1. ΜΑΘΘΜΑ 1Ο
Νοζμβριοσ 2012 -- 4 διδακτικζσ ϊρεσ
Ι΢ΣΟΡΙΑ ΣΘ΢ ΒΤΗΑΝΣΙΝΘ΢ ΗΩΓΡΑΦΙΚΘ΢ ΣΕΧΝΘ΢
΢ΣΟΧΟΙ:
1. Θα παρουςιαςτεί θ αφετθρία και θ εξζλιξθ τθσ Βυηαντινισ αγιογραφίασ.
2. Θα παρουςιαςτοφν ςθμαντικά δείγματα εικόνων για κάκε εικονογραφικι περίοδο.
3. Θα ςχολιαςτοφν τα κφρια εικονογραφικά χαρακτθριςτικά κάκε περιόδου.
4. Θα γίνει αναφορά ςτουσ κφριουσ εκπροςϊπουσ τθσ βυηαντινισ εικονογραφίασ.
5. Θα κινθτοποιθκεί το ενδιαφζρον των μακθτϊν γφρω από τθ Βυηαντινι εικόνα.
Ειςθγθτἠσ : Κυριακουλόπουλοσ Ευάγγελοσ ΠΕ01.
Θ ειςιγθςθ βαςίςτθκε και ςε πλθροφορίεσ του διαδυκτιακοφ τόπου: www. Impantokratoros.gr

2. Θ εκκλθςιαςτικι παράδοςθ αναφζρει ότι θ πρϊτθ εικόνα , με τθν ζννοια
τθσ αναπαραςτάςεωσ, ζγινε από τον ίδιο τον Κφριο και μάλιςτα
αχειροποίθτθ. Θ ιςτορία τθσ εικόνασ αυτισ με λίγα λόγια ζχει ωσ εξισ: Ο
Aφγαροσ, βαςιλιάσ ςτθν Ζδεςςα τθσ Μεςοποταμίασ, υπζφερε από
λζπρα. Ζγραψε, λοιπόν ςτον Κφριο επιςτολι, με τθν οποία τον
παρακαλοφςε να ζρκει ςτθν Ζδεςςα για να τον κεραπεφςει. Σθν
επιςτολι ζφερε ςτθν Παλαιςτίνθ ο υπθρζτθσ του Ανανίασ. Αυτόσ
προςπάκθςε και να ηωγραφίςει τον Κφριο, χωρίσ όμωσ να το
κατορκϊςει. Ο Κφριοσ που αντιλιφκθκε τθν προςπάκεια του Ανανία,
ηιτθςε νερό για να νιφτεί και ςκοφπιςε το πρόςωπό Σου με ζνα
μανδιλιο. Θ κεία μορφι του Κυρίου αποτυπϊκθκε καυματουργικά.
Αυτό
είναι
γνωςτό
ωσ
το
Άγιο
Μανδιλιο.

3. • Σθν ιςτορία τθσ Βυηαντινισ Εικονογραφίασ οι ιςτορικοί τθν διαιροφν
ςε κάποιεσ περιόδουσ:
1) Οι πρϊτοι αιϊνεσ μζχρι τθν Εικονομαχία. Θ περίοδοσ αυτι
υποδιαιρείται:
Α. ΢τθν πρωτοχριςτιανικι (μζχρι τουσ χρόνουσ του Μ. Κωνςταντίνου).
Β. ΢τθν παλαιοχριςτιανικι 320-720 μ.Χ. (από τουσ χρόνουσ του Μ.
Κωνςταντίνου μζχρι τθν εικονομαχία).
2) Οι χρόνοι τθσ Εικονομαχίασ (724-843 μ.Χ.).
3) Οι χρόνοι των Μακεδόνων και Κομνθνϊν (867-1204 μ.Χ.).
4) Θ Παλαιολόγεια Αναγζννθςθ (1204-1453 μ.Χ.) ι Τςτεροβυηαντινι
περίοδοσ

4. ΢τουσ πρϊτουσ αιϊνεσ του Χριςτιανιςμοφ, τθν πρωτοχριςτιανικι
περίοδο, υπιρχε θ λεγόμενθ αρχαϊκι εικονογραφία, που είχε
ςυμβολικό χαρακτιρα και είναι γνωςτι ωσ θ τζχνθ των κατακομβϊν.
Θ τεχνοτροπία ςτισ απεικονίςεισ των κατακομβϊν είναι ελεφκερθ.
Άρχιςε με μοτίβα, τα οποία παρζλαβε από τθν ειδωλολατρικι τζχνθ,
όπωσ π.χ. ο Ορφζασ. Ο ςκοπόσ τθσ τζχνθσ αυτισ είναι κακαρά
διδακτικόσ. Χρθςιμοποιικθκαν ςφμβολα όπωσ θ ναφσ, ο ιχκφσ, θ ελιά,
θ Άγκυρα, θ Άμπελοσ κ.α. Οι τοιχογραφίεσ αυτισ τθσ περιόδου είναι
βαςικά άτεχνεσ. Ζχουν περιςςότερο κρθςκευτικι παρά καλλιτεχνικι
ςθμαςία.

5. Κατακόμβθ Μιλου

7. • Είςοδοσ

8. Πλάγιοι τάφοι

9. Νεκρικόσ κάλαμοσ

10. ΢φμβολα

11. Ιχκφσ: Ιθςοφσ Χριςτόσ Θεοφ υιόσ ΢ωτιρ

12. Ιχκφσ και… Άρτοσ (΢ϊμα Χριςτοφ)

13. Χριςτόγραμμα

14. Εκκλθςία

15. Ελπίδα

16. Ειρινθ

17. Ακαναςία

18. Καλόσ Ποιμιν

19. Σρεισ Παίδεσ

20. 12 Απόςτπολοι

21. Τπολείμματα νωπογραφίασ

23. • ΢τθν παλαιοχριςτιανικι περίοδο, μετά τθν παφςθ των
διωγμϊν, άρχιςαν να χρθςιμοποιοφν ηωγραφικζσ
απεικονίςεισ αγίων μορφϊν και παραςτάςεισ από τθν
Παλαιά και τθν Καινι Διακικθ. ΢τθν περίοδο αυτι ζχουμε
τθ χριςθ ψθφιδωτϊν - μωςαϊκϊν. Τπάρχουν και
ςθμαντικζσ τοιχογραφίεσ που δουλεφονται με τθν τεχνικι
του Fresco. ΢θμαντικά ζργα τζχνθσ τθσ εποχισ αυτισ είναι:
τθσ Βαςιλικισ του Αγίου Δθμθτρίου ςτθ Θεςςαλονίκθ (5οσ
αιϊνασ), του Αγίου Απολλιναρίου ςτθ Ραβζννα, τα fresco
του Castelseprio κοντά ςτο Μιλάνο (6οσ - 7οσ αι.), κ.α. ΢τισ
φορθτζσ εικόνεσ ζχουμε τθν εποχι αυτι (6οσ αι.) τθν περίφθμθ εγκαυςτικι τεχνικι ςτθ Μονι του ΢ινά.

24. ΢κθνζσ ΠΔ και ΚΔ

26. Νωπογραφία παλαιοχριςτιανικι. Άγιοι Κοςμάσ και Δαμιανόσ

27. Ροτόντα

28. Άγιοσ Απολλινάριοσ

29. Άγιοσ Απολλινάριοσ

34. Θ ακίνθτθ υπερβατικι μορφι τθσ Θεοτόκου και οι ωραίεσ και γεμάτεσ πνευματικότθτα
ανάλαφρεσ μορφζσ των αγγζλων αποτελοφν το ςφνδεςμο ανάμεςα ςτθ γθ και ςτον ουρανό.

37. Ο Χριςτόσ είναι ενδεδυμζνοσ με τον παραδοςιακό πορφυρό χιτϊνα[5]. Σο φωτοςτζφανο που περιβάλλει το
κεφάλι του φζρει ςταυρό και μια ςειρά διακοςμθτικζσ χάντρεσ ςτθν περιφζρειά του. Μια ενδιαφζρουςα
λεπτομζρεια είναι θ διαφορά ανάμεςα ςτο χρϊμα του προςϊπου και το χρϊμα των χεριϊν. ΢φμφωνα με τον
Κουρτ Βάιτημαν (Kurt Weitzmann), «θ υψθλι ποιότθτα αυτισ τθσ εικόνασ ςτθρίηεται ςτο λεπτό χειριςμό τθσ
ςάρκασ, που υποδεικνφει μια ςτακερι ςχζςθ με τθ κλαςικι παράδοςθ, και ςτθ δυνατότθτα του καλλιτζχνθ να
ξεπερνά τθν ανκρϊπινθ φφςθ του Χριςτοφ με τθ μεταβίβαςθ τθσ εντφπωςθσ του άχρονου που ςυνδζεται με
το κείο»[6]..

38. ΢τθ ςυγκεκριμζνθ εικόνα ςυνυπάρχουν οι
νατουραλιςτικζσ τάςεισ τθσ ελλθνιςτικισ
παράδοςθσ –ιδιαίτερα ςτο πρόςωπο- με
τθν εμφανι προςπάκεια του καλλιτζχνθ να
προχωριςει ςτθν αφαιρετικι διαδικαςία
και να προβάλλει μια άχρονθ Υπαρξθ πίςω
από τθν απεικόνιςθ του ςυγκεκριμζνου
προςϊπου,
χρθςιμοποιϊντασ
ςυγκεκριμζνεσ χρωματικζσ αποδόςεισ, τθ
μετωπικότθτα, τθν ζκφραςθ των ματιϊν, τα
ςφμβολα του φωτοςτζφανου και του
ςταυροφ.
Θ
μετάβαςθ
από
το
[7] είναι ζνα
νατουραλιςμό ςτθν αφαίρεςθ
κυρίαρχο ςτοιχείο ςτθ διαδικαςία τθσ
ιςτορικισ μετάβαςθσ τθσ τζχνθσ από τθν
Υςτερθ Ρωμαϊκι ςτθν Πρϊιμθ Βυηαντινι
περίοδο και ωσ εκ τοφτου είναι ζνα ςθμείο
αιχμισ για τθ διάκριςθ και κακιζρωςθ μιασ
πραγματικά μοναδικισ αντίλθψθσ για τθν
τζχνθ[8].

39. • ΢τουσ ηοφεροφσ χρόνουσ τθσ Εικονομαχίασ θ καταδίκθ των εικόνων
και εν γζνει των ανκρωπομορφικϊν παραςτάςεων, ανζκοψε προσ
ςτιγμιν τθν πορεία τθσ βυηαντινισ ηωγραφικισ. Ο εικονογραφικόσ
κφκλοσ αντικαταςτάκθκε με διακοςμθτικά μοτίβα, ιδίωσ από το
ηωικό και φυτικό κόςμο. Θ Εικονομαχία δεν δθμιοφργθςε νζα
τζχνθ, αλλά κυρίωσ επανζφερε τον πρωτοχριςτιανικό διάκοςμο
των ναϊν. Σθν περίοδο αυτι αναπτφςςεται κυρίωσ θ κεολογία τθσ
εικόνασ, με τον Άγιο Ιωάννθ τον Δαμαςκθνό, τον απολογθτι και
υπζρμαχο των εικονοφίλων ςτθν Α' φάςθ τθσ εικονομαχίασ (726787 μ.Χ.), με τθν Η' Οικουμενικι ΢φνοδο ςτθν Νίκαια (787 μ.Χ.), θ
οποία καταδίκαςε τθν εικονομαχικι αίρεςθ, και με τον Άγιο
Θεόδωρο τον ΢τουδίτθ, τον άλλο ςθμαιοφόρο τθσ Ορκοδοξίασ, ο
οποίοσ υπεραςπίςτθκε τισ εικόνεσ ςτθν Β' φάςθ τθσ εικονομαχίασ
(813-843
μ.Χ.).

45. • ΢τθν περίοδο των Μακεδόνων και Κομνθνϊν ζχουμε τθν
αναγζννθςθ τθσ ορκοδόξου αγιογραφίασ. Θ νίκθ κατά των
εικονομάχων επζφερε ουςιαςτικι μεταβολι ςτθ
ηωγραφικι, κακϊσ και ςε όλθ τθ βυηαντινι τζχνθ. Σον
διάκοςμο των ναϊν υπαγορεφουν λειτουργικοί και
δογματικοί λόγοι. Μια ιεραρχικι τάξισ επιβάλλεται πλζον
ςτα εικονογραφικά κζματα. Σθν τάξθ αυτι κακορίηει θ
Εκκλθςία, θ οποία τϊρα, κατ' απόφαςθ τθσ Η'
Οικουμενικισ ΢υνόδου, αναλαμβάνει να κατευκφνει τθν
αγιογραφία. Δθμιουργοφνται οι τρεισ εικονογραφικοί
κφκλοι: ο δογματικόσ, ο λειτουργικόσ και ο ιςτορικόσ
(εορταςτικόσ). Σα κζματα ιςτοροφνται ςε κακοριςμζνθ
κζςθ ςτο ναό, κάτι το οποίο κα αποβεί πλζον κανόνασ ςτθ
βυηαντινι αγιογραφία.

46. •
΢τθν περίοδο αυτι ζχουμε και νζουσ χαρακτιρεσ τθσ τζχνθσ. Ειςζρχεται ςτθν
εικονογραφία ο τφποσ του μοναχοφ με το ξθρό, λόγω τθσ αυςτθρισ νθςτείασ,
πρόςωπό του, τουσ αμυγδαλοειδείσ οφκαλμοφσ κ.λ.π. Ζχουμε επιςτροφι ςτθν
αλεξανδρινι παράδοςθ. Φυςιογνωμίεσ αγγζλων και αγίων ςτα ψθφιδωτά
υπενκυμίηουν μορφζσ του ελλθνιςτικοφ κόςμοφ. ΢τάςεισ και κινιςεισ των
εικονιηομζνων γίνονται κατά τα πρότυπα τθσ γλυπτικισ τθσ ελλθνικισ
αρχαιότθτασ. Οι προφιτεσ ζχουν τα ενδφματα, τθν ςτάςθ και τθν ζκφραςθ των
ρθτόρων. Γενικά αναμειγνφονται ςτοιχεία αρχαία και νζα και εναρμονίηεται θ
παράδοςθ με τθν ςφγχρονθ τζχνθ. Κατά τθν εποχι των Κομνθνϊν θ αναγζννθςθ
ζχει πλζον ειςζλκει ςε περίοδο ωριμότθτασ . Ο Charles Delvoye ονομάηει τθν
περίοδο αυτι ωσ τθν κλαςςικι εποχι του Βυηαντίου. Περίφθμα ζργα τθσ
περιόδου αυτισ είναι: ο ναόσ τθσ Αγίασ ΢οφίασ ςτθν Αχρίδα (1040-1045 μ.Χ.), ο
ναόσ του Αγίου Παντελειμονοσ ςτο Nerezi, ςτα ΢κόπια (1164 μ.Χ.), τα υπζροχα
ψθφιδωτά τθσ Αγίασ ΢οφίασ Κωνςταντινουπόλεωσ (12οσ αι.), του Οςίου Λουκά
ςτθ Λειβαδιά (11οσ αι.), τθσ Μονισ Δαφνίου (11οσ αι.) και πολλά άλλα.

55. •
Θ εποχι των Παλαιολόγων κεωρείται ο χρυςόσ αιϊνασ τθσ αγιογραφίασ. Ότι
πρόςφερε θ τζχνθ των προθγοφμενων χριςτιανικϊν αιϊνων, επανζρχεται τϊρα
αλλά με νζα ηωι. Θ αναγζννθςθ των Παλαιολόγων πρζπει να κεωρθκεί ωσ
ςυνζπεια φυςικισ εξζλιξθσ των προθγοφμενων χρόνων και όχι ωσ φαινόμενο το
οποίο εμφανίςκθκε απότομα. Πρζπει να ερμθνευκεί ωσ αναηωογόνθςθ (δια των
ιδεϊν και του όλου κλίματοσ των παλαιολόγειων χρόνων) τθσ λαμπράσ τζχνθσ των
Μακεδόνων και των Κομνθνϊν. Ο 14οσ αιϊνασ είναι ανκρωποκεντρικόσ αιϊνασ.
Χαρακτθριςτικό λοιπόν αυτισ τθσ αναγζννθςθσ ζγινε ο βακφσ ανκρωπιςμόσ.
Τπάρχει μια ςτροφι προσ τα ανκρϊπινα, θ αγιογραφία γίνεται πιο αφθγθματικι,
θ τζχνθ επιδιϊκει πλζον να ςυγκινιςει, να αγγίξει το ςυναίςκθμα. Κυρίωσ ο
Γάλλοσ μελετθτισ G. Millet διαίρεςε τθν παλαιολόγεια ηωγραφικι ςε δφο
«΢χολζσ», τθ «Μακεδονικι» και τθν «Κρθτικι». Βεβαίωσ, ο όροσ «΢χολζσ», ο
οποίοσ ζχει πλζον επικρατιςει, δεν είναι ορκόσ. Μάλλον πρόκειται περί δφο
διαφορετικϊν ρευμάτων, δφο διαφορετικϊν τρόπων προςεγγίςεωσ τθσ
παλαιολόγειασ
αγιογραφίασ.

60. • Θ Μακεδονικι ΢χολι γεννικθκε ςτθν Κωνςταντινοφπολθ, άνκιςε
κυρίωσ ςτθν Μακεδονία με κζντρο τθν Θεςςαλονίκθ και πζραςε
και ςτθ ΢ερβία. Θ ΢χολι αυτι χαρακτθρίηεται για τον ρεαλιςμό και
τθν ελευκερία τθσ. Ζχει ζνταςθ, κίνθςθ και πλοφςια χρωματολογία.
Σο πρόςωπο και τα ενδφματα είναι πλατειά φωτιςμζνα, γι' αυτό
και τθν ονομάηουν «πλατειά τεχνοτροπία». Τποςτθρίχκθκε θ
άποψθ - χωρίσ να είναι απόλυτο - ότι θ τζχνθ αυτι υπιρξε
ιδιαίτερα ςυμπακισ ςτουσ λογίουσ, ςτισ μορφωμζνεσ τάξεισ, τουσ
αυλικοφσ. Κφριοι εκφραςτζσ τθσ υπιρξαν ο Μανουιλ Πανςζλθνοσ
(ο οποίοσ αγιογράφθςε το παρεκκλιςι του Αγίου Ευκυμίου
Θεςςαλονίκθσ και το ναό του Πρωτάτου), ο Μιχαιλ Αςτραπάσ και
ο αδελφόσ του Ευτφχιοσ, που αγιογράφθςαν ςτθ ΢ερβία, ο
Γεϊργιοσ Καλλιζργθσ κ.α. ΢τθν ίδια εποχι ανικει και το
απαράμιλλο ςε τζχνθ και ομορφιά μνθμείο τθσ Μονισ τθσ Χϊρασ
ςτθν
Κωνςταντινοφπολθ.

69. • Από τθν Βαςιλεφουςα θ τζχνθ πζραςε ςτον Μυςτρά κατά τα τζλθ του
14ου αιϊνα. Εκεί απζκτθςε πιο ςτενό χαρακτιρα και ζδωςε τθν Κρθτικι
΢χολι. Θ ΢χολι αυτι παραμζνει περιςςότερο πιςτι ςτον βυηαντινό
ιδεαλιςμό. Είναι τζχνθ ςυντθρθτικι, με χαρακτθριςτικά τισ
ςυγκρατθμζνεσ κινιςεισ, τθ λιτότθτα, τθν ευγζνεια των προςϊπων και
γενικά τθν προςιλωςθ ςτθ βυηαντινι παράδοςθ. Σο φωσ ςτθ ςτενι
τεχνοτροπία είναι λιγοςτό και μοιάηει να πθγάηει από κάποιο βάκοσ,
ςτοιχείο που υποβάλλει ςτον πιςτό βακιά κατάνυξθ. Θεωρικθκε ωσ θ
τζχνθ των μοναχικϊν κφκλων. Θ γνιςια Κρθτικι ΢χολι διαμορφϊκθκε
ςτθν Κριτθ - εξ ου και θ ονομαςία τθσ - μετά το κοςμοϊςτορικό γεγονόσ
τθσ πτϊςθσ του Βυηαντίου, τον ΙΕ' αιϊνα και ςτισ αρχζσ του Ι΢Σ' αιϊνα.
Κυριότεροσ εκπρόςωποσ ο Θεοφάνθσ ο Κρθσ, ο οποίοσ αγιογράφθςε ςτα
Μετζωρα και ςτο Άγιο Όροσ. Γνωςτόσ για τθν ιςτόρθςθ του κακολικοφ τθσ
Μονισ Διονυςίου είναι και ο Ηϊρηθσ (1547 μ.Χ.). Σθν περίοδο αυτι
αγιογραφεί και ο Φράγκοσ Κατελάνοσ με τον αδερφό του Γεϊργιο, οι
οποίοι όμωσ άρχιςαν να προςλαμβάνουν ξζνα και δυτικά ςτοιχεία.

75. • Σζλοσ του Ι΢Σ' αιϊνα και όλον τον ΙΗ' παρατθρείται μεγάλθ
ακμι των φορθτϊν κρθτικϊν εικόνων, με κυριότερουσ
εκπροςϊπουσ τουσ: Μιχαιλ Δαμαςκθνό, Σηάνε, Λαμπάρδο,
Βίκτωρα, Πουλάκθ, Μόςκο κ.α., οι οποίοι, όμωσ, δζχονται, ςε
μεγάλο βακμό, ςτοιχεία από τθν δυτικι ακμάηουςα τζχνθ.

79. • Σον 18ο και 19ο αιϊνα άνκιςε θ λαϊκι τζχνθ, με τα χαρακτθριςτικά
τθσ να εκφράηουν το πνεφμα τθσ εποχισ, δθλαδι τον πόκο για
απελευκζρωςθ από τον τουρκικό ηυγό. Κυριότεροι εκφραςτζσ είναι
ο Θεόφιλοσ, ο Γεϊργιοσ Μάρκου, ο Ηωγράφου κ.α. Οι μορφζσ
εικονίηονται με απλά ςχιματα, τα χρϊματα είναι πιο ςκοτεινά και
γενικά θ ποιότθτα είναι υποδεζςτερθ των προθγοφμενων αιϊνων.
Θ βυηαντινι ηωγραφικι ςχεδόν εξαφανίςτθκε και επικράτθςε θ
ηωγραφικι τθσ Δφςθσ μζχρι το δεφτερο μιςό του 20ου αιϊνα. Ο
Διονφςιοσ ο εκ Φουρνά προςπάκθςε ςτθν εποχι του (περίπου το
1700 μ.Χ.) να επαναφζρει τθ βυηαντινι τζχνθ, αλλά θ προςπάκειά
του δεν ζφερε καρποφσ, διότι το ρεφμα πλζον οδθγοφςε ςτθ Δφςθ.
Ακόμθ και ςτο Άγιο Όροσ χρθςιμοποιοφςαν τθν δυτικι τεχνοτροπία

80. • Μόλισ το 1940-1950 ο Φϊτθσ Κόντογλου μετά από
υπεράνκρωπουσ αγϊνεσ κατάφερε να ξαναφζρει ςτο φωσ
τθν τζχνθ τθσ βυηαντινισ αγιογραφίασ και να καλλιεργιςει
ζνα κλίμα αναβιϊςεωσ τθσ ηωγραφικισ παράδοςθσ. Κατά
τουσ χρόνουσ μασ θ άνκιςθ των βυηαντινϊν ςπουδϊν, οι
ζρευνεσ για τθν βυηαντινι τζχνθ, τα ςυνζδρια,
δθμιοφργθςαν μια ατμόςφαιρα ευνοϊκι. Οι ςφγχρονοι
καλλιτζχνεσ κατζχοντασ πλζον τθν απαραίτθτθ γνϊςθ,
μποροφν και πρζπει κατά χρζοσ να αποβοφν οι
κεματοφφλακεσ και να αναδειχκοφν οι δθμιουργικοί
ςυνεχιςτζσ, τθσ μακραίωνθσ παράδοςθσ, που ονομάηεται
ορκόδοξθ
αγιογραφία.