân", cần phải tận diệt họ. Trở thành thủ đô địa phương miền Nam từ năm
1975, thành phố Hồ Chí Minh đã mất hẵn đặc tính năng động kinh tế và dân số không
còn gia tăng nhanh chóng, khác hẵn với thời Việt Nam Cộng Hoà.
II) ĐẶC TÍNH Và VAI TRÒ CỦA CÁC QUẬN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Viện Quóc gia Thống kê Sàigòn đã nghiên cứ các loại cư trú của thành phố Sàigòn.
Kết quả của cuộc điều tra nầy được phổ biến vào năm 1962. Tài liệu thật quý báu, cho
thấy và đặc tính vai trò của các quận thành phố Hồ Chí Minh.
Căn cứ trên bản đồ số 7, người ta nhận thấy các bố trí và vai trò của các quận thành
phố Chợ Lớn và Sàigòn khá giống nhau.
1- Các khu vực hoạt động thƣơng mãi.
Cả hai trung tâm thành phố cổ xưa đều là hai
khu vực thương mãi quan trọng từ trước đến
nay.
-Tại Sàigòn, các hoạt động thương
mãi đặc biệt tập trung quanh chợ "Bến
Thành", bên cạnh nhà ga, đối diện với công
trường Diên Hồng. Các đại lộ huyết mạch
(đại lộ Trần Hưng Đạo, Hàm Nghi, đường
Lê Thánh Tôn, Lê Lai vv..) đều qui tụ về chợ
Bến Thành, và tại đây, bộ hành và xe cộ lưu
thông tấp nập. Một vài đường phố như
đường Đồng Khởi (đường Tự Do cũ), đại lộ
Nguyễn Huệ, được nổi tiếng là những đường
phố thương mãi: các cửa hàng, các siêu thị,
các phòng trà ca nhạc, nhà hàng vv..tập
20

21. trung kề sát nhau, dọc theo hai bên đường phố, chạy dài từ Vương Cung Thánh
Đường đến tận bến Chương Dương. Hiện nay, các phòng trà ca nhạc, các nhà hàng
khiêu vũ tư nhân không còn hoạt động nữa. Nhà nước đã tịch thu tài sản của các nhà
"tư sản mại bản và tư sản thương nghiệp" dọc theo các dường phố thương mãi, biến
các phòng trà, nhà hàng khiê vũ vv.. thàanh các cửa hàng quốc doanh, chuyên bán các
kỹ vật, mỹ phẩm, và đồ tiểu thụ công nghiệp vv..Các khách sạn và nhà hàng sang
trọng như khách sạn Độc Lập (Caravelle cũ), Cữu Long (Majestic cũ) đường Đồng
Khởi, Hữu Nghị (Palace cũ) và Bến Thành (Rex cũ) đường Nguyễn Huệ được cải biến
thành khác sạn và nhà hàng, có tổ chức khiêu vũ. Những nơi giải trí nầy chỉ dành
riêng cho các khách du lịch ngoại quốc , các "cố vấn" của khối Liên Sô. Họ phải trã
chi phí bằng ngoại tệ. Khu vực làm "áp phẻ nằm dọc theo sông Sàigòn, từ bến
Chương Dương đến Cầu Móng tập trung nhiều cao ốc, nhiều ngân hàng, nhiều công ty
thương mãi ngoại quốc dưới thời Việt Nam Cộn Hoà, thương mãi tấp nập. Nhưng
hiện nay, khu vực làm "áp phe" nầy trở nên vắng vẻ, vì giới kinh doanh ngoại quốc đã
chấm dứt mọi giao thưong với Cộng Hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam. Ngân hàng,
trụ sở thuơng mãi của người ngoại quốc đều bị tịch thu.
-Tại Chợ Lớn, thương mãi vẫn còn tấp nập dọc theo đường phố Trần Hưng
Đạo, Đồng Khánh, Nguyễn Tri Phương vv.. Sau các đợt đánh "tư sản mại bản và tư
sản thương nghiệp" trong những năm 1976, 1798 , 1983, 1985, hầu hết các cửa hàng,
các siêu thị, các tiệm buôn đều bị tịch thu, biến thành các cửa hàng quốc doanh,
chuyên bán các nhu yếu phẩ (gạo, rau..) cho dân ở các phố. Khác hẳn với các cửa
hàng quốc doanh, hiếm hoi hàng hoá, các cửa hàng tư thương được trưng bày đủ loại
mặt hàng nhập cảng (bia hộp, thuốc lá, thuốc men, rượu, xe đạp, xe gắn máy, đồ phụ
tùng, radio-cassettes, đồng hồ đeo tay vv..). Những hàng nhập cảng nầy do thân nhân
người Việt ở rải rác khắp thế giới (Bắc Âu, Tây Âu, Bắc Mỹ Châu, Úc Châu vv..) gởi
quà về giúp đỡ gia đình còn bị "kẹt" ở Việt Nam, đặng bán để sống qua ngày. Người
ta có thể mua đủ thứ loại hàng hoá…miễn là có tiền!
2- Các khu phố thuộc giới trƣởng giả và giới trung-lƣu
Một phần lớn các giới truởng giả và trung lưu cư ngụ tại quận nhất và quận ba. Các
khu phố nầy được xây cất trên "đồi", gốc thềm phù sa cổ của sông Sàigòn, chế ngự
bao quanh các kkhu thương mải vừa kể trên. Nhờ vào vai trò cựu thủ đô miền Nam,
thành phố Sàigòn có một khu vực hành chánh tập trung trước kia nhiều bộ của nội các
chánh phủ, nhiều tòa đại sứ đối diện với dinh" Độc Lập". Khu phố hành chánh nầy
nằm giữa các khu phố của giới trưởng giả Sàigòn và các khu thương mãi. Các đường
phố rộng lớn cắt nhau thẳng góc. Dọc theo phố có hai hàng cây cao (cây me hoặc cây
ca sao), tàng lá xum xuê, tỏa ra nhiều bóng mát, che phủ các công ốc, các biệt thự
nguy nga, tráng lệ, tạo cho khu phố hành chánh và các khu phố của giới trưởng giả
Sàigòn một vẻ đẹp độc đáo, uy nghi hoàn toàn tương phản với các xóm lao động.
3- Các xóm lao động
21

22. Đa số dân lao động có đồng lương thấp kém (công nhân, tư chức, công chức, tiểu
thương) phải sinh sống ở các xóm lao động. Các xóm lao động nầy thường chiếm các
vùng biên thủ đô
Tại Sàigòn, các xóm lao động tập trung ở phía Nam và Đông Nam trong các vùng
trũng thấp (trước kia là các ao đầm, ruộng lủa đã được lấp bằng) như xóm Câu Muối (
giống tựa như khu “les halies” của Ba Lê xưa kia) thuộc quận nhì, các khu Bàn Cờ,
Vườn Chuối ở quận 3 và Khánh Hội ở quận 4. Chính trong các xóm lao động kể trên,
có nhiều hãng xưởng tiểu thủ công nghiệp được thiết lập trong các đưòng hẻm, phía
sau các cao ốc và nhất là dọc theo hai bên bờ rạch Bển Nghé và Kinh Té. Nhưmg các
xóm lao động được nổi tiếng nhất tập trung tại Chợ Lớn (quận 5 và quận 6). Một phần
lớn nhà cửa tại đày là nhà lá, nhà tranh vv..mà người ta gọi là nhà ổ chuột, được xây
cẩt chen chút dọc theo kinh Bển Nghé và Kinh Đôi, và dọc theo các kinh phụ ăn thông
với sông Sàigòn. Các khu nhà ổ chuột nằm xen kẽ với các kho chứa hàng hoá, các
hãng xưởng ( xưởng dệt, xưởng chế biến các chế phẩm tiêu thụ bằng chẩt nhựa dẽo,
các dụng cụ bếp núc, đồ điện, đồ phụ tùng xe đạp, xe gắn máy, thực phẩm w..) và nhất
là nhà máy xay lúa hoạt động ồn ào suốt ngày. Các kinh rạch đầy
. Nhiêu đống gỗ, sắt vụn, bao
lúa. rác rến nằm ngổn ngang, dọc theo hai bên bờ kinh rạch.
4 - Một khu kỷ nghệ tân tiến.
Khu kỹ nghệ tân tiến được thành lập trong thời kỳ thập niên 60, tại phia Đông Bắc
Sàigòn, dọc theo xa lộ Sàigòn - Biên Hoà. Được nổi tiếng nhất là các ngành kỹ nghệ
dệt, luyện kim (lò luyện sát, thép, đồng, gang) và các lãnh vực kỹ nghệ nhẹ biến chể
(sản xuất được , các chẩt hoá học, các đồ điện w..) Chúng ta có thể đưa ra một
vài nhận định, về vi trí và vai trò các khu phố của thành phố Hồ Chí Minh :
a- Sự tương phản rõ rệt giửa các khu phố cư ngụ của giới trưởng giả và các xóm lao-
động.
Trong các khu phố cư ngụ của giới trưởng giả, hình thức cư trú điển hình là các biệt
thự sang trọng, xung quanh có một mảnh vườn, đây đủ tiện nghi. Nhà cửa ở các khu
phố nầy đẹp nhất trong thành phố. Mỗi biệt thự được che khuất một cách kín đáo. nhờ
một hàng rào trồng cây hoặc một bức tường cao khoảng hai thước. Phía dưới mỗi của
sổ, người ta vẫn còn thấy máy điều hoà không khí, nhưng hiện nay những máy này
không còn được xử dụng nữa. Để tiết kiệm năng lượng, nhà nước cẩm dùng tẩt cả các
loại máy tiêu thụ điện (máy lạnh. tủ lạnh, máy đông lạnh w..). Từ tháng 7 năm 1983,
điện của các khu phố thuờng hay bi cúp, trung bình 5 buổi ban ngày và 2 đêm mỗi
tuàn lễ. Nhà nước hạn chế tối đa vấn đề tiêu thụ điện, bình quân 60Kw/giờ cho mỗi
gia đình. Nếu vượt khỏi tiêu chuẫn nầy, người tiêu thụ sẽ bi phạt tiền : giá điện sẽ tăng
gấp đôi, Nếu trường hợp còn tái phạm, thì nhà nước sẽ cúp điện vĩnh viễn.
Các khu cư ngụ của giới trưởng giả và giới trung lưu xây cẩt gần vườn Tao Đàn và
vườn Bách Thú, hệ thống giao thông công cộng tưong đổi hoàn hảo nhất, đường phố
rộng lớn, yên tĩnh, có hai hàng cây cao tỏa bóng mát dọc hai bên lề đường, khác hẵn
với các xóm lao động, ồn ào náo nhiệt, bi áp lực nhân mãn, không có công viên,
22

23. không có trồng cây dọc theo các đường phố. Trong các xóm lao động, đường hẻm
chật hẹp, ngoằn ngoèo, nhà cửa lụp xụp, kề sát nhau, không được xây cất ngay hàng
thẳng lối (vật liệu rẻ tiền: mái nhà lợp bằng lá, bằng “tôn” (tôles), vách bằng gỗ đủ
loại hoặc bằng giấy dày w..). Bề rộng của nhiều đường hẻm đôi khi không quá một
thước, đường cũng không được trải đá hay tráng nhựa, trở nên lầy lội vào mùa mua.
Nhiều xóm lao động có loại cư trú tệ hại hơn nữa: nhà sàn, “nhà nổi" hay “nhà ghe”,
mái lợp hàng lá hay tranh, vách làm bằng giấy dày, chiếu vv.. được đóng đính vào
một sườn gổ. Các loại nhà ổ chuột nầy không có cầu vệ sinh, không có nhà tắm,
không đèn điện. Dân lao động sử dụng nước kinh rạch để tắm rửa, giặt quần áo, ngoại
trừ nước uổng, nước nấu ăn lẩy từ các vòi nước công cộng. Rác rến, nước dùng trong
thành phố chảy thoát về kinh rạch làm ô nhiễm nước dùng của xóm lao động. Lúc
nước ròng, nước kinh rạch trở nên vàng hoặc đen, tỏa ra mùi hôi nặc nồng. Dân cư
của các xóm lao động sinh sống trong diều kiện vô cùng kém vệ sinh, nhất là ở các
xóm lao động nằm dọc theo hai bên bờ kinh rạch.
b- Mật độ dân sốcực cao trong các xóm lao động.
Cuộc điều tra dàn số của Viện Quốc Gia Thống Kê Sàigòn năm 1958 và năm 1967
cung cấp nhiều số liệu quý báu về các loại cư trú và cách xử dụng đẩt đai trong thủ đô
Sàigòn. Kết quả của hai cuộc điều tra nầy có thể được đúc kết bằng bản thống kê như
sau :
Căn cứ vào các số liệu trên, chúng ta có thể đưa ra một vài nhận xét:
- Ðất đai dành cho khu vực hành chánh chiếm một diện tích khiêm nhường : 6%
tống số diện tích xây cốt trong thành phố. Các công ốc tập trung một phần lớn tại quận
1.
- Các khu quân sự chiếm 6,3%, tỷ lệ cao, vì lúc bẩy giờ, miền Nam đang bị lâm
vào thời chiến. Nhiều căn cứ quânsự được thiết lập rải rác ở các vùng ven đô, tại các
địa điểm then chốt, trước khi tiến vào thủ đô Sàigòn.
- <i<="" i="">: 2,1%. Từ thập niên 60, chính phủ áp dụng nhiều biện pháp để
ngăn chận các hãng xưởng xây cất trong thành phố, ngoại trừ các xi nghiệp nhỏ có
tính cách “gia đình” và các tiểu thủ công nghiệp. Hơn nữa, giá đất đai trong thành phổ
càng ngày càng tăng vọt, không thuận lợi cho giới kinh doanh đầu tư thành lập các
23

24. hãng xưởng. Theo chính sách giải tỏa thủ đô, nhà nước khuyến khích các kỹ nghệ gia
xây cất các xí nghiệp mới, trong khu vưc kỹ nghệ Sàigòn - Biện Hoà.
Khu kỹ nghệ này được thành lập trên vùng đẩt “cao” (gốc các thềm phù sa cổ hay “đất
xám") năm phủ lên trên lớp đá cứng rắn, tạo điêu kiện lý tưỏng cho việc xây cất các xí
nghiệp tân tiển. Ngoài ra, giá đất khu kỹ nghệ Sàigòn - Biên Hoà không cao, do dó,
thu hút kỹ nghệ gia: khoảng 20 xí nghiệp được thành lập năm 1962 và lần lượt nhiệu
xí nghiệp khác xuất hiện, vào cuối thập niên 60 (phụ bản danh sách các xi nghiệp
được xây cẩt ở Sàigòn và ngoại ô, từ năm 1955 đến năm 1973).
- Đẩt đai được xứ dụng trong lãnh vực thương-mãi chỉ chiểm 0,5%, tỷ lệ kém
cỏi so với diện tich thành phổ Sàigòn, và vai trò thương mãi chiểm ưu thế tuyệt đối,
vuợt hẳn các lãnh vực kinh tế khác.
- Ðất đai dành cho các khu cư ngụ của giới trưởng giả chiếm 5,6%, tỷ lệ rất cao, có
khoảng 11 ngàn gia đinh truởng giá sinh sống tại những khu sang trọng này. Một số
gia đình giàu có đã di tản truớc ngày 30-4-1975. Ða số ga đinh còn “kẹt” ở lại Sàigòn,
bị “chánh quyền Cách Mạng" truy nã, nhân các đợt đánh “tư sản mại bản và tư sản
thương nghiệp” vào tháng 9-1975 và trong các tháng 3-5 năm 1978. Nhà cửa, tài sản
đều bị tich thâu. Một số gia đình, cũng các thân nhân, phải rời khỏi thành phổ Hồ Chí
Minh, để sinh cơ lập nghiệp tại các vùng kinh tế mới, trở thành nông dân. Nhà nước
tịch thu các của hàng, các xi nghiệp, các văn phòng. Những cơ sở này trở thành các xi
nghiệp quóc doanh. Biệt thự và xe du lich của họ được cắp phát cho giới cán bộ cao
cấp. Đa số các cấp lãnh đạo này gốc ở miền Bắc vào Nam sau ngày 30-4-1975. Biệt
thự được bộ đội canh gác cẩn thận. Họ được nhà nước ban cho nhiều “ân huệ vật
chất”, di chuyển bằng xe du lich, có tài xế lái và cận vệ. Họ tạo thành “giai cấp
thượng lưu" mới mẻ tại thành phố Hồ Chi Minh. Đa số người của "giai cấp thượng
lưu" này gốc nông dân, dốt nát, quê můa, có trình độ học vấn thấp kém, chưa học
xong bậc tiểu học.
- Đất đai dành cho các khu cư ngụ của gíới trung lưu chiếm 25,3%.
- Đất đai dành cho các xóm lao động chiếm tỷ lệ thật cao: 54,2%</i
Xuyên qua bốn giai đoạn phát triển của thành phố Hồ Chí Minh, diện tích tăng vọt
gấp đôi, trọng vòng 40 năm. Từ 36 Km2 năm 1936, con số nầy đã vượt lên 70 Km2
năm 1975. Mật độ dân số trung hình của thành phố rất cao: 36.000 người km². Nhưng
mật độ nầy không phản ảnh thực tế bi đát của các xóm lao động kém vệ sinh. Dân cư
sinh sống chen chúc và số dân lao động của thành phổ chiếm gần hai phần ba tổng số
dân Sàigòn. Tại các khu nhà ổ chuột quận 5, phía Nam Chợ Lớn, mật độ dân số lên
đến 7l.000 nguời Km² và 65.000 người ở các Xóm lao động của quận 4, phía Nam
Sàigòn.
Sự kiện nầy đặt cho chánh phủ Hà Nội nhiều khó khăn. Làm thế nào đối phó lại tình
trạng kinh tế và xã hội bi đát đó, do hậu quả của 30 năm chiến tranh tàn khốc để lại?
Làm thể nào giải quyết cùng một lúc:
- Nạn thất nghiệp càng ngày càng trầm trọng tại Sài
...). Từ khi Hiệp định Ba Lê được ký
24

25. kết ngày 27-01-1973?
- Vẩn đề chuyển nghề đối với binh sĩ, công chức của chánh quyền miền Nam và
chuyển nghề đối với những người trước kia sinh sống nhờ chiến tranh (nhà hàng, hộp
đêm, nhà khiêu vũ vv..), nhờ thương mãi và các dịch vụ khác. Những ngành họạt động
kinh tế tư nhân nầy không còn thích hợp nữa, dưới chế độ Cộng Hoà Xã Hội Chủ
Nghĩa Việt Nam hiện tại.
Việc cải tạo kinh tế , xã hội miền Nam không phải là một việc đơn giản. Trước khi đề
cập đến các vẩn đề nầy, chúng ta thử xét qua các khía cạnh dân số và họạt động kinh
tế của thành phố Hồ Chí Mính.
25

26. 26

27. 27

28. 28

29. (còn tiếp...)
Gs Lâm Thanh Liêm
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
29