Đề tài: Thành phần hóa học và chiết phân đoạn rễ cây Đinh lăng

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ
KHOA DƯỢC – ĐIỀU DƯỠNG
  
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
CHUYÊN NGÀNH DƯỢC HỌC
MÃ SỐ: 52720401
PHÂN TÍCH SƠ BỘ THÀNH PHẦN HÓA
HỌC VÀ CHIẾT PHÂN ĐOẠN RỄ
CÂY ĐINH LĂNG
(Polyscias fruticosa (L.) Harms)
TRỒNG TẠI AN GIANG
Cán bộ hướng dẫn:
PGS.TS. TRẦN CÔNG LUẬN
ThS. ĐỖ VĂN MÃI
Sinh viên thực hiện:
TRẦN THỊ KIM TUYỀN
MSSV: 12D720401259
LỚP: ĐH DƯỢC 7C
Cần Thơ, năm 2017

i
LỜI CẢM ƠN
Trong thời gian nghiên cứu để hoàn thành khoá luận tại bộ môn dược liệu trường Đại
học Tây Đô, em đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, hướng dẫn của thầy cô, bạn bè
và gia đình.
Với lòng biết ơn sâu sắc, em xin chân thành gửi lời cảm ơn tới PGS.TS. Trần Công
Luận, ThS. Đỗ Văn Mãi người thầy tận tuỵ, nhiệt tình đã dìu dắt, giúp đỡ em trong
suốt thời gian thực hiện khoá luận tốt nghiệp.
Em xin chân thành cảm ơn sâu sắc tới toàn thể thầy cô của bộ môn dược liệu trường
Đại học Tây Đô đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ em trong toàn bộ thời gian thực
hiện khoá luận này.
Em xin chân thành cảm ơn toàn thể thầy cô giáo trường Đại học Tây Đô đã tận tình
dạy bảo em trong suốt những năm học vừa qua.
Cuối cùng, em xin tỏ lòng cảm ơn chân thành, sâu sắc nhất tới Cha mẹ, gia đình, bạn
bè, những người thân đã luôn bên cạnh, động viên, ủng hộ em trong suốt thời gian học
tập và hoàn thành khoá luận.
Cần Thơ, ngày tháng năm 2017
Sinh viên

ii
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi.
Các số liệu, kết quả trong khóa luận là trung thực và chưa từng được ai công bố trong
một công trình nào khác.
Sinh viên

iii
TÓM TẮT
Khóa luận tốt nghiệp đại học - Khóa học: 2012 – 2017
Chuyên ngành Dược học - Mã số: 52720401
Phân tích sơ bộ thành phần hóa học và chiết phân đoạn của rễ cây Đinh lăng
(Polyscias fruticosa (L.) Harms) trồng tại An Giang
Sinh viên: Trần Thị Kim Tuyền
Giáo viên hướng dẫn: PGS.TS. Trần Công Luận
ThS. Đỗ Văn Mãi
Mở đầu
Trong y học cổ truyền, cây Đinh lăng từ lâu đã được sử dụng như một vị thuốc thông
huyết mạch. Những nghiên cứu trước đây đã chỉ ra Đinh lăng có các tác dụng dược lý
tương tự như Nhân sâm nhưng giá thành lại rẻ hơn và dễ trồng hơn Nhân sâm nên
chúng đã đang được quan tâm nghiên cứu. Ở Việt Nam, nguồn dược liệu Đinh lăng
dồi dào, hứa hẹn là một nguồn khai thác các thành phần hóa học của chúng đầy tiềm
năng. Đề tài này hướng tới việc khảo sát các thành phần hóa học trong cây Đinh lăng
để cung cấp nguồn tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu
Nguyên liệu là cây Đinh lăng, được thu hái tại Tri Tôn – An Giang. Sau khi qua quá
trình sơ chế ban đầu thì đối tượng được khảo sát các đặc điểm về vi học, thử độ tinh
khiết, nghiên cứu về thành phần hóa học của rễ cây Đinh lăng với phương pháp chiết
lỏng – lỏng. Sau khi phơi khô 9,3 kg rễ Đinh lăng, ngấm kiệt với cồn 96 %. Tiến hành
cô thu hồi cồn, thu được 1,75 kg cao rễ tiến hành lắc phân bố với các dung môi có độ
phân cực tăng dần. Cô thu hồi dung môi, thu được các cao tương ứng.
Kết quả và bàn luận
Từ 9,3 kg rễ Đinh lăng, bằng kỹ thuật ngấm kiệt với cồn 96 %, sau đó lắc phân bố tuần
tự với diethyl ether, ethyl acetat, n-butanol, đã thu được 300 g cao Et2O, 30 g cao
EtOAc, 405 g cao n-BuOH và 800 g cao nước cuối cùng. Song song đó, cũng thu được
kết quả của các đặc điểm về vi học, thử độ tinh khiết và khảo sát sơ bộ thành phần hóa
học của Đinh lăng.
Kết luận: Bằng các kỹ thuật đơn giản đã khảo sát được các đặc điểm về vi học, độ
tinh khiết của cây. Với phương pháp ngấm kiệt và lắc phân bố đã thu được các cao
phân đoạn. Để làm tài liệu cho các nghiên cứu sau.

iv
MỤC LỤC
Trang
DANH MỤC HÌNH ..................................................................................................... VII
DANH MỤC BẢNG ...................................................................................................... IX
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT..........................................................................................X
CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU ...............................................................................................1
CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU..................................................................2
2.1.TỔNG QUAN VỀ ĐINH LĂNG.........................................................................2
2.1.1.Vị trí, phân loại Đinh lăng ..............................................................................2
2.1.2.Tên Việt Nam, tên khoa học, tên gọi khác .....................................................3
2.1.2.1.Tên Việt Nam...........................................................................................3
2.1.2.2.Tên khoa học ...........................................................................................3
2.1.2.3.Tên gọi khác ............................................................................................3
2.1.3.Một số loài Đinh lăng khác.............................................................................4
2.1.3.1.Đinh lăng lá tròn .....................................................................................4
2.1.3.2.Đinh lăng lá ráng ....................................................................................4
2.1.3.3.Polyscias sambucifolia (Sieber) Harms. .................................................4
2.1.3.4.Đinh lăng trổ ...........................................................................................4
2.1.3.5.Đinh lăng lá răng ....................................................................................5
2.1.3.6.Polyscias grandifolia Volkens.................................................................5
2.1.3.7.Đinh lăng đĩa...........................................................................................5
2.1.4.Đặc điểm thực vật Đinh lăng ..........................................................................5
2.1.4.1.Mô tả........................................................................................................5
2.1.4.2.Sinh thái...................................................................................................6
2.1.5.Thu hái chế biến..............................................................................................6
2.1.6.Phân bố thu hái ...............................................................................................6
2.1.7.Trồng trọt ........................................................................................................7
2.1.8.Thành phần hóa học........................................................................................8
2.1.9.Tác dụng dược lý ...........................................................................................20

v
2.1.10.Công dụng và liều dùng...............................................................................23
2.1.10.1.Công dụng ............................................................................................23
2.1.10.2.Liều dùng..............................................................................................23
2.1.11.Sản phẩm Đinh lăng có mặt trên thị trường.................................................25
2.2.TỔNG QUAN VỀ THÀNH PHẦN HÓA THỰC VẬT...................................27
2.3.MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP CHIẾT TÁCH......................................................30
2.3.1.Kỹ thuật chiết lỏng - lỏng ..............................................................................31
2.3.2. Kỹ thuật chiết rắn - lỏng...........................................................................33
CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................ 38
3.1.ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU............................................................................38
3.1.1.Nguyên liệu....................................................................................................38
3.1.2.Hóa chất và dung môi....................................................................................38
3.1.3.Trang thiết bị..................................................................................................38
3.2.PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................................................................39
3.2.1.Thu hái xử lý và bảo quản Đinh lăng.............................................................39
3.2.1.1.Thu hái....................................................................................................39
3.2.1.2.Xử lý và bảo quản...................................................................................39
3.2.2.Nghiên cứu về đặc điểm vi học .....................................................................39
3.2.2.1.Khảo sát hình thái ..................................................................................39
3.2.2.2.Khảo sát vi phẫu.....................................................................................39
3.2.2.3.Khảo sát bột dược liệu ...........................................................................40
3.2.3.Thử tinh khiết.................................................................................................40
3.2.3.1.Xác định độ ẩm.......................................................................................40
3.2.3.2.Xác định tro toàn phần...........................................................................41
3.2.3.3.Xác định chất chiết được trong dược liệu..............................................41
3.2.4.Nghiên cứu về hóa học ..................................................................................41
3.2.4.1.Định tính.................................................................................................41
3.2.4.2.Định tính sơ bộ các nhóm chính trong thân và rễ Đinh lăng.................43
3.2.4.3.Chiết xuất và tách phân đoạn.................................................................49
3.2.4.4.Thăm dò hệ sắc ký các cao phân đoạn...................................................52
CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ..................................................53
4.1.THỰC VẬT HỌC ...............................................................................................53

vi
4.1.1.Đặc điểm hình thái.........................................................................................53
4.1.2.Đặc điểm vi phẫu...........................................................................................59
4.1.3.Đặc điểm bột dược liệu..................................................................................65
4.2.THỬ TINH KHIẾT ............................................................................................70
4.2.1.Độ ẩm.............................................................................................................70
4.2.2.Xác định độ tro ..............................................................................................71
4.2.3. Chất chiết được trong dược liệu ...................................................................70
4.3.NGHIÊN CỨU HÓA HỌC VÀ TÁCH PHÂN ĐOẠN....................................71
4.3.1.Định tính ........................................................................................................71
4.3.2.Định tính sơ bộ các nhóm chất chính trong thân và rễ Đinh lăng .................76
4.3.3.Chiết xuất.......................................................................................................78
4.3.4.Tách phân đoạn bằng kỹ thuật chiết lỏng - lỏng............................................79
4.4.THĂM DÒ HỆ DUNG MÔI ..............................................................................80
4.4.1.Sắc ký lớp mỏng cao diethyl ether.................................................................80
4.4.2.Sắc ký lớp mỏng cao ethyl acetat ..................................................................82
4.4.3.Sắc ký lớp mỏng cao n-butanol .....................................................................84
CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT ..................................................87
5.1. KẾT LUẬN.........................................................................................................87
5.1.1. Nghiên cứu về đặc điểm vi học ....................................................................87
5.1.2. Thử tinh khiết................................................................................................87
5.1.3. Nghiên cứu về hóa học .................................................................................87
5.2. ĐỀ XUẤT............................................................................................................88
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................89

vii
DANH MỤC HÌNH
Trang
Hình 2.1. Sơ đồ vị trí và phân loại của loài Polyscias fruticosa (L.) Harms ............... 2
Hình 2.2. Toàn cây và lá Đinh lăng.. ........................................................................... 4
Hình 2.3. Toàn cây và hoa Đinh lăng. ......................................................................... 6
Hình 2.4. Một số acid amin có trong Đinh lăng .......................................................... 8
Hình 2.5. Một số vitamin có trong Đinh lăng . ............................................................ 9
Hình 2.6. Một số hợp chất chính có trong tinh dầu ..................................................... 16
Hình 2.7. Một số flavonoid từ lá Đinh lăng .. .............................................................. 16
Hình 2.8. Công thức falcarindiol của cây Đinh lăng.. ................................................. 18
Hình 2.9. Công thức chung saponin triterpenoid của cây Đinh lăng ........................... 18
Hình 2.10. Sản phẩm Đinh lăng .................................................................................. 27
Hình 3.1. Sơ đồ chuẩn bị các dịch chiết. ..................................................................... 43
Hình 3.2. Sơ đồ tách các chất trong dịch chiết ether.. ................................................. 44
Hình 3.3. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trong dịch chiết cồn... ......................... 45
Hình 3.4. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trong dịch chiết cồn thủy phân............ 46
Hình 3.5. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trực tiếp từ dịch chiết nước ................ 47
Hình 3.6. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trong dịch chiết nước thủy phân ... ..... 48
Hình 3.7. Sơ đồ tách chiết phân đoạn. ......................................................................... 50
Hình 4.1. Toàn cây và lá Đinh lăng.. ........................................................................... 52
Hình 4.2. Hình thái bên ngoài của lá Đinh lăng........................................................... 53
Hình 4.3. Cụm hoa Đinh lăng............. ......................................................................... 54
Hình 4.4. Hình thái bên ngoài hoa Đinh lăng.. ............................................................ 55
Hình 4.5. Hình toàn cây và thân Đinh lăng. ................................................................ 56
Hình 4.6. Hình đường kính thân Đinh lăng. ................................................................ 56
Hình 4.7. Hình hình thái bên ngoài rễ Đinh lăng ......................................................... 57
Hình 4.8. Hình thái bên ngoài rễ chính và rễ con Đinh lăng... .................................... 58
Hình 4.9. Vi phẫu lá Đinh lăng vật kính 10X.. ............................................................ 59

viii
Hình 4.10. Vi phẫu lá Đinh lăng vật kính 40X.. .......................................................... 59
Hình 4.11. Vi phẫu cuống lá Đinh lăng vật kính 10X.. ............................................... 60
Hình 4.12. Vi phẫu cuống lá Đinh lăng vật kính 40X.. ............................................... 61
Hình 4.13. Vi phẫu thân Đinh lăng vật kính 10X... ..................................................... 62
Hình 4.14. Hình vi phẫu rễ Đinh lăng vật kính 10X .. ................................................. 63
Hình 4.15. Vi phẫu rễ Đinh lăng vật kính 40X . .......................................................... 64
Hình 4.16. Bột lá Đinh lăng soi vi phẫu. ..................................................................... 65
Hình 4.17. Soi bột lá Đinh lăng vật kính 40X. ............................................................ 66
Hình 4.18. Bột thân Đinh lăng soi bột.. ....................................................................... 66
Hình 4.19. Soi bột thân Đinh lăng vật kính 40X.......................................................... 67
Hình 4.20. Bột rễ Đinh lăng ........................................................................................ 67
Hình 4.21. Soi bột rễ Đinh lăng vật kính 40X. ............................................................ 68
Hình 4.22. Định tính cao rễ bằng hệ n-butanol - acid acetic - nước (4 : 1 : 5)............. 72
Hình 4.23. Định tính cao rễ bằng hệ Toluen - ethyl acetat (7 : 3)................................ 73
Hình 4.24. Định tính saponin bằng sắc kí lớp mỏng ................................................... 74
Hình 4.25. Định tính saponin thân Đinh lăng bằng SKLM. ........................................ 75
Hình 4.26.Sơ đồ chiết xuất rễ Đinh lăng ..................................................................... 77
Hình 4.27. Sơ đồ tách phân đoạn. ................................................................................ 79
Hình 4.28. Sắc kí lớp mỏng cao diethyl ether hệ S1 ................................................... 80
Hình 4.31. Sắc kí lớp mỏng cao ethyl acetat hệ S1 ..................................................... 82
Hình 4.34. Sắc kí lớp mỏng cao n-butanol hệ S1... ..................................................... 84
Hình 4.35. Sắc kí lớp mỏng cao n-butanol hệ S2......................................................... 84
Hình 4.36. Sắc kí lớp mỏng cao n-butanol hệ S3......................................................... 85

ix
DANH MỤC BẢNG
Trang
Bảng 2.1. Tóm tắt các saponin triterpen trong cây Đinh lăng... ................................ 19
Bảng 4.1. Độ ẩm bột dược liệu Đinh lăng... .............................................................. 69
Bảng 4.2. Độ ẩm cao toàn phần Đinh lăng.. .............................................................. 69
Bảng 4.3. Tiêu chuẩn độ tro của dược liệu.. .............................................................. 70
Bảng 4.4. Chất chiết được trong dược liệu ................................................................ 70
Bảng 4.5. Định tính sơ bộ các nhóm chất chính trong thân và rễ Đinh lăng ............ 76
Bảng 4.6. Khối lượng và độ ẩm các cao phân đoạn trong cao rễ... ........................... 78

x
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
CHCl3 Chloroform
DĐVN Dược điển Việt Nam
Et2O Diethyl ether
EtOAc Ethyl acetat
EtOH Ethanol
H2O Nước
MeOH Methanol
MS Mass Spectotrocopy - Phổ khối
n-BuOH n-butanol
SKLM Sắc ký lớp mỏng
TLTK Tài liệu tham khảo
TP Toàn phần
TT Thuốc thử
UV Ultraviolet -Tử ngoại

1
CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU
Từ xa xưa các dân tộc ở Châu Á đã biết sử dụng các loại cây cỏ, hoa, lá trong tự nhiên
để chữa bệnh tật. Tuy nhiên sự kết hợp hài hòa giữa các vị thuốc cây cỏ chủ yếu dựa
trên các kinh nghiệm dân gian về công dụng của các loài thảo dược.
Cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, nhu cầu hiểu biết của con người về các
loài thảo dược ngày càng sâu rộng hơn. Việc nghiên cứu sâu các thành phần hóa học
để hiểu rõ nguồn gốc hoạt tính của cây thuốc chữa bệnh trở thành một lĩnh vực thu hút
được sự chú ý của giới khoa học.
Ở nước ta, việc sử dụng cây cỏ để chữa bệnh là rất phổ biến trong dân gian. Trong thời
gian gần đây có rất nhiều thông tin cho rằng tác dụng chữa bệnh của Đinh lăng giống
như Nhân sâm nên người ta thường gọi Đinh lăng là Nhân sâm ở Việt Nam. Đây là
một cây thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae) với tên khoa học là Polyscias fruticosa (L.)
Harms. Trong dân gian, Đinh lăng được sử dụng rất rộng rãi trong việc tăng cường sức
khỏe, tăng cường lưu thông khí huyết, giảm đau thấp khớp,… (Phạm Hoàng Hộ,
2003).
Trong y học phương Đông, Đinh lăng được sử dụng như một vị thuốc bổ, kích thích
tiêu hóa, giải độc kháng khuẩn, tiêu viêm,... Nó có nhiều ưu điểm như dễ trồng, dễ sử
dụng và mang nhiều tác dụng tiêu biểu của họ Nhân sâm. Trong thập nhiên 70, rễ Đinh
lăng được các nhà khoa học Liên Xô, Viện y học quân sự, Viện dược liệu và trường
đại học Dược Hà Nội nghiên cứu về thành phần hóa học, một số tác dụng dược liệu và
lâm sàng (Đỗ Huy Bích, 2006).
Tuy nhiên, phần lớn các thông tin về tác dụng chữa bệnh của Đinh lăng từ kinh
nghiệm dân gian. Những kinh nghiệm đó chưa được chứng minh rõ ràng bằng các
nghiên cứu. Chính vì vậy mà đề tài “Khảo sát sơ bộ thành phần hóa học và chiết
phân đoạn rễ cây Đinh lăng” được thực hiện nhằm đóng góp một phần khảo sát sơ bộ
về thành phần hóa học của rễ và trong các phân đoạn chiết tách rễ của cây Đinh lăng
Polyscias fruticosa (L.) Harms thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae), so sánh thành phần
hóa học giữa thân và rễ Đinh lăng, cung cấp thêm những vấn đề có liên quan đến dược
liệu như tổng quan về thực vật học, tác dụng dược lý, công dụng và một số bài thuốc
có chứa Đinh lăng.

2
CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
2.1. TỔNG QUAN VỀ ĐINH LĂNG
2.1.1. Vị trí, phân loại Đinh lăng
Theo như mô tả của TS Trương Thị Đẹp (2014) Đinh lăng thuộc họ Nhân sâm
(Araliaceae), chi Polyscias, loài Polyscias fruticosa (L.) Harms (Trương Thị Đẹp
(2014).
Hình 2.1. Sơ đồ vị trí và phân loại của loài Polyscias fruticosa (L.) Harms
Đặc điểm họ Nhân sâm (Araliaceae)
Các chi thuộc họ Ngũ gia bì thường tập trung chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt
đới, có rất ít chi trong vùng ôn đới; các chi thường tập trung chủ yếu ở phía Nam,
Đông Nam Á và đảo Thái Bình Dương (Armen Takhtajan, 2009; Trương Thị Đẹp,
2014).
Thân: Cỏ (Panax) hay cây gỗ nhỏ mọc đứng hay cây gỗ to ít phân nhánh, đôi khi leo.
Giới thực vật (Plantae)
Ngành Ngọc Lan (Magnoliophyta)
Lớp Ngọc Lan (Magnoliopsida)
Phân lớp Thù Du (Cornidae)
Bộ Ngũ Gia Bì (Araliales)
Họ Nhân sâm (Araliaceae)
Chi Polyscias
Loài Polyscias fruticosa (L.) Harms

3
Lá: Thường mọc cách ở góc thân, mọc đối ở ngọn, đôi khi mọc vòng. Lá có thể đơn
hay kép hình lông chim hoặc kép hình chân vịt. Phiến lá nguyên, có khía răng hoặc có
thùy. Lá kèm rụng sớm hay dính vào cuống lá. Bẹ lá tương đối phát triển.
Cụm hoa: Tán đơn hay kép, tụ thành chùm, đầu ở nách lá hay ngọn cành.
Hoa: Nhỏ, hoa đều, lưỡng tính, mẫu 5, 4 vòng.
Bao hoa: Lá đài thu hẹp chỉ còn 5 răng, 5 cánh hoa rời và dễ rụng sớm. Bộ nhị: 5 nhị
xen kẽ cánh hoa.
Bộ nhụy: 5 lá noãn dính nhau thành bầu dưới có 5 ô, mỗi ô 1 noãn; đôi khi có 10 lá
noãn, ít khi giảm còn 3 hay 1 lá noãn; vòi rời.
Quả: Mọng hay quả hạch. Hạt có nội nhũ.
Ở Việt Nam có trên 20 chi: Acanthompanax, Aralia, Aralidium, Arthrophyllum,
Brassaiopsis, Dendropanax, Dizygotheca, Evodiopanax, Grushvitzkia, Hedera,
Heteropanax, Macropanax, Panax, Plerandropsis, Polycias (Nothopanax),
Pseudopanax, Schefflera, Scheffleropsis, Tetrapanax, Trevesia, Tupidanthus; gần 120
loài (Armen Takhtajan, 2009; Trương Thị Đẹp, 2014).
2.1.2. Tên Việt Nam, tên khoa học, tên gọi khác
2.1.2.1. Tên Việt Nam
Tên Việt Nam: Đinh lăng.
2.1.2.2. Tên khoa học
Cây Đinh lăng có tên khoa học là Polyscias fruticosa (L.) Harms, họ Nhân sâm
(Araliaceae) (Dược điển Việt Nam IV, 2009).
Tên đồng nghĩa: Nothopanax fruticosus (L.) Harms (Đỗ Tất Lợi, 2004),
Tieghemopanax fruticosa (L.) Vig. (Phạm Hoàng Hộ, 2003), Panax fruticosum I
(J.Seidemann, 2005), Panax fruticosa L. ( Phạm Hoàng Hộ, 2003; Đỗ Huy Bích và cs,
2006).
2.1.2.3. Tên gọi khác
Đinh lăng còn có các tên gọi khác như: Đinh lăng lá nhỏ, cây Gỏi cá, Nam dương lâm.
Tên nước ngoài: Ming aralie; Tea tree; Ginseng tree (Anh); Polyscias (Pháp); Strau -
chige Fiederaralie (Greman); Taiwan momiji (Japanese); Bani, Makan, Papua
(Philipion); Ovang (Sumatra) (DĐVN IV, 2009; Đỗ Huy Bích và cs, 2006).

4
Hình 2.2. Toàn cây và lá Đinh lăng
2.1.3. Một số loài Đinh lăng khác
2.1.3.1. Đinh lăng lá tròn
Tiểu mộc cao 1 - 2 m, thơm. Lá kép thường mang 3 lá chét trên một cuống dài, lá chét
hình tròn, đầu tù, xanh đậm, không lông, bìa có răng nhọn, cuống phụ 1 cm; cuống có
đáy thành bẹ. Chùm tụ tán mang tán to 1 - 1,5 cm; hoa có 6 cánh hoa, 6 tiểu nhụy.
Thường được trồng làm kiểng, gốc Tân - Caledonia III (Phạm Hoàng Hộ, 2003; Đỗ
Huy Bích và cs, 2006).
2.1.3.2. Đinh lăng lá ráng
Được gọi là Polyscias ilicifolia Bailf.
Có tên khác là Polyscias cumingiana (C.Presl) Fern. - Vill, Anthrophyllum pinnatum
(Lam.) Clarke (J.Seidemann, 2004).
Tiểu mộc cao đến 2,5 m; thân có bì khổng. Lá kép có 11 - 13 lá chét; lá chét hình mác
có răng cưa và sâu. Lá đặc biệt đa dạng: ở thân non, kép 1 - 2 lần thành đoạn hẹp
nhọn, bìa có răng nhọn, dạng lá ráng; ở nhánh già lá đơn, xoan đến thon, thường lục
tươi, gân giữa tía. Trồng ở đảo Thái Bình Dương (Đỗ Huy Bích và cs, 2006; Phạm
Hoàng Hộ, 2003).
2.1.3.3. Polyscias sambucifolia (Sieber) Harms.
Trồng ở Hà Nội làm thuốc, gốc Châu Úc (Phạm Hoàng Hộ, 2003).
2.1.3.4. Đinh lăng trổ
Tên khoa học là Polyscias guilfoylei (Cogn. & Marche) Bail.
Lá kép có 7 lá chét: lá chét thường có viền trắng (Đỗ Huy Bích và cs, 2006).

5
2.1.3.5. Đinh lăng lá răng
Tên khoa học là Polyscias serrata Balf.
Cây kiểng. Bụi cao 50 - 150 cm; thân xám trắng, không lông, cành non xanh. Lá thơm,
2 lần kép (Pham Hoàng Hộ, 2003).
2.1.3.6. Polyscias grandifolia Volkens, 1965 Micronesica.
Trồng ở Hà Nội (Phạm Hoàng Hộ, 2003).
2.1.3.7. Đinh lăng đĩa
Tên khoa học là Polysicas scutellarius (Burm. f.) Merr.
Cây nhỏ, cao 1 - 2 m; thân nâu đen, có bì khẩu trắng. Lá đơn hay do 2 - 3 lá phụ, phiến
tròn bũm như cái dĩa hay bán cầu, xanh hay trổ, không lông. Chùm tụ tán thông dài;
tán 5 - 8 hoa, hoa giữa không cọng; cánh hoa xanh, cao 3,5 mm. Có nguồn gốc từ
Mexico (Phạm Hoàng Hộ, 2003).
2.1.4. Đặc điểm thực vật Đinh lăng
2.1.4.1. Mô tả
Cây nhỏ dạng bụi, xanh tốt quanh năm, có thể cao từ 1,5 - 2 m. Thân nhám, không gai,
ít phân nhánh, mang nhiều vết sẹo to, màu xám, các nhánh non có nhiều lỗ bì lồi. Lá
kép, mọc so le, kép lông chim 2 - 3 tán, dài 20 - 40 cm; lá chét có răng cưa nhọn
không đều, đôi khi chia thùy, gốc và thuôn nhọn, có mùi thơm khi vò nát; cuống lá dài,
phát triển thành bẹ to ở phần cuối; các đoạn đều có cuống.
Cụm hoa mọc ở ngọn thành hình chùy ngắn mang nhiều tán; lá bắc rộng, sớm rụng;
loa nhỏ, màu lục nhạt hoặc trắng xám; mép uốn lượn; tràng 5 cánh trái xoan; nhị 5, chỉ
nhị ngắn; bán hạ, 2 ô.
Quả dẹt, hình trứng rộng, màu trắng bạc.
Mùa hoa quả: Tháng 4 - 7 (Armen Takhtajan, 2009; Phạm Hoàng Hộ, 2003; Trương
Thị Đẹp, 2014; Võ Văn Chi, 2012).

6
Hình 2.3. Toàn cây và hoa Đinh lăng
2.1.4.2. Sinh thái
Cây có khả năng tái sinh dinh dưỡng cao. Người ta thường trồng chủ yếu bằng cách
giâm cành; chọn những cành già, chặt thành đoạn ngắn 15 - 20 cm, cắm nghiêng
xuống đất. Thời gian gieo trồng vào tháng 2 - 4 hoặc tháng 8 - 10. Đinh lăng ưa đất
cao ráo, hơi ẩm (Võ Văn Chi, 2012).
2.1.5. Thu hái chế biến
Thu hoạch rễ của cây đã trồng từ 3 năm trở lên (cây trồng càng lâu năm càng tốt).
Rễ củ thu hái thường vào mùa thu, lúc này rễ mềm, nhiều hoạt chất, rửa sạch. Rễ nhỏ
để nguyên, rễ to chỉ dùng vỏ rễ. Thái rễ mỏng, đem rửa sạch, phơi khô ở chỗ mát,
thoáng gió để đảm bảo mùi thơm và hoạt chất. Khi dùng để nguyên hoặc tẩm rượu
gừng 5 %, sao qua, rồi tẩm 5 % mật ong hoặc mật mía.
Lá thu hái quanh năm thường dùng tươi (DĐVN IV, 2009; Võ Văn Chi, 2012).
2.1.6. Phân bố thu hái
Chi Polyscias Forst & Forst f. có gần 100 loài trên thế giới, phân bố rải rác ở các
vùng cận nhiệt đới và nhiệt đới, nhất là một số đảo ở Thái Bình Dương. Ở Việt Nam
có khoảng 7 loài đều là cây trồng.
Đinh lăng có nguồn gốc ở vùng đảo Polynesic ở Thái Bình Dương. Cây được trồng ở
Malaysyia, Indonesia, Campuchia, Lào… Ở Việt Nam, Đinh lăng cũng có từ lâu trong

7
nhân dân và được trồng khá phổ biến ở vườn gia đình, đình chùa, trạm xá, bệnh
viện,… để làm cảnh, làm thuốc và rau gia vị.
Đinh lăng là loại cây ưa ẩm và có thể chịu bóng, trồng được trên nhiều loại đất, thậm
chí với một lượng đất rất ít trong chậu nhỏ, cây vẫn có thể sống được theo kiểu cây
cảnh bonsai. Trồng bằng cành sau 2 - 3 năm cây có hoa quả. Chưa quan sát được cây
con mọc từ hạt.
Đinh lăng có khả năng tái sinh vô tính khỏe. Từ một đoạn thân hoặc cành cắm xuống
đất đều trở thành cây mới (Đỗ Huy Bích, 2006; Võ Văn Chi, 2012; Đỗ Tất Lợi, 2004;
Phạm Hoàng Hộ, 2003; Nguyễn Thượng Dong và cs, 2007).
2.1.7. Trồng trọt
Đinh lăng được trồng phân tán ở khắp nơi, để làm cảnh, lá làm gia vị, rễ làm thuốc.
Hiện nay, một số nơi đã bắt đầu trồng Đinh lăng ở quy mô sản xuất thử (1000 - 2000
m2
).
Đinh lăng được nhân giống bằng cành trong chậu, góc sân, góc vườn,… người ta chỉ
cần lấy một đoạn thân cành cấm xuống đất là được. Nếu trồng diện tích lớn, chọn cành
bánh tẻ có đường kính 1 - 1,5 cm, cắt thành từng đoạn dài 5 - 7 cm, giâm trong cát ẩm
(70 %). Sau 7 - 10 ngày, hom giống nảy mầm và sau 1,5 - 2 tháng có thể ra ngòi. Cành
giâm lúc đầu chỉ ra rễ ở đầu dưới của cành. Thực tiễn thấy rằng, rễ này nhỏ và chất
lượng kém hơn rễ phát sinh từ gốc chồi tái sinh. Tuy nhiên, chồi tái sinh của Đinh lăng
ra rễ rất chậm. Đó là lý do tại sao Đinh lăng lâu được thu hoạch. Vấn đề này đang
được nghiên cứu để tìm giải pháp khắc phục.
Đất trồng Đinh lăng cần nhiều màu, tầng canh tác sâu. Tơi xốp, cao ráo, thoát nước và
tiện tưới. Sau khi làm đất, khơi rãnh thoát nước hoặc lên thành luống, bứng cây con ra
trồng với khoảng cách 0,8 x 0,6 m. Mỗi gốc cây, cần bón lót 3 - 5 kg phân chuồng
hoặc phân rơm mục. Đinh lăng trồng được quanh năm, tốt nhất là giâm cành vào tháng
5 - 6 và trồng vào tháng 7 - 8. Khi trồng nên cắt bớt lá để hạn chế thoát hơi nước, giúp
cây nhanh hồi phục. Cây ưa bóng và ưa ẩm nên có thể trồng xen dưới tán cây trong
vườn. Thường xuyên làm cỏ, nhất là lúc mới trồng cây.
Từ giữa mùa xuân đến mùa thu, thời kỳ sinh trưởng mạnh, cần bón thúc cho cây. Dùng
nước phân chuồng, nước giải pha loãng, phân vi sinh, liều lượng tùy thuộc độ sinh
trưởng của cây.
Đinh lăng không có sâu bệnh nghiêm trọng. Cây trồng sau 7 - 10 năm mới được thu
hoạch. Cây càng già, năng suất và chất lượng rễ càng cao (Đỗ Huy Bích, 2006).

8
2.1.8. Thành phần hóa học
Năm 1989, Nguyễn Khắc Viện đã nghiên cứu và cho thấy trong rễ có 4 % saccarose,
một chất kết tinh A chưa xác định cấu trúc hóa học, có điểm sôi trong khoảng 158 -
161 o
C, tan nhiều trong chloroform và aceton (Nguyễn Khắc Viện, 1989).
Năm 1990, Nguyễn Thới Nhâm và cộng sự đã công bố trong thành phần của rễ, thân
và lá có các glycosid, alkaloid, tanin, vitamin B1 và khoảng 20 loại acid amin như
arginin, alanin, asparagin, acid glutamic, leucin, lysin, phenylalanin, prolin, threonin,
tyrosin, cystein, tryptophan, metionin... (Nguyễn Thới Nhâm và cs, 1990).
NH N
H
NH2
OH
O
Arginin
NH2
OH
H3C
O
Alanin
O NH2
OH
H3C
O
Asparagin
HS
NH2
OH
O
Cystein
HO
NH2
OH
O O
Acid Glutamic
CH3
H3C
NH2
OH
O
Leucin
NH2
OH
O
Phenylalanin
HN
OH
O
Prolin
S
NH2
OH
O
Metionin
HO
NH2
OH
CH3 O
Threonin
NH2
OH
HO
O
Tyrosin
N
H
NH2
OH
O
Tryptophan
OH
H2N
NH2
O
Lysin
Hình 2.4. Một số acid amin có trong Đinh lăng

9
Năm 1990, Brophy Joseph J. và cộng sự đã dùng phương pháp GC - MS để phân
tích thành phần tinh dầu của lá cây mọc ở Fiji và Thái Lan. Kết quả cho thấy trong
tinh dầu có khoảng 24 cấu tử, trong đó có 4 chất chính là: β-elemen; β-germacren-D;
E-γ-bisabolen và α-bergamoten (Brophy J.J et al., 1990).
Năm 1991, Võ Xuân Minh cùng cộng sự đã khảo sát hàm lượng saponin toàn phần
trong các bộ phận của cây Đinh lăng với kết quả: Rễ (0,49 %), vỏ rễ (1,00 %), lõi rễ
(0,11 %) và lá (0,38 %) (Võ Xuân Minh và cs, 1991).
Năm 1992, trong nghiên cứu tiếp theo, Võ Xuân Minh cho biết trong cây Đinh lăng có
các alcaloid, glucosid, saponin, các vitamin tan trong nước như B1, B2, B6, C. Nghiên
cứu cũng cho thấy rễ cây Đinh lăng có chứa tới 20 acid amin (Võ Xuân Minh, 1992).
N
N
N
NH2
S
CH3
H3C
OH
Vitamin B1 (Thiamin)
N
N
NH
N
OH
H3C
H3C
O
O
OH
OH
HO
Vitamin B2 (Riboflavin)
OH
N
OH
OH
CH3
Vitamin B6 (Pyridoxin)
OHO
HO OH
O
H
HO
Vitamin C (Acid ascorbic)
Hình 2.5. Một số vitamin có trong Đinh lăng
Năm 1992, Lutomski và cộng sự đã cô lập từ rễ 5 hợp chất thuộc loại hợp chất
polyacetylen: (8E)-heptadeca-1,8-dien-4,6-diyn-3,10-diol; (8E)-heptadeca-1,8-dien-
4,6-diyn-3-ol-10-on; (8Z)-heptadeca-1,8-dien-4,6-diyn-3-ol-10-on; falcarinol và
panaxydol (Lutomski et al., 1992).
HO
OH
1
3
4 6 8
10
17
HO
O
1
3
4 6 8
10
17

10
(8E)-heptadeca-1,8-dien-4,6-diyn-3,10-
diol
(8Z)-heptadeca-1,8-dien-4,6-diyn-3-ol-
10-on
HO
O
1
3
84
10
6
17
(8Z)-heptadeca-1,8-dien-4,6-diyn-3-ol-
10-on
HO
1
3
9 10
17
4 6
Palcarinol
HO
1
3
4 6
O
10
8
17
Panaxydol
Cũng vào năm 1992, Nguyễn Thị Nguyệt và cộng sự đã cô lập được acid oleanolic
(1) (Nguyễn Thị Nguyệt và cs, 1992; Nguyễn Thị Nguyệt, Võ Xuân Minh, Nguyễn
văn Bàn, 1992).
OH
COOH
Năm 1995, Chaboud A. và cộng sự đã cô lập từ lá một saponin triterpen, đó là acid 3-
O-β-D-galactopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyloleanolic (2) (Chaboud A et al.,
1995).

11
CH3
CH3
CH3
H3C
COOH
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
O
OH
HO
HO
OH
OH
HO
Năm 1996, Chaboud A. và cộng sự đã cô lập từ lá khô, một saponin triterpen là: Acid
3-O-[α-rhamnopiranosyl-(1-4)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D glucopyranosyl] leanolic
(3) (Chaboud A et al., 1996).
CH3
H3C
CH3
H3C
COO
CH3
CH3H
CH3
H
O O
OH
OH
HO
O
O
OH
HO
OH
HO
O
CH3
OH
OH
HO
Năm 1998, Võ Duy Huấn cùng cộng sự đã cô lập được 11 saponin triterpen:
Acid 3-O-β-D-glucopyranosyl-(1→4)-β-D-glucuronopyranosyloleanolic (4) (Võ Duy
Huấn và cs, 1998).
CH3
H3C
CH3
H3C
COOH
CH3
CH3H
CH3
H
O O
OH
OH
HO
OO
OH
OH
HO
HO
Acid 3-O-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucuronopyranosyloleanolic (5)

12
CH3
CH3
CH3
H3C
COOH
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
O
HOOC
HO
HO
OH
HO
HO
OH
Acid 3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2), β-D-glucopyranosyl-(1→4)]-β-D-
glucuronopyranosyloleanolic (6)
CH3
CH3
CH3
H3C
COOH
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
O
HOOC
HO
O
OH
HO
HO
OH
OH
HO
OH
Acid 3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2), β-D-glucopyranosyl(1→4)]-β-D-
glucuronopyranosyloleanolic (7)
Acid 3-O-[β-D-galactopyranosyl-(1→2), β-D-glucopyranosyl-(1→3)]-β-D-
glucuronopyranosyloleanolic(8)
CH3
CH3
CH3
H3C
COOH
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
O
HOOC
HO
O
HO
OH
OH
HO
OH
OH

13
CH3
CH3
CH3
H3C
COOH
CH3H
CH3
H
O
O
O
O
O
HO
OH
O
OH
HO
OH
COOHHO
CH3
HO HO
3-O-β-D-glucopyranosyl-(1→ 4)-β-D-glucuronopyranosyl oleanolic 28-O-β-D-
glucopyranosyl ester (9)
CH3
CH3
CH3
H3C
C
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
OH
HOOC
O
HO
HO
OH
OH
O
O
O
OH
HO
HOHO
HO
O
3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2), β-D-glucopyranosyl-(1→4)]-β-D-
glucuronopyranosyloleanolic 28-O-β-D-glucopyranosyl ester (10)
CH3
CH3
CH3
H3C
COO
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
HOOC
O
HO
HO
OH
OH
O
OH
HO
HOHO
O
HO
OHO
HO HO
OH
3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2),β-D-glucopyranosyl-(1→4)]-β–D-

14
3-O-[β-D-galactopyranosyl-(1→2), β-D-glucopyranosyl-(1→3)]-β–D-
CH3
CH3
CH3
H3C
COO
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
HOOC
O
HO
HO
OH
OH
O
OH
HO
HOHO
O
HO
OHO
HO
OH
HO
3-O-β-D-glucopyranosyl-(1→4)-β-D-glucuronopyranosyloleanolic 28-O-α-L-
rhamnopyranosyl-(1→3)-β-D-glucopyranosyl ester (13)
CH3
CH3
CH3
H3C
COO
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
OH
HOOC
O
HO
HO
OH
OH
O
OH
HO
OHO
HO
O
O
OH
HO
H3C
HO
CH3
CH3
CH3
H3C
COO
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
HOOC
O
HO
HO
OH
OH
O
OH
HO
HOHO
HO
O
O
HO
OH
HO

15
3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2), β-D-glucopyranosyl-(1→4)]-β-D-
glucuronopyranosyloleanolic 28-O-[ α-L-rhamnopyranosyl-(1→3)-β–D-glucopyranosyl
ester. (14)
CH3
CH3
CH3
H3C
COO
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
HOOC
O
HO
HO
OH
OH
O
OH
HO
OHO
HO
O
O
OH
HO
HO
HO
O
OH
HO
HO
HO
Năm 2010, Nguyễn Thị Lan bằng phương pháp GC và GC/MS để phân tích thành
phần tinh dầu của lá cây Đinh lăng ở tỉnh Nghệ An và Thanh Hóa. Kết quả cho thấy
trong tinh dầu Đinh lăng có 15 hợp chất như là β-elemen, -elemen, E-γ-bisabolen, α-
bergamoten, β-germacren-D, Gecmacren-B, -farnesen (Nguyễn Thị Lan, 2010).
β-elemen -elemen
E-γ-bisabolen (3) α-bergamoten

16
β-germacren-D Gecmacren-B -farnesen
Hình 2.6. Một số hợp chất chính có trong tinh dầu
Năm 2012, Viện hóa sinh biển - Viện Khoa học và công nghệ Việt Nam đã phân lập
được 3 hợp chất flavonoid từ lá Đinh lăng là quercitrin, afzelin và kaempferol-3-O-
rutinosid (Nguyễn Thị Luyến và cs, 2012).
OOH
OH O
OH
OH
O
O
OH
OH
HO
O
O
OH
OH O
OH
O
OH
OH
OH
O
O
OH
OH O
OH
O
OH
OH
OH
O
O
OH
OHOH
quercitrin afzelin kaempferol-3-O-rutinosid
Hình 2.7. Một số flavonoid từ lá Đinh lăng
Năm 2014, Hồ Lương Nhật Vinh từ lá cây Đinh lăng đã 3 saponin triterpen:
3-O-[β-D-galactopyranosyl(1→4)-β-D glucoronopyranosyl] oleanolic acid 28-O-β-
D-glucopyranosyl ester (15) ( Hồ Lương Nhật Vinh, 2014).

17
CH3
CH3
CH3
H3C
C
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
OH
HOOC
O
HO
OH
OH
O
O
HO
O
OH O
OH
OH
HO
OH
3-O-{β-D glucopyranosyl(1→2)-[β-D-galactopyranosyl(1→4)]-β-D-
glucoronopyranosyl} oleanolic acid 28-O-[β-D-glucopyranosyl(1→2)-β-D-
glucopyranosyl] ester (16).
CH3
CH3
CH3
H3C
CH3H
CH3
HO
O
O
O
O
HO
OH
O
OH
HO
COOH
CH3
OH
HO
HO
OH HO
O O
OH
OH
O
OH
O
O
OH
OH
HO
OH
3-O-{β-D-glucopyranosyl(1→2)-[β-D-galactopyranosyl(1→4)]-β-D-
glucoronopyranosyl} oleanolic acid 28-O-β-D-glucopyranosyl ester (17) (Hồ Lương
Nhật Vinh, 2014).
CH3
CH3
CH3
H3C
CH3H
CH3
HO
O
O
O
O
HO
OH
O
OH
HO
COOH
CH3
OH
HO
HO
OH HO
O O
OH
OH
HO
OH
O

18
Năm 2016 Trần Thị Hồng Hạnh cùng cộng sự đã phân lập được 3 saponin triterpen
từ lá Đinh lăng. Trong đó 3-O-{ 𝛽-D-glucopyranosyl-(1→2)-[ 𝛽-D-glucopyranosyl-
(1→4)]- 𝛽-D-glucuronopyranosyl} oleanolic acid 28-O- 𝛽-D-glucopyranosyl-(1→2)- 𝛽-
D-galactopyranosyl ester là saponin được phân lập lần đầu tiên, và được đặt tên là
polyscioside I (18) (Trần Thị Hồng Hạnh, 2016).
CH3
CH3
CH3
H3C
CH3
CH3H
CH3
H
O
O
O
HOOC
O
HO
HO
OH
OH O
HO
O
O
OH
HO
HO
O
O
OHOH
HO
O
HO
HO
HO
OH
O
Năm 2016, Nguyễn Thị Bích Thu và công sự Viện dược liệu đã phân lập được 5 hợp
chất saponin triterpen từ rễ Đinh lăng. Và trong đó có một hợp chất lần đầu tiên được
phân lập là falcarindiol (Nguyễn Thị Bích Thu và cs, 2016).
OH
OH
8
3
17
falcarindiol
Hình 2.8. Công thức falcarindiol của cây Đinh lăng
R1O
COOR2
Hình 2.9. Công thức chung saponin triterpenoid của cây Đinh lăng

19
Bảng 2.1. Tóm tắt các saponin triterpen trong cây Đinh lăng
R1 R2
(1) H H
(2) Gal-(1→2)-Glc- H
(3) Rha-(1→4)-Glc- Glc-
(4) Glc-(1→4)-Glc- H
(5) Glc-(1→2)-Glc- H
(6)
Glc-(1→2) Glc-
Glc-(1→4)
H
(7)
Ara-(1→2) Glc-
Glc-(1→4)
H
(8)
Gal-(1→2) Glc-
Glc-(1→3)
H
(9) Glc-(1→4)-Glc- Glc-
(10)
Glc-(1→2) Glc-
Glc-(1→4)
Glc-
(11)
Ara-(1→2) Glc-
Glc-(1→4)
Glc-
(12)
Gal-(1→2) Glc-
Glc-(1→3)
Glc-
(13) Glc-(1→4) - Glc- Rha-(1→3)-Glc-
(14)
Glc-(1→2) Glc-
Glc-(1→4)
Rha-(1→3)-Glc-
(15) Gal-(1→4)-Glc- Glc-

20
(16)
Glc-(1→2) Glc-
Gal-(1→4)
Glc-(1→2)-Glc-
(17)
Glc-(1→2) Glc-
Gal-(1→4)
Glc-
(18)
Glc-(1→2) Glc-
Glc-(1→4)
Glc-(1→2)-Gal-
2.1.9. Tác dụng dược lý
Đinh lăng là loài cây quen thuộc với nhiều gia đình Việt Nam. Ở nước ta, Đinh lăng có
từ lâu và được trồng phổ biến ở vườn trong gia đình, trong khuôn viên đình chùa, trạm
xá, bệnh viện để làm cảnh, làm thuốc và còn được làm gia vị. Trong cuộc sống thường
ngày, lá cây được sử dụng như rau sống hoặc có thể ăn kèm trong món gỏi cá. Theo y
học cổ truyền, rễ cây có vị ngọt, hơi đắng, tính mát, có tác dụng thông huyết mạch, bồi
bổ khí huyết; lá Đinh lăng có vị đắng, tính mát có tác dụng giải độc thức ăn, chống dị
ứng, chữa ho ra máu, kiết lỵ. Toàn cây Đinh lăng bao gồm rễ, thân, lá đều có thể sử
dụng làm thuốc với nhiều công dụng và bài thuốc khác nhau.
Từ kinh nghiệm sử dụng trong dân gian, Đinh lăng đã được nhiều nhà khoa học nghiên
cứu bài bản về tính ưu việt trên nhiều góc độ khác nhau trong nhiều năm.
Theo nghiên cứu của GS Ngô Ứng Long và cộng sự của ông thuộc học viện Quân y.
Trong rễ Đinh lăng có chứa nhiều saponin giống như sâm, các vitamin B1, B2, B6, C
và 20 acid amin cần thiết cho cơ thể và những acid amin không thể thay thế được như
lyzin, cystein, methionin.
Song song đó, TS Nguyễn Thị Thu Hương và cộng sự tại Trung tâm Sâm và dược liệu
TP HCM cũng đã dành nhiều thời gian và tâm huyết nghiên cứu tác dụng của cây Đinh
lăng trong suốt 7 năm (2000 - 2007). Những nghiên cứu của TS Hương đã chỉ ra Đinh
lăng có các tác dụng dược lý tương tự như cây sâm nhưng giá thành lại rẻ hơn và dễ
trồng hơn sâm. Cụ thể, theo nghiên cứu của tác giả, cây có tác dụng tăng thể lực, kích
thích các hoạt động của não bộ, giải tỏa lo âu, mệt mỏi, chống oxy hóa, bảo vệ gan và
kích thích miễn dịch.
Qua các kết quả nghiên cứu trên, với những tác dụng quý của mình, Đinh lăng được
gợi ý cho các đối tượng như dùng cho lực lượng vũ trang với tác dụng tăng lực, tăng

21
khả năng làm việc, tăng khả năng chịu đựng của cơ thể; dùng cho vận động viên thể
thao để tăng độ dẻo dai, tăng sức bền, tăng thành tích thi đấu. Bên cạnh đó, Đinh lăng
còn dùng cho phi hành gia trong thời gian rèn luyện để tăng sinh thích nghi, tăng sức
chịu đựng của cơ thể, tăng sức đề kháng, giảm sự mệt mỏi trong điều kiện môi trường
bất lợi. Đinh lăng là sâm quý của người Việt bởi các tác dụng dược lý trên cơ thể cũng
như tính an toàn cho bệnh nhân sử dụng (Đỗ Huy Bích, 2006; Trần Yên, 1994; Ngô
Ứng Long và cs, 1993; www.wikiwand.com).
Đinh lăng có một số tác dụng cụ thể như sau:
Tăng lực trên động vật thí nghiệm và trên người. Thân và lá cũng có tác dụng tăng lực
nhưng yếu hơn so với rễ.
Làm tăng hiệu lực điều trị của cloroquin trong bệnh sốt rét thực nghiệm trên động vật.
Tăng co bóp tử cung và tăng tiết niệu.
Tác dụng an thần và ít độc.
Đinh lăng đã được nghiên cứu và chứng minh có tác dụng nội tiết kiểu oestrogen.
Nước sắc Đinh lăng có tác dụng kháng đối với trùng roi Euglena vindis, trùng tiêm
mao Paramecium caudatum và một số động vật nguyên sinh khác trong nước ngâm
rơm và nước ao. Nước sắc Đinh lăng còn có tác dụng chống choáng phản vệ ở mức độ
vừa, bảo vệ được 60 % chuột lang qua cơn choáng.
Dựa theo kinh nghiệm nhân gian, Đinh lăng được áp dụng điều trị bệnh nhân lỵ amip
cấp. Sau 10 ngày, hết triệu chứng lâm sàng, và sau 16 ngày xét nghiệm lại, trong phân
hết thể amip thực huyết, hết kén.
Đinh lăng có tác dụng kháng Entamoeba histolyica, làm đơn bào co thành kén và có
tác dụng kích thích miễn dịch gây chuyển dạng lympho bào trong thí nghiệm nuôi cấy
in vitro.
Đinh lăng đã được nghiên cứu tác dụng kích thích miễn dịch không đặc hiệu trong thí
nghiệm gây mẫn cảm chuột nhắt bằng hồng cầu cừu. Sau đó 4 ngày, mổ tách tế bào
lách và ủ với kháng nguyên trong môi trường. Đếm số tế bào mảng dung huyết và thấy
Đinh lăng thể hiện tác dụng kích thích miễn dịch mạnh. Đã thử tác dụng chống trầm
uất theo nghiệm pháp “trạng thái thất vọng”, chống trầm uất. Trong thí nghiệm trên
động vật được uống Đinh lăng cũng như trong thí nghiệm in vitro, ủ tổ chức não hoặc
gan với chiết Đinh lăng và sau đó định lượng hoạt độ men MAO, thấy Đinh lăng có
tác dụng ức chế mạch hoạt độ men MAO ở não và gan. Đinh lăng còn có tác dụng
giảm chứng tăng cholesterol trong máu gây theo cơ chế nội sinh bằng Tween 80
(Nguyễn Thị Thu Hương, 2009; Nguyễn Thị Thu Hương, Lương Kim Bích, 2001).

22
Dịch chiết Đinh lăng còn được thử tác dụng với ATPase màng tế bào, thấy K+
Na+
ATPase điều được kích thích bởi dịch chiết thân, rễ và lá của cây. Đối với ATPase
dạng hòa tan, kết quả tương tự như ATPase của màng tế bào. Sự kích thích hoạt tính
men của dịch chiết Đinh lăng có khả năng đề kháng sự kìm hãm K+
Na+
ATPase của
aminazin. Đinh lăng có tác dụng kích thích sinh dục ở động vật già và kích thích tăng
sinh lực ở động vật gây mệt mỏi, tác dụng kéo dài và bền vững.
Đinh lăng ít độc hơn cả Nhân sâm và khác với Nhân sâm, nó không làm tăng huyết áp.
Nước sắc rễ Đinh lăng có tác dụng làm tăng sức dẻo dai của cơ thể. Đinh lăng làm cho
nhịp tim sớm trở lại bình thường sau khi chạy dai sức làm cơ thể chịu được nóng.
Người bệnh bị suy mòn uống Đinh lăng chóng phục hồi cơ thể, ăn ngon, ngủ tốt, tăng
cân. Falcarinol và heptadeca thể hiện hoạt tính kháng khuẩn chống lại vi khuẩn Gram
dương mạnh và vi khuẩn gây bệnh nấm da, cho thấy hoạt tính kháng nấm. Hoạt tính
kháng khuẩn của falcarinol được tìm thấy mạnh hơn 15 - 35 lần so với erythromycin,
chloramphenicol và oxytetracycline (Đỗ Huy Bích, 2006; Võ Văn Chi, 2012; Đỗ Tất
Lợi, 2004; Nguyễn Thị Thu Hương và cs, 2003).
Năm 1961, các khoa dược lý, dược liệu và giải phẫu bệnh lý Viện y học quân sự Việt
Nam nghiên cứu tác dụng của Đinh lăng làm tăng sức dẻo dai của cơ thể và một số tác
dụng khác đã đi đến kết luận sau:
- Nước sắc rễ Đinh lăng có tác dụng làm tăng sức dẻo dai của cơ thể trên thí
nghiệm cấp tính tương tự như Sâm.
- Với liều 0,1 ml cao lỏng Đinh lăng cho 20 g thể trọng sống làm giảm hoạt động
của chuột trắng.
- Đinh lăng có tác dụng trực tiếp trên cơ tim ếch với liều nhất định làm giảm
trương lực cơ tim, làm tim co bóp yếu và thưa, tiến tới tim ngừng đập.
- Dùng dịch nước 0,2 đến 1 % rễ Đinh lăng gây co mạch tai thỏ.
- Với liều 0,5 ml dung dịch cao Đinh lăng 100 – 200 % trên 1 kg thể trọng tiêm
tĩnh mạch vành tai làm tăng cường hô hấp về biên độ và tần số: Huyết áp nhất thời
hạ xuống.
- Trên tử cung tại chỗ, với liều 1 ml dung dịch cao Đinh lăng 100 % cho 1 kg thể
trọng tiêm tĩnh mạch vành tai làm tăng co bóp tử cung nhẹ.
- Đinh lăng có tác dụng tăng tiết niệu trên 5 lần so với bình thường với liều uống 2
ml dung dịch Đinh lăng 100 % cho 100 g thể trọng (thí nghiệm trên chuột bạch
Trung Quốc).
- Liều độc: Đinh lăng ít độc hơn so với Nhân sâm và Ngũ gia bì. Cho chuột uống
với liều 50 g/kg thể trọng chuột vẫn sống bình thường.

23
- Làm tăng sức đề kháng của chuột đối với tác hại của bức xạ siêu tần.
- GS Ngô Ứng Long và Xavaev (Liên Xô cũ) đã cùng nhận thấy Đinh lăng có tác
dụng tốt đối với các nhà du hành vũ trụ khi luyện tập ở tư thế tĩnh, đầu dốc ngược.
- Thực nghiệm trên người, viên bột rễ Đinh lăng làm tăng khả năng chịu đựng của
bộ đội, vận động viên thể dục, thể thao trong các nghiệm pháp gắng sức cũng như
luyện tập (Đỗ Tất Lợi, 2004; Ngô Ứng Long và cs, 1993; Nguyễn Thị Thu Hương
và cs, 2003).
2.1.10. Công dụng và liều dùng
2.1.10.1. Công dụng
Theo y học hiện đại, cây Đinh lăng có một số tác dụng chính như: Tác dụng bổ chung,
ăn ngon, dễ ngủ và tăng cân, tăng lực, tăng khả năng lao động nặng và phục hồi sức
khỏe tốt, hoạt hóa các tế bào thần kinh, tăng cường trí nhớ (Quách Tuấn Vinh, 2005;
Nguyễn Thượng Dong và cs 2007).
Theo Đông y: Đinh lăng có tác dụng giải độc, ban chẩn, thương hàn nhập lý, thông
tiểu tiện, mát phổi, ho ra máu, kiết lỵ, phong thấp, nhức mỏi chân tay (Quách Tuấn
Vinh, 2005).
Rễ Đinh lăng được dùng làm thuốc bổ tăng lực, chữa cơ thể suy nhược, gầy yếu, mệt
mỏi, tiêu hóa kém, phụ nữ sau khi sinh ít sữa. Có nơi còn dùng chữa ho, đau tử cung,
thuốc lợi tiểu, chống độc và co rút tử cung (Phạm Hoàng Hộ, 2003; DĐVN IV, 2009).
Lá chữa cảm sốt, mụn nhọt sưng tấy, sưng vú, dị ứng mẩn ngứa, vết thương (giã đắp).
Thân và cành chữa thấp khớp, đau lưng.
Ở Ấn Độ, Đinh lăng được dùng làm thuốc làm săn da và trị sốt rét. Rễ và lá sắc uống
có tác dụng lợi tiểu chữa sỏi thận, sỏi bàng quang, chứng khó tiểu tiện. Bột lá được giã
với muối và đắp trị vết thương (DĐVN IV, 2009; Đỗ Tất Lợi, 2004).
2.1.10.2. Liều dùng
Ngày dùng từ 1 g đến 6 g, dạng thuốc sắc hoặc 2 g trở lên với thuốc tán bột (Dược
Điển Việt Nam IV, 2009).
Trên cơ sở kết quả nghiên cứu dược lý, Viện y học quân sự Việt Nam năm 1964 cho
thí nghiệm dùng trên người với liều 0,23 g đến 0,50 g bột Đinh lăng trong một ngày
dưới dạng thuốc sắc hay ngâm rượu nhẹ độ (khoảng 30o
) thì có kết quả tăng sức dẻo
dai của cơ thể như khi nghiên cứu trong qui mô phòng thí nghiệm (Đỗ Tất Lợi, 2004).

24
Một số bài thuốc
Chữa mỏi mệt mỏi, biếng hoạt động
Rễ Đinh lăng phơi khô thái mỏng 5 g. Thêm 100 ml nước, đun sôi trong 15 phút, chia
2 – 3 lần uống trong ngày.
Chữa sốt lâu ngày, nhức đầu, ho, đau, tức ngực, nước tiểu vàng
Đinh lăng rễ tươi (rễ, cành) 30 g, lá hoặc vỏ Chanh 10 g, vỏ Quýt 10 g, Sài hồ (rể, lá,
cành) 20 g, lá Tre tươi 20 g, Cam thảo dây hoặc Cam thảo đất 30 g, Rau má tươi 30 g,
Me đất 20 g. Các vị cắt nhỏ, đổ ngập nước, sắc đặc lấy 250 ml, chia uống 3 lần trong
ngày.
Chữa sưng vú
Cành lá Đinh lăng 30 – 40 g. Thêm 300 ml, sắc còn 200 ml, uống nóng. Ngày uống 1 –
2 lần.
Thuốc lợi sữa
Lá Đinh lăng tươi 50 – 100 g, Bong bóng lợn 1 cái. Băm nhỏ, trộn với gạo nếp, nấu
cháo ăn.
Chữa đau tử cung
Cành lá Đinh lăng rửa sạch sao vàng, sắc uống thay nước. Đây là kinh nghiệm của Hải
Thượng Lãn Ông.
Chữa mẩn ngứa do dị ứng
Lá Đinh lăng 80 g, sao vàng, sắc uống. Dùng trong 2 - 3 tháng.
Chữa thiếu máu
Rễ Đinh lăng, Hà thủ ô, Thục địa, Hoàng tinh, mỗi vị 100 g, Tam thất 20 g. Tán bột,
sắc uống ngày 100 g.
Chữa viêm gan mạn tính
Rễ Đinh lăng 12 g, Nhân trần 20 g, Ý dĩ 16 g; Chi tử, Hoài sơn, Biển đậu, rễ Cỏ tranh,
Xạ tiền tử, Ngũ gia bì, mỗi vị 12 g; Uất kim, Nghệ, Ngưu tất, mỗi vị 8 g. Sắc uống,
ngày một thang.
Chữa liệt dương
Rễ Đinh lăng, Hoài sơn, Ý dĩ, Hoàng tinh, Hà thủ ô, Kỳ tử, Long nhãn, Cám nếp, mỗi
vị 12 g; Trâu cổ, Cao ban long, mỗi vị 8 g; Sa nhân 6 g. Sắc uống, ngày một thang.
Chữa sốt rét

25
Rễ Đinh lăng, Sài hồ, mỗi vị 20 g; Rau má 16 g; lá Tre, Cam thảo nam, mỗi vị 12 g;
Bán hạ sao vàng 8 g, Gừng 6 g. Sắc uống.
Chữa phong tê thấp, đau xương khớp, đau lưng
Đinh lăng 100 g, thái khúc, sao vàng, sắc uống hằng ngày thay nước.
Phòng tác dụng của thuốc điều trị lao
Lá Đinh lăng sao vàng 20 g - 25 g, hãm uống nước dùng hằng ngày.
Phòng co giật ở trẻ em
Lấy lá Đinh lăng phơi khô rồi lót vào gối hay trải xuống giường cho trẻ em nằm.
(Đỗ Huy Bích, 2006; Quách Tuấn Vinh, 2005; chuthapdo.org.vn; ydvn.net).
2.1.11. Sản phẩm Đinh lăng có mặt trên thị trường
Rượu Đinh lăng
❖ Thành phần
- Rễ Đinh lăng khô khoảng 100 g - 150 g.
- 1 lít rượu ngon có độ cồn khoảng 35 - 40o
.
❖ Công dụng
- Khí huyết lưu thông, ăn ngon, ngủ yên, tăng cường sinh lực.
- Trị đau xương khớp.
Đinh lăng trà TRC
❖ Thành phần
- Đinh lăng......................................1,5 g
- Lá Vằng........................................0,2 g
- Lá Sen...........................................0,2 g
- Cỏ ngọt..........................................0,1 g
❖ Công dụng
- Tăng tuần hoàn não, giảm hội chứng tiền đình, đau đầu, hoa mắt, chóng mặt, ù
tai.
- Tăng khả năng tập trung, giảm tình trạng căng thẳng thần kinh, mất trí nhớ, run
chân tay.
❖ Cách dùng
- Nhúng túi trà vào trong nước sôi, chờ 3 - 5 phút.
- Ngày dùng từ 4 - 6 túi (lasen.com.vn).
Trà Đinh lăng

26
❖ Thành phần
- Đinh lăng
- Cỏ ngọt
❖ Công dụng
- Tăng tuần hoàn não, giảm hội chứng tiền đình: Đau đầu, chóng mặt, ù tai, mất
ngủ, mất thăng bằng.
- Tăng khả năng tập trung, giảm tình trạng căng thẳng thần kinh, mất trí nhớ, run
chân tay.
❖ Cách dùng
- Dùng cho mọi lứa tuổi.
- Những túi trà vào ấm nước sôi 150 ml - 200 ml, chờ 2 - 3 phút. Có thể thêm đá
theo ý thích (quagac.com).
Hoạt huyết dưỡng não HBN
❖ Thành phần
- Cao mềm Đinh lăng 150 mg
- Cao lá Bạch quả 10 mg
- Tá dược vừa đủ 1 viên
❖ Công dụng
- Phòng và điều trị chứng suy giảm trí nhớ, thiếu tuần hoàn não.
- Thích hợp cho người làm việc trí óc căng thẳng bị đau đầu, hoa mắt, chóng mặt,
mệt mỏi.
❖ Cách dùng
- Người lớn: 1 - 2 viên/lần, ngày uống 2 - 3 lần.
- Trẻ em trên 6 tuổi: 1 viên/lần, ngày uống 2 lần.
Gối lá Đinh lăng
❖ Thành phần
- Lá Đinh lăng.
- Vỏ gối.
❖ Công dụng
Gối lá Đinh lăng được làm đúng quy cách tiêu chuẩn sẽ cho bé giấc ngủ ngon,
chống mồ hôi trộm, hết tật giật mình, tránh được muỗi và côn trùng.
❖ Cách dùng
Đối với trẻ từ 0 - 24 tháng tuổi nên sử dụng gối size 26 cm x 40 cm. Trẻ trên 24 tháng
tuổi nên sử dụng gối size 30 cm x 46 cm (goianhviet.com).

27
Gỏi cá Rượu Đinh lăng
Đinh lăng trà - TRC Trà Đinh lăng
Hoạt huyết dưỡng não HBN Gối Đinh lăng - Anh Việt
Hình 2.10. Sản phẩm Đinh lăng
2.2. TỔNG QUAN VỀ THÀNH PHẦN HÓA THỰC VẬT
Để khảo sát thành phần hóa thực vật của một loài cây thì các nhà nghiên cứu đã đưa
ra quyết định và làm việc trên một loài cây mà tùy vào mục đích lựa chọn trước. Việc
lựa chọn này phụ thuộc rất nhiều tài liệu tham khảo và các phương tiện sẵn có hoặc
liên kết được của phòng thí nghiệm đó. Các tài liệu tham khảo đó có thể là dữ liệu tin
học NAPRALERT cho biết các thông tin về hóa - thực vật, đặc điểm thực vật, hoạt
tính sinh học của hợp chất cụ thể, hoặc tất cả các thông tin về vùng địa phương, từng
quốc gia (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).

28
Trong nghiên cứu và sản xuất dược liệu và các chế phẩm từ Dược liệu, để chiết xuất
và tinh chế các cao chiết Dược liệu; kiểm soát và đảm bảo chất lượng dược liệu và các
chế phẩm từ dược liệu hay phân lập các chất tinh khiết người ta cần phải biết thành
phần (ở mức độ cao hơn là cấu trúc hóa học) của các chất trong dược liệu đó. Trong sử
dụng Dược liệu, có nhiều trường hợp dược liệu được sử dụng nhiều và có hiệu quả
trong điều trị nhưng thành phần hóa học của chúng lại không được biết đầy đủ hay đôi
khi hoàn toàn chưa được nghiên cứu sâu. Ngày nay việc hiểu biết về thành phần hóa
thực vật của các dược liệu càng trở nên quan trọng hơn khi mà tiêu chuẩn hóa Dược
liệu, kiểm soát chất lượng dược liệu và các dạng chế phẩm từ dược liệu có xu hướng là
những yêu cầu bắt buộc để đảm bảo tính an toàn, hiệu quả và chất lượng của sản
phẩm cho người sử dụng.
Thành phần hóa học của một dược liệu rất phức tạp và thường không thể được biết
tường tận. Vì thế, thông thường ở mức độ đơn giản nhất, việc nghiên cứu thành phần
hóa học của dược liệu thường được bắt đầu bằng việc xác định các nhóm hợp chất
thường gặp trong thực vật bằng các phản ứng hóa học. Việc xác định này được gọi là
“Phân tích thành phần hóa thực vật”.
Trong phân tích thành phần hóa thực vật, người ta thường sử dụng các phản ứng hóa
học đặc trưng cho một nhóm hợp chất để xác định sự có mặt của nhóm hợp chất này
trong nguyên liệu thực vật. Việc phân tích này được tiến hành theo 2 bước:
Phân tích sơ bộ: Các chất trong nguyên liệu thực vật được phân thành một vài phân
đoạn đơn giản bằng cách sử dụng các quy trình chiết đơn giản, trong những điều kiện
nhất định (dung môi, pH môi trường v.v…). Định tính nhanh các hợp chất trong các
phân đoạn bằng một số thuốc thử chung.
Định tính xác định: Dùng các quy trình chiết đặc hiệu hơn, nhiều phản ứng đặc hiệu
hơn để xác nhận sự có mặt của nhóm hợp chất.
Không phải tất cả các nhóm hợp chất trong dược liệu đều có thể được định tính. Phân
tích thành phần hóa thực vật chỉ có thể xác định một số nhóm hợp chất phổ biến trong
thực vật.
Ở mức độ cao hơn, việc định tính các nhóm hợp chất bằng các phương pháp khác nhau
như: Các phương pháp sắc ký kết hợp với định tính hóa học, kết hợp với phân tích
quang phổ cũng có thể được sử dụng (ĐH Y Dược TPHCM, 2014).
Quy trình dùng để xác định nhanh một số nhóm hợp chất thường gặp trong nguyên
liệu thực vật bằng các phản ứng hóa học (thường được gọi là phân tích sơ bộ thành
phần hóa thực vật) dựa trên nguyên tắc:

29
Phân tách hỗn hợp các chất trong nguyên liệu thành những phân đoạn đơn giản.
Dùng các phản ứng hóa học đặc trưng (thường là các phản ứng kết tủa, phản ứng màu)
để phát hiện các nhóm hợp chất có trong dịch chiết.
Kết quả của các phản ứng đặc trưng, đặc biệt là các phản ứng màu, phụ thuộc nhiều
vào mức độ “tinh khiết” của nhóm chất đó trong môi trường phản ứng. Phản ứng của
một hợp chất hay một nhóm hợp chất “tinh khiết” có thể khác biệt nhiều hay ít, đôi khi
khác biệt hoàn toàn với phản ứng của nó trong một hỗn hợp. Trong hỗn hợp, các nhóm
hợp chất ảnh hưởng đến kết quả phản ứng của một nhóm hợp chất khác thường được
xem là các “tạp chất”. Các “tạp chất” này có thể ảnh hưởng đến kết quả định tính theo
hai hướng:
- Cản trở phản ứng, làm cho phản ứng khó xảy ra hay không thể xảy ra.
- Cản trở việc nhận định kết quả phản ứng do bản thân chúng che lắp kết quả phản
ứng hay chúng cũng phản ứng với thuốc thử và tạo ra sản phẩm che lắp kết quả.
Vì thế, việc tách các chất có trong nguyên liệu thực vật thành các phân đoạn có các
thành phần đơn giản trước khi tiến hành định tính là cần thiết để có thể thu được một
kết quả tốt. Trong phân tích sơ bộ thành phần hóa thực vât, tách các phân đoạn đơn
giản chủ yếu dựa vào tính tan của các nhóm hợp chất trong các môi trường (dung môi,
pH) khác nhau.
Các chất trong nguyên liệu thực vật được phân thành các nhóm theo độ phân cực của
chúng. Thông thường chúng được phân thành 3 nhóm:
- Nhóm các chất không hoặc kém phân cực.
- Nhóm các chất có độ phân cực trung bình.
- Nhóm các chất có độ phân cực mạnh.
Trong một số trường hợp, sự thay đổi mức độ ion hóa của phân tử (dẫn tới thay đổi
tính tan) của một nhóm chất trong môi trường acid hay base cũng được dùng để tách
các phân nhóm.
Yêu cầu chung của các phản ứng hay các thuốc thử sử dụng trong định tính một hợp
chất là chúng phải đặc hiệu, nhạy và dễ phát hiện. Chúng cũng phải không hay ít bị
ảnh hưởng bởi sự có mặt của các nhóm hợp chất khác có trong môi trường phản ứng.
Có một số quy trình khác nhau để định tính các nhóm hợp chất thường gặp trong thực
vật. Các quy trình khác nhau chủ yếu ở việc sử dụng dung môi để chiết tách hỗn hợp
và số lượng các nhóm hợp chất được định tính.
Một số quy trình phân tích được sử dụng trong sàng lọc các chất vô cơ và hữu cơ đã
được sử dụng từ lâu trong các phòng thí nghiệm là quy trình phân tích của Stas - Otto.

30
Quy trình này sử dụng chủ yếu cho các hỗn hợp các chất tổng hợp. Các quy trình phân
tích được sử dụng trong phân tích thành phần hóa học của các thực vật có thể kể là quy
trình phân tích của Puri (Hungari), của Schreiber (Đức) và quy trình phân tích của I.
Ciulei (Trường Đại học Dược khoa Bucarest, Rumani) v.v…
Trong các quy trình trên, quy trình phân tích của I. Ciulei (Trường Đại học Dược
khoa Bucarest, Rumani) thường được dùng vì những ưu điểm của nó so với các quy
trình khác. Nó xác định được nhiều nhóm hợp chất trong nguyên liệu thực vật, cách
thực hiện không quá phức tạp và có thể tiến hành trong một khoảng thời gian ngắn,
với một lượng nguyên liệu nhỏ (khoảng 5 - 25 g). Kết quả có thể cho một khái niệm
về thành phần hóa thực vật của một dược liệu (ĐH Y Dược TPHCM, 2014).
2.3. Một số phương pháp chiết tách
Mục đích của việc tách chiết, cô lập hợp chất tự nhiên.
Khảo sát thành phần hóa học của một cây mới, trước đó chưa ai nghiên cứu và xem
những chất này có hoạt tính sinh học. Muốn biết được điều này cần phải cô lập hợp
chất đạt độ tinh khiết > 95 % mới có thể khảo sát cấu trúc hóa học bằng phương pháp
quang phổ hiện đại.
Cần có thêm lượng mẫu một hợp chất đã biết cấu trúc hóa học, muốn khảo sát thêm về
hoạt tính sinh học của chất đó. Nếu việc thử nghiệm cho kết quả hấp dẫn thì sẽ xem
xét có thể tổng hợp hóa học hợp chất đó để có số lượng nhiều hơn.
Tìm hiểu một hợp chất đã biết và xem chất này được sản sinh ra từ bộ phận nào của
sinh vật.
Tìm hiểu sự khác biệt của những chất biến dưỡng thứ cấp được sản sinh ra từ cùng
một nguồn tự nhiên nhưng không cùng điều kiện sinh thái: Thí dụ tìm hiểu xem hai
thực vật cùng họ (family), cùng chi (genus), cùng loài (species) nhưng mọc ở hai nơi
có điều kiện khí hậu, đất đai thổ nhưỡng khác nhau có chứa cùng những hợp chất tự
nhiên và những chất này có cùng hàm lượng hay không.
Có nhiều phương pháp để tách chiết, cô lập hợp chất tự nhiên từ cây cỏ: Sắc ký cột,
sắc ký lớp mỏng, sắc ký gel, sắc ký khí, sắc ký lỏng hiệu năng cao. Trong hướng hợp
chất thiên nhiên, việc cô lập chất phức tạp hơn vì không biết được cây đang khảo sát
có chứa các hợp chất với cấu trúc hóa học như thế nào. Biết rằng cây cỏ cần khảo sát
có chứa nhiều loại hợp chất hữu cơ, từ loại không phân cực đến loại rất phân cực, vì
thế nếu muốn cô lập hợp chất mà áp dụng sắc ký cột trực tiếp ngay trên cao thô ban
đầu sẽ rất khó đạt được kết quả mong muốn. Vì vậy, người ta thường chuẩn bị một loạt
các cao chiết có tính phân cực tăng dần, như thế mỗi loại cao chiết chứa tương đối ít

31
hợp chất, giúp cho quá trình cô lập hợp chất tinh chất dễ dàng. Muốn có các loại cao
có độ phân cực khác nhau, sử dụng các dung môi chiết có độ phân cực khác nhau, dựa
trên nguyên tắc chung là “các chất giống nhau sẽ hòa tan nhau”: Dung môi không phân
cực hòa tan tốt các hợp chất không phân cực, dung môi có tính phân cực trung bình sẽ
hòa tan các hợp chất có tính phân cực trung bình và dung môi phân cực mạnh sẽ hòa
tan tốt các hợp chất phân cực (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
Chiết là phương pháp sử dụng dung môi để tách các chất tan ra khỏi một hỗn hợp các
chất. Tùy theo cơ chế và đặc điểm của quá trình chiết mà người ta phân ra:
- Chiết lỏng - lỏng (phân bố lỏng - lỏng) với cơ chế chính là quá trình phân bố của
chất tan trong hai chất lỏng không đồng tan với nhau theo định luật phân bố.
- Chiết rắn - lỏng với cơ chế chính là sự hòa tan của chất tan vào dung môi.
Trong chiết rắn - lỏng, chất tan có thể đi vào dịch chiết bằng sự hòa tan đơn giản,
nhưng cũng có thể chịu sự tác động bởi nhiều các quá trình khác như khi chiết các chất
tan từ một Dược liệu.
Trong quá trình chiết thông thường, các tiểu phân chất rắn chịu tác động của dung môi
trong điều kiện như nhau. Các chất tan hòa tan trong dung môi thành dung dịch và tạo
nên dịch chiết, sự hòa tan này ít bị ảnh hưởng bởi các chất không tan. Trong quá trình
chiết các chất từ các tổ chức sống (các mô tế bào động, thực vật và vi sinh vật), các
chất nằm bên trong các tế bào, cách biệt với bên ngoài bởi vách tế bào, vì thế các chất
tan sau khi hòa tan thành dung dịch còn phải vượt qua vách tế bào ra khỏi các mô để đi
vào dịch chiết. Quá trình chiết các chất tan từ các tổ chức sinh học vì thế thường được
gọi là quá trình “chiết xuất” (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
2.3.1. Kỹ thuật chiết lỏng - lỏng
Kỹ thuật này còn được gọi là sự chiết bằng dung môi. Cao alcol thô ban đầu (thí dụ bột
cây được tận trích với metanol 80 %, đuổi dung môi thu được alcol thô ban đầu) hoặc
dung dịch ban đầu (thí dụ dung dịch sinh học) đều chứa hầu hết các hợp chất hữu cơ từ
phân cực đến không phân cực vì thế rất khó cô lập được riêng những hợp chất tinh
khiết để thực hiện các khảo sát tiếp theo. Kỹ thuật chiết lỏng - lỏng được áp dụng để
phân chia cao alcol thô ban đầu hoặc dung dịch ban đầu thành những phân đoạn có
tính phân cực khác nhau.
Nguyên tắc của sự chiết là dung môi không phân cực (thí dụ eter dầu hỏa…) sẽ hòa tan
tốt các hợp chất có tính không phân cực (thí dụ các alcol béo, ester béo…), dung môi
phân cực trung bình (thí dụ như dietyleter, chloroform…) hòa tan tốt các hợp chất có
tính phân cực trung bình (các hợp chất có chứa nhóm chức eter - O -, aldehyd - CH =

32
O, ceton - CO -,…) và dung môi phân cực mạnh (thí dụ metanol…) hòa tan các hợp
chất có tính phân cực mạnh (các hợp chất có chứa nhóm chức - OH, - COOH …)
(Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
Nguyên tắc cơ bản của sự chiết lỏng - lỏng là sự phân bố của một chất tan vào hai
pha lỏng và hai pha lỏng này không hòa tan vào nhau. Hằng số phân bố của một chất
tan cho biết khả năng hòa tan của chất này đối với hai pha lỏng tại thời điểm cân bằng,
được biểu diễn bằng hằng số phân bố K.
K =
𝐶 𝑎
𝐶 𝑏
Ca= Nồng độ của chất tan trong pha (a) tại giai đoạn cân bằng.
Cb= Nồng độ của chất tan trong pha (b) tại giai đoạn cân bằng
Mục đích chính của sự chiết bằng dung môi là để sơ bộ, tinh chế hóa một hợp chất nào
đó. Nếu một chất tan X hoặc những chất tương đồng với chất X này có hằng số phân
bố tương đối lớn còn các chất tạp bẩn cũng như các chất khác thì có cấu trúc hóa học
không tương đồng với X lại có hằng số phân bố nhỏ thì có thể áp dụng kỹ thuật chiết
lỏng - lỏng để cô lập chất X và các chất tương đồng với nó.
Hằng số của chất tan tương đối ít thay đổi theo nhiệt độ hoặc nồng độ của chất tan đó
có trong dung dịch ban đầu, tuy nhiên hằng số này thay đổi nhiều tùy thuộc vào dung
môi (độ phân cực, đặc tính ái nước của dung môi) và dung dịch nước. Riêng với dung
dịch nước, pH của dung dịch có những ảnh hưởng rất quan trọng, nhất là ở pH acid
yếu và ở pH base yếu.
Việc chiết lỏng - lỏng được thực hiện bằng bình lóng, trong đó cao alcol thô ban đầu
được hòa tan vào pha nước. Sử dụng các dung môi hữu cơ, loại không hòa tan với
nước hoặc loại có thể hỗn hợp được với nước, để chiết ra khỏi pha nước các hợp chất
có tính phân cực khác nhau. Và còn tùy vào tỉ trọng so sánh giữa dung môi và nước
mà pha hữu cơ nằm ở lớp trên hay ở lớp dưới so với pha nước.
Việc chiết được thực hiện lần lượt từ dung môi hữu cơ kém phân cực đến dung môi
hữu cơ phân cực hơn thí dụ như: Ether dầu hỏa hoặc hexan, ether etyl, chloroform,
ethyl acetat, n-butanol… Với mỗi loại dung môi hữu cơ, việc chiết được thực hiện
nhiều lần, mỗi lần một lượng nhỏ thể tích dung môi; chiết đến không còn chất hòa tan
vào dung môi thì chuyển sang chiết với dung môi có độ phân cực cao hơn. Dung dịch
của các lần chiết được gom chung lại, làm khan với nước như: Na2SO4, MgSO4,
CaSO4,…, loại dung môi (bằng cách cô thu hồi dung môi) và cuối cùng là thu được
cao chiết.
Muốn kiểm tra xem các hợp chất nào đã được chiết vào pha hữu cơ cũng như các hợp
chất nào còn ở lại trong pha nước….thì ta có thể sử dụng sắc ký lớp mỏng (SKLM);

33
trên bản mỏng cần so sánh đồng thời vết của pha nước và pha hữu cơ. Sự chiết bởi một
dung môi cụ thể nào đó được gọi là hoàn tất khi lần chiết thứ n, trên bản mỏng không
còn nhìn thấy vết của chất đó trong pha nước cũng như trong pha hữu cơ. Song song
đó, chúng ta cũng có thể kiểm tra bằng cách nhỏ một giọt dung dịch chiết lần thứ n lên
một tấm kiếng sạch, sau khi đuổi bay hết dung môi, thì giọt dung dịch lần thứ n đó
không còn để lại vết nào trên tấm kiếng đó.
Cần lưu ý rằng sự chiết lỏng - lỏng được thực hiện ở nhiệt độ phòng, nếu gia tăng nhiệt
độ cho dung môi thì khả năng hòa tan của dung môi cũng sẽ tăng lên và những nguyên
tắc nêu trên sẽ có nhiều sự thay đổi.
Kỹ thuật chiết lỏng - lỏng có nhược điểm là do phải lắc bình lóng nhiều lần, nên ở
những lần chiết sau, dung môi trong bình lóng sẽ tạo nhũ tương, gây khó khăn trong
việc tách pha thành hai lớp. Để khắc phục nhược điểm này, có thể sử dụng các cách
như: dùng đũa thủy tinh khuấy nhẹ dung dịch hoặc cọ xát nhẹ vào bình chỗ mặt thoáng
của dung dịch nhằm phá vỡ bọt khí; muối NaCl làm giảm sự hòa tan vào nhau giữa
acetonitril và nước, một lượng tối thiểu khoảng 20 g NaCl được cho vào một lít dung
dịch gồm acetonitril: nước (1 : 1) sẽ làm dung dịch này tách thành 2 lớp; độ hòa tan
của một vài hợp chất thay đổi đáng kể khi có sự hiện diện của nước (Nguyễn Kim Phi
Phụng, 2007).
2.3.2. Kỹ thuật chiết rắn - lỏng
Một số phương pháp chiết rắn - lỏng:
- Kỹ thuật chiết ngấm kiệt.
- Kỹ thuật chiết ngâm dầm.
- Kỹ thuật chiết bằng máy chiết Soxhlet.
- Kỹ thuật chiết bằng máy chiết Kumagawa.
- Kỹ thuật chiết bằng lôi cuốn theo hơi nước.
- Chiết các nguyên liệu tươi.
- Chiết bằng chất lỏng siêu tới hạn.
Kỹ thuật chiết ngấm kiệt.
Ngấm kiệt là một phương pháp chiết liên tục trong đó dung môi được đi qua dược liệu
theo một hướng nhất định, với một tốc độ nhất định. Quá trình hòa tan xảy ra trong
phương pháp ngấm kiệt không giống nhau trong toàn bộ khối dược liệu mà theo
gradient nồng độ, dung môi dịch chiết đi từ nơi dược liệu có lượng hoạt chất thấp tới
nơi có lượng hoạt chất cao hơn.

34
Do quá trình chiết xảy ra theo gradient nồng độ nên quá trình chiết xảy ra triệt để hơn,
lượng dung môi sử dụng ít hơn phương pháp ngâm và dược liệu được chiết kiệt hơn.
Các yếu tố phụ trợ như nhiệt độ, chất diện hoạt v.v… có thể được sử dụng để gia tăng
quá trình chiết.
Quá trình ngấm kiệt được thực hiện trong bình chiết được gọi là bình ngấm kiệt. Hình
dạng, cấu tạo và kích thước của bình ngấm kiệt có thể thay đổi tùy theo mục đích sử
dụng nhưng thông thường phần thân chính của bình ngấm kiệt có dạng hình nón cụt có
thể kín và có van điều chỉnh lưu lượng ở một đầu hay có nắp kín với van điều chỉnh ở
cả hai đầu.
Quá trình ngấm kiệt có thể được tiến hành dưới nhiệt độ thường hay ở nhiệt độ cao
hơn nhiệt độ phòng nhưng dưới nhiệt độ sôi của dung môi. Bình được thiết kế với bộ
phận gia nhiệt và bảo ôn, dung môi được đưa vào bình ở nhiệt độ cao. Chú ý: Khi
ngấm kiệt ở nhiệt độ cao có thể làm tăng tốc độ chiết nhưng có thể dẫn đến phân hủy
chất dễ chuyển hóa bởi nhiệt.
Có thể thực hiện ngấm kiệt và rút kiệt dịch chiết trên từng bình ngấm kiệt riêng lẻ hay
kết hợp nhiều bình ngấm kiệt nối tiếp với nhau (ngấm kiệt ngược dòng). Trong ngấm
kiệt ngược dòng, hệ thống được bố trí sao cho dịch chiết loãng của bình chiết trước sẽ
là dung môi đầu cho bình chiết sau và mỗi bình chỉ lấy ra một lượng dịch chiết đậm
đặc nhất định. Với ngấm kiệt ngược dòng, lượng dịch chiết thu được từ mỗi bình luôn
nhỏ hơn nhiều và có nồng độ cao nhất so với ngấm kiệt từng bình riêng lẻ mà vẫn đảm
bảo chiết kiệt Dược liệu.
Có 3 phương pháp ngấm kiệt:
- Ngấm kiệt thường.
- Ngấm kiệt kèm sấy phun.
- Ngấm kiệt ngược dòng.
Ngấm kiệt thường là phương pháp được sử dụng phổ biến vì không đòi hỏi thiết bị tốn
kém, phức tạp.
- Dụng cụ:
Gồm một bình ngấm kiệt bằng thủy tinh, inox, hình trụ đứng, dưới đáy bình là một van
khóa để điều chỉnh vận tốc của dung dịch chảy ra; một bình chứa đặt bên dưới để hứng
dung dịch chiết.
- Tiến hành:

35
Dược liệu được xay thô, lọt được qua lỗ rây 3 mm. Mẫu không nên to hơn vì sẽ chiết
không kiệt, mẫu được xay quá mịn hoặc mẫu có tính nhầy nhựa hoặc có thể trương
nở… sẽ cản trở dòng chảy.
Bột dược liệu được làm ẩm với một lượng dung môi chiết với một lượng vừa đủ để
trong khoảng 4 giờ.
Đáy của bình ngấm kiệt được lót bằng bông thủy tinh và một tờ. Đậy bề mặt lớp bột đã
làm ẩm bằng một tờ giấy lọc và chặn lên trên bằng những viên bi thủy tinh để cho
dung môi không làm xáo trộn bề mặt lớp bột. Từ từ rót dung môi chiết vào bình cho
đến khi dung môi phủ xấp xấp trên lớp mặt. Có thể sử dụng dung môi nóng hoặc
nguội.
Để yên sau một thời gian, thường là 12 - 24 giờ, mở van bình ngấm kiệt cho dung dịch
chiết chảy ra từng giọt nhanh chảy xuống bình ngấm kiệt. Điều chỉnh sao cho vận tốc
dung môi tinh khiết chảy vào bình ngấm kiệt bằng với vận tốc dung dịch chiết chảy ra
khỏi bình này.
Kiểm tra việc chiết kiệt mẫu bột cây bằng sắc ký lớp mỏng hoặc nhỏ một giọt dung
dịch chiết lên tấm kiếng sạch, để bốc hơi và xem có còn để lại vết gì trên mặt kiếng
hay không, nếu không còn vết gì là đã chiết kiệt (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
Kỹ thuật chiết ngâm dầm
Ngâm là một phương pháp chiết gián đoạn trong đó toàn bộ lượng dung môi được tiếp
xúc đồng thời với toàn bộ lượng dược liệu trong những dụng cụ thích hợp. Quá trình
chiết xuất xảy ra ở mọi thời điểm trong thiết bị chiết là như nhau và dịch chiết được rút
ra khỏi thiết bị cùng một lúc. Quá trình ngâm này có thể được lặp lại thêm 1 hay vài
lần để chiết kiệt hoạt chất trong Dược liệu.
Sự khuấy trộn, các yếu tố phụ trợ như nhiệt độ, siêu âm, vi sóng, chất diện hoạt v.v…
có thể được sử dụng để gia tăng quá trình chiết (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
❖ Phương pháp ngâm lạnh
Trong phương pháp ngâm lạnh, dược liệu được ngâm với dung môi ở nhiệt độ phòng.
Thời gian ngâm bình thường không dưới 12 giờ với các dược liệu mỏng manh hay
dược liệu đã xay nhỏ để đảm bảo quá trình chiết được căn bản hoàn tất. Trong thời
gian này, cân bằng về nồng độ hoạt chất giữa bên trong và bên ngoài thành tế bào
được thiết lập và quá trình thẩm thấu sẽ kết thúc. Thời gian ngâm có thể kéo dài hơn,
từ một đến nhiều ngày, tùy theo Dược liệu, loại dung môi và yêu cầu chiết xuất
(Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
❖ Phương pháp ngâm nóng

36
Phương pháp ngâm nóng là phương pháp ngâm được thực hiện ở nhiệt độ cao hơn ở
nhiệt độ phòng nhưng dưới nhiệt độ sôi của dung môi.
Do có sự gia nhiệt nên quá trình chiết xảy ra nhanh hơn, dịch chiết thu được có nồng
độ cao hơn và ít tốn dung môi hơn.
Quá trình hãm trong y học cổ truyền và trong cuộc sống hằng ngày (hãm thuốc, hãm
trà) chính là quá trình ngâm nóng với dung môi là nước. Chưng cũng có thể coi là một
biến thể của phương pháp này (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
Chiết bằng Soxhlet và Kumagawa
Là phương pháp ngâm nóng nhiều lần với một lượng nhỏ dung môi. Kumagawa cho
phép chiết ở nhiệt độ gần với nhiệt độ sôi của dung môi còn Soxhlet thực ra gần với
phương pháp ngâm lạnh hơn.
Túi đựng bột dược liệu của kỹ thuật Kumagawa gần nguồn nhiệt hơn.
Chiết hồi lưu với quy mô nhỏ.
Dụng cụ gồm 3 phần chính.
- Bình cầu đun có điều nhiệt.
- Thân Soxhlet.
- Bộ sinh hàn.
Dịch chiết sẽ được thu tại bình cầu đun.
Thời gian chiết 12 – 24 – 36 giờ.
Ưu điểm:
Lượng dung môi sử dụng nhỏ mà vẫn có thể chiết kiệt được hoạt chất.
Nhược điểm:
Khó thực hiện cho một lượng lớn Dược liệu. Thông thường, chỉ dùng để chiết trong
phòng thí nghiệm hoặc quy mô pilot.
Không khấy trộn được trong quá trình chiết xuất.
Kỹ thuật chiết bằng lôi cuốn theo hơi nước.
Kỹ thuật đặc trưng để chiết ra khỏi cây cỏ các loại hợp chất có tính bay hơi được, ví
dụ như tinh dầu.
Chiết các nguyên liệu tươi

37
Với các mô sống của động vật hay các dược liệu mỏng manh như lá, hoa người ta có
thể chiết nhanh các chất trong tế bào với các dung môi nước hoặc thân nước bằng cách
xay nhỏ mô động thực vật trong dung môi.
Nguyên liệu được cắt nhỏ, ngâm ngập trong dung môi và được xay nhỏ bằng một cánh
khuấy quay với tốc độ rất cao (khoảng 10,000 vòng/ phút) trong một thời gian ngắn
khoảng 5 - 10 phút. Với tốc dộ này, các mô được phân tán rất nhỏ, tế bào bị vỡ và các
chất tan đi thẳng từ dịch tế bào vào dịch chiết chủ yếu bằng quá trình hòa tan. Sự thẩm
thấu, nếu có cũng chỉ đóng vai trò thứ yếu.
Với cách chiết này, toàn bộ các chất trong tế bào gồm cả các chất chuyển hóa bậc II
lẫn các chất đại phân tử đều có mặt trong dịch chiết. Cách chiết này có lợi khi nghiên
cứu các protein, các chất mà hoạt tính sinh học phụ thuộc vào cấu trúc lập thể thứ các
của phân tử. Trong nghiên cứu Dược liệu, để hạn chế hoạt động của các enzym có thể
làm thay đổi cấu trúc các chất và hạn chế các tạp chất như protein, polysaccharid, dung
môi sử dụng có thể là cồn hay aceton.
Quá trình chiết này do được thực hiện bằng máy khuấy có tốc độ cao nên cũng được
gọi là turbo - extraction (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).
Các phương pháp chiết khác
Ngoài các kỹ thuật chiết cổ điển như trên, trong thực tế người ta còn dùng các kỹ thuật
hỗ trợ khác để đẩy nhanh quá trình hòa tan như chiết xuất sử dụng siêu âm, chiết xuất
sử dụng vi sóng, chiết dưới áp suất hay sử dụng các dung môi đặc biệt để chiết như
chiết chất lỏng siêu tới hạn (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007).

38
CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
3.1.1. Nguyên liệu
- Mẫu cây tươi cả lá, thân, rễ Đinh lăng (Polyscias fruticosa (L.) Harms).
- Thân và rễ Đinh lăng dùng để nghiên cứu thành phần hóa học và chiết phân đoạn.
3.1.2. Hóa chất và dung môi
Ngoài một số dung môi hóa chất cơ bản dùng trong phòng thí nghiệm, trong phần thực
nghiệm có sử dụng:
- Hóa chất khảo sát vi học: Dung dịch javel 50 %, dung dịch acid acetic 1 %, dung
dịch iod 0,1 % (son phèn), dung dịch carmin 1 %, nước cất.
- Dung môi chiết xuất: EtOH 96 %, MeOH.
- Dung môi dùng trong lắc phân bố, sắc ký lớp mỏng: Diethyl ether, ethyl acetat,
n-butanol.
- Dung môi sắc ký lớp mỏng: Chloroform, methanol, n-hexan, n-butanol, diethyl ether,
ethyl acetat, petroleum ether, benzen.
- SKLM dùng bản silica gel F254 Merck tráng sẵn trên nền nhôm.
- Chất chuẩn: Acid oleanoid chuẩn.
- Phát hiện vết chất: Đèn tử ngoại bước sóng 254 nm và 365 nm, thuốc thử vanillin
sulfuric (VS), thuốc thử acid sulfuric 10 %/EtOH.
3.1.3. Trang thiết bị
- Bếp cách thủy.
- Bình sắc ký Tây Ban Nha.
- Cân phân tích OHAUS PAJ 2102.
- Cân phân tích 4 số.
- Đèn UV 254 và 365 nm.
- Điện thoại di động SAMSUNG J7 Prime.
- Kính hiển vi OLYMPUS CX22.
- Máy cô quay Shendi RE-52CS-1.
- Máy khuấy EMCLAB OS20-Pro.
- Tủ lạnh SANYO.

39
- Tủ sấy DRYING OVEN.
- Các dụng cụ thông dụng khác trong phòng thí nghiệm.
3.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.2.1. Thu hái xử lý và bảo quản Đinh lăng
3.2.1.1. Thu hái
Cây Đinh lăng (Polyscias fruticosa (L.) Harms) được thu hái ngày 11/11/2016 tại Tri
Tôn - An Giang, dược liệu thu hái về được PGS.TS. Trần Công Luận định danh và
so sánh với các tài liệu tham khảo xác định được là đúng loài Đinh lăng (Polyscias
fruticosa (L.) Harms) (Đỗ Tất Lợi, 2004; Võ Văn Chi, 2012).
3.2.1.2. Xử lý và bảo quản
Để khảo sát cây khô thì rễ tươi và thân tươi sau khi thu hái được làm sạch và phơi khô
ở nhiệt độ phòng hoặc sấy trong tủ sấy ở 60 - 80 o
C, tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh
nắng mặt trời gay gắt vì tia tử ngoại (UV) có trong ánh sáng mặt trời có thể kích thích
phản ứng hóa học, tạo nên các hợp chất giả tạo. Tiến hành xay thành bột dược liệu để
sử dụng cho nghiên cứu (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007; ĐH Y Dược TPHCM, 2014).
Để khảo sát cây tươi (khảo sát về đặc điểm vi học), Đinh lăng sau khi được thu hái,
làm sạch thì đem đi khảo sát ngay, tránh để trong thời gian lâu vì sẽ làm mất các tế bào
hay các tế bào sẽ không còn nguyên vẹn,.. chọn mẫu phải chính xác, có tính đại diện,
không quá già không quá non (Nguyễn Kim Phi Phụng, 2007; ĐH Y Dược TPHCM,
2014).
Lưu trữ mẫu: Mẫu được lưu trữ tại Bộ môn dược liệu, Trường Đại Học Tây Đô.
3.2.2. Nghiên cứu về đặc điểm vi học
3.2.2.1. Khảo sát hình thái
Quan sát các đặc điểm hình thái của toàn cây Đinh lăng tươi và mô tả bộ phận dùng
bên ngoài của dược liệu như màu sắc, kích thước, hình dáng,…(ĐH Y Dược TPHCM,
2014, Phạm Hoàng Hộ, 2003).
3.2.2.2. Khảo sát vi phẫu
Chọn mẫu có tính đại diện, không quá già cũng không quá non. Để quan sát cấu tạo
bên trong của những cơ quan thực vật thì nó được thực hiện bằng phương pháp cắt lát
mỏng bằng tay và nhuộm hai màu với các cơ quan cắt ra thành từng khoanh (vi phẫu)
trước khi quan sát. Nếu mẫu cắt là lá thì thường lấy đoạn 1/3 gân giữa kể từ nơi tiếp
giáp với cuống và một phần cuống lá ở hai bên. Nếu là thân thì thường cắt ở lóng. Nếu
là rễ thì cắt ở phần rễ non (ĐH Y Dược TPHCM, 2014; Trương Thị Đẹp, 2014).

40
Có 2 loại phẫu thức được sử dụng:
Phẫu thức ngang: Lát cắt nằm trong mặt phẳng vuông góc với trục mẫu cắt.
Phẫu thức dọc: Lát cắt nằm trong mặt phẳng song song với trục mẫu cắt, thường sử
dụng cho thân và rễ để quan sát các ống tiết hay ống nhựa mủ.
Nhuộm mẫu bằng cách nhuộm kép son phèn lục iod:
- Ngâm lát cắt vào dung dịch javel cho đến khi thấy lát cắt trắng, sau đó rửa lại
bằng nước cất nhiều lần.
- Tiếp theo ngâm lát cắt vào dung dịch acid acetic trong vài phút để loại bỏ hết
javel. Rửa lại bằng nước cất.
- Ngâm lát cắt vào dung dịch son phèn lục iod cho đến khi lát cắt bắt được màu.
Rửa lại nhiều lần bằng nước cất cho đến hết màu.
- Vi phẫu sau khi nhuộm xong thì được ngâm trong nước cất.
Quan sát bằng kính hiển vi ở vật kính 4X, 10X, 40X và được ghi nhận lại bằng các
thiết bị điện tử như máy ảnh, điện thoại di động,… (ĐH Y Dược TPHCM, 2014;
Trương Thị Đẹp, 2014).
3.2.2.3. Khảo sát bột Dược liệu
Lấy bộ phận lá, thân, rễ dược liệu Đinh lăng khảo sát (cũng là mẫu dùng cắt vi phẫu)
cắt nhỏ, phơi sấy ở nhiệt độ 60 o
C (hoặc phơi trong bóng râm) đến khô, xay bột mịn,
rây qua rây cỡ 32 (rây mịn). Phần còn lại trên rây được đem đi sấy, xay và rây.
Bột dược liệu được quan sát bằng cách: Lấy một lượng nhỏ bột dược liệu khoảng bằng
đầu tăm cho lên một phiến kính (lame) rồi nhỏ 1 - 2 giọt nước sau đó khuấy kỹ sau đó
đậy lamelle lại và cuối cùng là soi kính hiển vi bắt đầu bằng vật kính 10X, sau đó với
vật kính 40X.
Trước khi soi kính hiển vi phải quan sát bằng cảm quan để có thêm yếu tố kiểm
nghiệm.
Các cấu tử tìm thấy được chụp lại bằng điện thoại trực tiếp qua thị kính (ĐH Y Dược
TPHCM, 2014).
3.2.3. Thử tinh khiết
3.2.3.1. Xác định độ ẩm
Phương pháp: Dùng cân phân tích OHAUS PAJ 2102 để tiến hành xác định độ ẩm của
dược liệu.
Độ ẩm dược liệu không quá 13,0 %, tiến hành theo phụ lục 9.6 của DĐVN IV (2009).

41
Cách thực hiện bằng cách trải mỏng khoảng 1,5 g dược liệu đã được nghiền mịn lên
dĩa cân và tiến hành xác định độ ẩm theo hướng dẫn sử dụng cân phân tích OHAUS
PAJ 2102.
3.2.3.2. Xác định tro toàn phần
- Không quá 8,0 %.
- Cách tiến hành: Cân khoảng 2 g dược liệu tiến hành theo phụ lục 9.8, phương
pháp của DĐVN IV (2009).
3.2.3.3. Xác định chất chiết được trong dược liệu
- Không được ít hơn 5,0 %. Theo phụ lục 12.10 DĐVN IV.
- Cân chính xác khoảng 2 g bột dược liệu cho vào bình nón. Thêm khoảng 50 ml
nước cất, đậy kín, cân lại khối lượng, sau đó để yên trong 1 giờ. Đun sôi nhẹ dưới
hồi lưu 1 giờ, để nguội, lấy bình ra  cân lại khối lượng, dùng nước bổ sung lại
khối lượng bị giảm, lọc qua phễu lọc thô vào bình  lấy khoảng 25 ml vào cốc
thủy tinh đã được bì khối lượng cốc. Cô cách thủy đến cắn khô  cắn thu được
đem sấy ở 105 o
C trong 3 giờ  lấy ra để nguội trong bình hút ẩm 30 phút. Cân
nhanh để xác định khối lượng và tính phần trăm chất chiết được.
X % =
b x 20,000
a x (100 − h)
%
Trong đó:
b: Khối lượng cắn (g).
a: Khối lượng dược liệu cân (g).
h: Độ ẩm (%).
Tất cả các chỉ tiêu thử tinh khiết nói trên đều được lấy kết quả là giá trị trung bình
của 3 lần thử độc lập.
3.2.4. Nghiên cứu về hóa học
3.2.4.1. Định tính
Theo Dược Điển Việt Nam IV (2009).
❖ Bột dược liệu Đinh lăng
Phản ứng tạo bọt và màu
Lấy khoảng 1 g bột dược liệu, thêm 5 ml nước cất, lắc mạnh trong 1 phút, sẽ thấy bọt
bền trong 10 phút.
Lấy 5 g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol 90 % (TT), ngâm trong 3 giờ, lắc, lọc. Lấy
dịch lọc làm các phản ứng sau:
- Lấy 1 ml dịch lọc vào ống nghiệm nhỏ, thêm 0,5 ml anhydrid acetic (TT), thêm từ từ
0,5 ml acid sulfuric (TT), tại lớp phân cách giữa hai dung dịch xuất hiện vòng màu đỏ.

Đề tài: Thành phần hóa học và chiết phân đoạn rễ cây Đinh lăng

Đề tài: Thành phần hóa học và chiết phân đoạn rễ cây Đinh lăng

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Đề tài: Thành phần hóa học và chiết phân đoạn rễ cây Đinh lăng

Similar to Đề tài: Thành phần hóa học và chiết phân đoạn rễ cây Đinh lăng (20)

More from Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864

More from Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Đề tài: Thành phần hóa học và chiết phân đoạn rễ cây Đinh lăng