2015-2016 ikasturtea Talaia Hondarribiko Eskola

1. ERDI AROA
2015 /2016 ­5.A

3. ERDI AROAREN HASIERA
Hasiera data 476.urtean kokatzen da generalean, Erromatar mendebaldeko
Imperioko azken emperadorea, Romulo Augustulo, tronutik at utzi
zutenean.
Erdi Aroa V.mendean hasi zen, Erromatarren gainbeherarekin.
Rhin eta Danubio ibaien bestealdean bizi zirenak oso pobreak ziren, baina
erromatarrek ez zieten pasatzen uzten.
409.urtean hotz handia egin zuen, tropelka pasa ziren eta pixkanaka beraiek
egin ziren erromatarren probintzietako jabeak.
Gerrak izan ziren eta erromatarrek egindako hiri eta monumentu asko
suntsituak izan ziren.
ESPAINIA BISIGODOA:
Erromatar inperioak azkenetan zela, ahuldu egin zen, eta arazo handia izan
zituen bere mugak defendatzeko.
Europa iparraldetik eta ekialdetik zetozen zenbait herri, muga horiek
igarotzen hasi ziren.
V.mendean, alanoek, sueboek eta bandaloek inbaditu zuten Hispania.
Erromatarrek barbaroak esaten
zieten herri horiei.
Barbaroek Erromako hiria hartu
zuten urteak, k.o. 476.urteak,
Antzin Aroaren amaiera eta
Erdi Aroaren hasiera adierazten
du.

4. Herri inbaditzaile horietako gehienak germaniarrak ziren jatorriz (hala
nola, sueboak eta bisigodoak). Baina, Erromatar Inperioaren mugen
barruan kokatutakoan, kristautasunera aldatu ziren, eta erromatarren
hizkuntza, Latina, berea egin zuten.
INBASIOAK, HISPANIAN :
Egoera konpontzeko, erromatarrek ituna adostu zuten Frantzia hegoaldean
menpean zuen beste germaniar herri batekin, bisigodoekin. Eta erromatarrek
Hispainian kokatzeko aukera eman zieten. Bisigodoak penintsulan sartu
ziren eta alanoak eta bandaloak menpean hartu zituzten. Suebok luzaroago
eutsi zieten bisigodoei, penintsularen ipar mendebaldean.
VI.mendearen hasieran, beste germaniar herri batekoek, frankoek,
bisigodoak garaitu zituzten Pirinioetatik ipar aldera. Horren ondorioz,
bisigodoek Frantzia hegoaldea utzi behar izan zuten, eta beren lurraldea
iberiar penintsulara mugatuta gelditu zen.

5. TOLEDOKO ERRESUMA BISIGODOA :
Bisigodoek Toledon ezarri zuten
erresumaren hiriburua. Hasieran, ez
zuten kontrolpean penintsulako
lurralde osoa. Ipar­mendebaldean,
sueboek beren erresumari eutsi
ziotelako; eta ipar aldean, baskoiek ere
amore ematen ez zutelako.
Bisigodoak eta hispaniar­erromatarrak kristauak ziren guztiak, batzuek eta
besteek ez zituzten sinesmen eta lege berak eta horrela, erresuma ez zegoen
batuta.
Leovigildo erregeak sueboak menpean hartu eta baskoiak baketu zituen.
Rekaredo katolizismora aldatu zen eta, harekin batera, bisigodo guztiak.
Bisigodoek eta hispaniar­erromatarrek erresumaren batasunerako bidea
zabaldu zuten. Ondorengo zenbait erregek (esaterako, Rezesvintok),bisigodo
eta hispaniar­erromatar talde nagusientzako lege komunak ezarri zituzten
eta, VII. menderako erresuma bisigodoa batuta zegoen.
Beñat Martinez eta Maitane Ostolaza

6. Al Andalus
Poitiers­eko bataila
711n, armada musulmanak Gibraltarreko itsasartea zeharkatu zuen.
Soldadu gehienak Afrika iparraldeko bereberrak ziren. Handik lau urtera,
jaun eta jabe egin ziren ia Iberiar penintsula osoan. 732an, Carlos Malcelen
agindupeko zalditeria frankoak tropa musulmanen hedapena geldiaraztea
lortu zuen, Poitiersen, (Frantzia).
Al Andalusen bilakaera:
Inbasio musulmanak amaiera eman zion ,Erresuma bisigodoak Iberiar
penintsulan egindako 200 urteko ibilbideari. Zein azkar konkistatu zuten
ikusita, eta,batik bat, armada musulmanak soldadu gutxi zituela kontuan
hartuta, bistakoa da bisigodoek
nahiko berehala eman zuela amore.
Batetik,, nobleziak hitzarmenak
egin zituen, beren jabegoei eutsi
ahal izateko, eta, bestetik,, biztanle
gehienek musulmanak ongi hartu
zituzten, gizarte islamiarrean
berdintasun handiagoa zegoelako.

7. Kordobako Emirrerria :
Al­Andalusen bilakaera: Penintsulako lurraldea (Al­Andalus) Damaskoko
kaliferriaren mendeko emirerri bihurtu eta Kordoba izendatu zuten hiriburu.
Era berean, Emirrerria probintziatan banatu zuten. Probintzia bakoitzeko
burua bali izeneko agintaria zen.
Gizartea:
Iberiar penintsulara heldutako musulman taldea 50.000 bat lagunekoa zen:
guztizko biztanleriaren % 1,5 inguru. Talde horretan, arabiarrak eta
siriarrak gutxiengoa ziren (buruak, ordea), eta gehiengoa bereberrak.
Bertako biztanle gehienak islamera bihurtu ziren, jazarpen erlijiosoak
saihesteko eta musulmanen eskubide berberak izateko (zerga handiagoak ez
ordaintzeko, adibidez). Islamera bihurtutakoei muladi izena ezarri
zitzaien.

8. Kristautasunarekiko atxikimenduari gutxiengoak (batez ere, hirietako
artisau eta merkatariek) eutsi zion; mozarabiarrak ziren. Jazarpena jasan
zuten arren, agintari musulmanek haien ohiturak nahikoa errespetatu
zituzten.
Beste taldetxo bat juduek osatzen zuten. Gehienak hirietan bizi ziren, eta
artisautzan eta merkataritzan egiten zuten lan, oro har.
Ekonomia :
Nekazaritzak (bereziki, zerealaren
eta olioaren ekoizpenak) Al Andaluseko
ekonomiaren oinarria izaten jarraitu zuen.
Landaketa berriak ezartzeaz gain (arroza,
lihoa, abrikota, laranjondoa, azukre­kanabera,
kotoia etab,), musulmanek nekazaritza­
teknika berriak ekarri zituzten, eta, besteak
beste, ureztatzeko sistema nabarmen hobetu
zen.
Artisautza, oihalak eta luxuzko artikuluak (bitxiak, tapizak,
zeramikak…) nabarmentzen ziren. Toledoko armek eta Kordobako larruek
(cordobanes izenekoek) ospe handia zuten. Artisautzaren oparotasunari
esker, Al Andalusen baitan (hirietako azoketan) eta erresuma kristauetan,
merkataritza erruz garatu zen.

9. ERRESUMA KRISTAUAK
Kristauen erresistentzia:
Musulmanak ez zituzten iberiar penintsulako iparraldeko
lurrak konkistatu.
Bertan, musulmandarrengandik ihes zihoazen bisigodo asko babesa bilatu
zuten.
Musulmandarrek oso azkar konkistatu zuten ia penintsula osoa.
Denbora aurrera egin ahal, lurralde horietan gune politikoak osatzen joan
ziren:
• Astulendar erresuma.
• Nafarroako erresuma.
• Aragoiko erresuma.
• Kataluinako erresuma.
• Gaztelako erresuma.
Kristauen­erresumen antolaketa:
Errege­erreginek aginpidea zuten. Gortea ibiltaria zen eta kontseilariak
errege­erreginak zeuden lekura joaten ziren.
Gorteleku­sare bat eraiki zuten eta buruzagi militarrak ospe handia lortu
zuten.
Ez zegoen armada iraunkorrik, gerlariak basailutzaren bidez jartzen ziren
errege­erreginen agindutara.
Konkistatutako lurraldeak nekazari askeek jendeztatzen zituzten
lurraldeen jabetzarekin.

10. Nekazari atzeratuak eta ekoizpen gutxikoak bazeuden, eta merkataritza ia
desagertu egiten zen.
Kristau­erresumen hedapena:
XIII. mendean kristau erresumak
Guadalquivir, Levante eta Balearretako
erresumetara zabaldu ziren.
1492.ean Errege Katolikoek, Granada
konkistatzen dute.
Konkistaren ondorioz gizarte berria:
Kristauak musulmandarrei lurrak konkistatu ondoren, populazio gehien
lurraldean gelditzen zen eta agintariak aldatzen ziren.
Gizarte antzitasuna handitu egin zen:
• Kristauen lurraldetan geratu ziren musumandarrak, Mudejarrak dira.
• Kristauek okupatutako lurraldetan, kristau bihurturiko musulmandar
ohiak, Moriskoak dira.
Kristauak ez ziren integratu,
bereizitako auzoetan bizi ziren eta
talde bakoitzak bere tradizioei
eusten zien.
Nahia Zamora eta Cristina Ferician

11. HERRIXKAK ETA HIRIBILDUAK
Etxeak:
Nekazariek oso etxe pobreak zituzten,
zurezkoak eta pozozkoak, eginak, ate
bakarrarekin eta leihorik gabe. Ez
zuten altzaririk , lurrean egiten zuten
lo eta egindako suaren inguruan bero­
bero egoteko.
Elikadura:
Nekazariek arbiak, indabak, txitxirioak eta
ilarrak egosita jaten zituzten, ardoarekin eta
zekale ogiarekin lagunduta. Batzuetan
txerrikia edo gatzetan jarritako arraina eta
ardi esnez egindako gazta ere jaten zuten.
Lanbideak:
Nekazariek nekazaritzan lan gogorrak egiten zituzten egunez. Ia ez
zuten gurdi abererik sailak ,; goldatzeko, batzuetan basora joaten ziren,
fruitu bila, baina ezin zuten aimaliarik harrapatu, jaunek baino ezin
baitzuten ehizan jardun.

12. Bidaiak:
Noizean behin, ordea, gertueneko hiriko asteko azokara joaten ziren, beren
produktuak saltzera. Erromesek eta merkatari ibiltari batzuek baino ez
zuten bidaiatzen.

13. Herrixkak:
Herrixka kristauak
soroz eta basoz
inguratuta zeuden.
Herrixketan ehun
edo berrehun lagun
inguru baino ez
ziren bizi.
Hiribilduak:
Erdi Aroan, hiri handietan, artisan eta merkatari ugariz gain,
unibertsitateak sortzen hasi ziren, eta katedral ugari eraiki ziren.
Goiz Erdi Aroan lehen mendekoaz oso bestelako bizimodua zabaldu zen.
Hiribilduak sortzeko arrazoi asko izan ziren. Batzuek , une estratejikoan
zeudelako eraiki zituzten; eta beste batzuek, erresumen arteko mugak
zehazteko, arrazoi politikoengatik (Segura, Ardisa, Tolosa) ; defentsarako
( Uxue, Argueras,
Caparroso, Peñalen...),
merkataritzarako
(Nafarroako salgaiak
itsasoratzeko) kostaldean
( Hondarribia, Donostia,
Bartzelona...) Gaztelako
artila kanporatzeko
( Santander) eta Donejakue
bidearen inguruan.
Asier Sarratea eta Ainhitze Zabala

14. GIZARTEAREN ANTOLAKETA
Kristauen gizartea hiru taldetan antolatuta zegoen :
1. Nobleak : Nobleziak gizartea defendatzen zuen. Erregeak eta
zaldunek (erregearen basailuak) osatzen zuten.
Erregeak agintari politiko nagusia zen. Segurtasunik gabeko eta guda
askotako garai honetan, errege kristauek nobleei eman zieten boterea
lurraldea defenditzeko.
Nobleek baino ezin zituzten gazteluak eraiki eta zaldunekin ejerzitoa
eduki.
Basailu omenaldi ohoretsu bat egin ondoren. Nobleek leialtasuna zin egiten
zuten eta aholkuak emateko prest zeudela adierazi behar zuten. Honen
truke, erregeak lurrak eta babesa ematen zizkien.
Noble hauek, bere inguruan zaldunak
zituzten eta zerbitzu militarren truke
basailu egiten zituzten.
Nobleen eta zaldunen ekintza nagusia
guda zen.
Txikitatik, nobleen eta zaldunen semeak,
ehizan zaldi gainean ibiltzen eta
burrukatzen ikasten zuten.
Hamabi urterekin ezkutari izendatzen
zuten eta armak erabiltzen ikasten zuten.
Hemezortzi urterekin zaldun izendatzen
zituzten.
Zaldunen eta nobleen alabek ikasi behar

15. zuten gerlarien emazteak izateko. Hauek ,senarrari adorea emateaz gain
seme­alabak hezi eta gaztelua zaindu behar zuten.
Nobleen aisialdiko jolasak ehiza eta torneoak ziren.
Musikariek eta akrobatek gazteluko biztanleak alaitu egiten zituzten.
Trobatzaileek eta koblakariek zaldunen jestak kantatzen zituzten.
Nobleek lur asko eskuratzen zituzten gerretan.
Boteretsuenak gazteluetan bizi ziren, morroiekin eta beste zaldun batzuekin
batera.
2.KLEROA:
Kleroa gotzainek, apaizek eta monjeek
osatzen zuten.
Monjeak ere landan bizi ziren, monasterioetan.
Monasterio batzuk oso handiak ziren eta lur
asko izaten zituzten.
3.NEKAZARIAK :
Nekazariek landan egiten zuten lan. Libreak izan zitezkeen baina ia denak
morroiak ziren, eta jaun batentzat lan egiten zuten. Gainera, lantzen
zituzten lurrak ez ziren beraienak izaten.
Gertu bizi ziren, zurezko eta pezozko etxeetan. Etxeak herrixketan biltzen
zituzten. Herrixketako eraikinen artean eliza nabarmentzen zen, bere dorre,
kanpandorre eta guzti. Gazteluak edo monastegiak zituen lur eremuetan
nekazariak bizi ziren. Nekazarien etxebiztzak oholez eta lur lehorrez eginak
zeuden. Telaitutan lastoa edo kainabera ipintzen zuten. Etxebizitza
hauetan gela bat baina ez zegoen, eta bertan bizi ziren guztiak. Zorua
lurrezkoa eta altzariak oso exkaxa zen.

16. Neguan izan ezik, urtean zehar nekazariek goizetik gauera ematen zuten
lanean.
Nekazarien lanak oso gogorrak ziren. Hauen tresnak ez ziren batera
aurreratuak,, antzinako goldea erabiltzen zuten eta ongarria ez zen oso
ugaria.
Talde honetan artisauak eta merkataritzan aritzen zirenak sartzen ziren.
Hiriek, lege berezia edo foruak zituzten, erregeek emandako harresiz
inguratuta egoten ziren eta ateak izaten zituzten.
Hirietan eraikinik garrantzitsuenak zeuden, katedrala eta udaletxeak.
Boubacar Fall eta Naiara Urtizberea

17. GAZTELUAK ETA ZALDUNAK
GAZTELUAK:
Garai hartako segurtasun faltaren ondorioz, erregeek eta jaunek gotorlekuak
eraiki zituzten etsaien armaden erasoei aurre egiteko.
Hasieran gazteluak muinoen gainean eraikitako zurezko dorreak baino ez
ziren. Geroago, harresi batez edo gehiagoz inguratu zituzten. Harresien
arteko tarteari arma­patio esaten zioten.
Gazteluak toki estratejikoan eta defendatzeko leku errazetan eraikitzen
zituzten: muino baten gainean, amildegi baten ondoan, ibai edo intzira
baten bazterrena eta etabar. Horrelako aukerarik ez zegoenean, gazteluak
inguratzen zuen zulo bat prestatzen zuten.
Errege­familiaz edo jaunaren familiaz gain, gazteluaren barnean soldadoak
eta horien beharrak asetzeko zerbitzari asko bizi ziren.

18. Amore emateko prest ez zeudenean, etsaiek gazteluari erasotzen saiatzen
ziren eta, horretarako, arietera, katapulta eta dorre mugikorra erabiltzen
zituzten ateak botatzeko. Gazteluak aurrean urez betetako zulorik ez
baldin bazuen, etsaiek harresien azpiko lurrak ateratzen zuten, harresiak
botatzeko edo tunel baten bidez barnera sartzeko.
Arietea Katapulta
Hala ere, batzuetan erasoa edo setioa zen gazteluan sartzeko modu bakarra,
motelagoa izan arren: gaztelua inguratzen zutenez, barrukoak ezin ziren
bertatik irten eta ezin zuten kanpoko laguntzarik jaso. Egunak aurrera joan
ahala, egarriaren eta gosearen ondorioz gaztelukoek amore ematen zuten.
ZALDUNAK :
Nobleak bere inguruan zaldunak izaten zituzten eta zerbitzu militarren
truke basailu egiten zituzten.
Zaldunak jauntxoarekiko
leialtasuna erakutsi behar zuten
eta era berean erregearekiko.

19. Nobleen eta zaldunen ekintza nagusia guda zen. Txikitatik, nobleen eta
zaldunen
semeek ehizan, zaldi gainean ibiltzen eta burrukatzen ikasten zuten.
Hamabi urterekin ezkutari izendatzen zituzten eta armak erabiltzen
ikasten zuten.
Hamazortzi urterekin zaldun izendatzen zituzten.
Mariam Sro eta Julen Goñi

20. GREMIOAK ETA LANBIDEAK
GREMIOAK:
Erdi Aroan, hiriak eta artisautzak goraldi bat izan zuten, eta artisauen
lana arautzen hasi ziren. Lanbide berean ziharduten pertsonek beren
interesen alde egiteko elkarteak, gremioak , antolatu zituzten.
Gremio ezagunenak honako hauek ziren: errementariak, olagizonak,
ehuleak, larrugileak, tindatzaileak, etxegileak, ontzigileak, armagileak,
teilagileak, eta, Flandrian eta Italian nagusi zirenak, oihalgintzarekin
lotutakoak. Esate baterako, Parisen, XIII. mendearen bukaeran, 130 gremio
inguru zeuden araututa.
Gremioen araudietan gauza asko zehazten ziren (langile motak, lan egiteko
era, salneurriak…)
Gremioetan hiru langile mota bereizten zituzten:

21. ­Maisua. Lanabesen eta lantegiaren jabea.
­Ofiziala. Soldata baten truke lan egiten zuena. Urte askoan lanean aritu
eta maisulana egiten bazuen, maisu bihur zitekeen, lantegia edo denda
zabaltzeko nahiko diru izanez gero, behintzat.
­Ikaslea. Oso gazterik lantegian hasitakoa. Bost edo sei urtez ikasten aritu
behar izaten zuen. Gehienetan, maisuaren etxean bizi zen, lanaren truke
mantenua doan zuela. Batzuetan gurasoek ordaindu ere egiten zioten
maisuari, semeari ofizioa irakasteagatik.
LANBIDEAK:
Nekazariak: Gazteluak edo monastegiak zituen lur eremuetan nekazariak
bizi ziren. Etxebizitza oholez eta lur lehorrez eginak zeuden. Teilatuan
lastoa edo kainabera ipintzen zuten. Etxebizitza hauetan gela bat baino ez
zegon, eta bertan bizi ziren guztiak. Neguan izan ezik,urtean zehar
nekazariek goizetik gauera ematen zuten lanean. Nekazarien lanak oso
gogorrak ziren. Hauen tresnak ez ziren batere aurreratuak,, antzinako
goldea erabiltzen zuten eta ongarria ez zen oso ugaria. Nekazarien
elikadura ez zen nahikoa haiek egiten zuten lanerako.
Beraien elikadura, garia eta
artoa (ogia, opilak),
lekariak eta zopa
urdaiarekin edo okelarekin
zen. Lurretik hartutako
produktua ez zenez
nahikoa eta sarri baino
sarriago uztak eskasak
zirenez goseteak eta izurriteak heltzen ziren.
Beste lanbide batzuk hiriguneetan egiten ziren.

22. – Metal­lanketarekin lotuta zeuden: errementariak, sarraigileak,
eztainugileak, zilarginak, labangileak, armagileak...
– Ehunekin eta jantziekin: zamarginak, tindatzaileak,, poltsagileak,
pergaminogileak...
– Eta eraikuntzan zein etxeko tresnekin: arotzak, harginak,,
tornulariak, pitxargileak... ; etabar.
MATERIALAK:
­ Inguruko basoetako zura ere erabiltzen zuten, habeak,, garabiak eta
aldamioak egiteko.
­ Arkitekturako eraikinetarako harrobietako harriak eta arkaitzak.
Zura
Harriak
Iker Lekuona eta Udane Retegi

23. ARTE ERROMANIKOA
Erromanikoa Europan XI. eta XII. mendeetan arkitektura, eskultura eta
margolaritza arloetan garatu zen estilo artistikoa da.
VIII. eta IX. mendeetan gertaturiko inbasioak bukatu ondoren, herri
inbaditzaileak kultura bereganatu zuten.
1000. urtearen inguruan, munduaren amaiera gertatuko zelakoan bizi
baitziren eta hori gainditu ostean Jainkoari eskerrak emateko joera zabaldu
eta nagusitu zen; eta honek,, eragin handia sortu zuen arte erromanikoan,
Kristoren garaipena helburua baitu.
Erdi Aroko erromes­bidearen zehar landu zuten bereziki: Tours, Limoges,
Conques, Tolosa Okzitaniakoa eta Santiago de Compostelarako bideetan
alegia. Eraikin garrantzitsuenak elizak eta monasterioak ziren.
Erromanikoaren arkitektura oso inportantea zen, beraien mende zeuden
pintura eta eskultura.

24. OINARRIAK:
XI.mendearen hasieran,mundu kristauak,bere burua zahartua eta erabiltzen
ez diren hitzak ikusirik, erabateko iraultza egin zuen, espirituala eta
materiala, eta mundu berri bat eraiki zuen urte gutxitan: zibilizazio
erromanikoa.
Zibilizazio horren adierazpena sakratua da, hain zuzen, arte erromanikoa.
1820. urtean, Charles de Gerville frantziar arkeologoak,, latinetik ostutako
hizkuntzak izendatzeko erabiltzen zen hitz bera hautatu zuenekoan,
puntu erdiko arkuan oinarritzen zen arkitektura guzti hau.
ARKITEKTURA LAIKOA:
Eraikuntza laiko gutxi gelditzen da garai
hartakoa.
Garrantzitsuenak XI.mende bukaeratik aurrera
harriz egindako dorreak eta gotorlekuak dira.
ESKULTURA ERROMANIKOA:
Eskultura erromanikoaren helburua didaktikoa zen eta era berean
apaindurazkoa. Erliebeen bitartez ,kristau dotrina irakatsi nahi zitzaion

25. herri alfabetatu gabeari. Abadetxeetan, sarrera mugatua baitzegoen,
ikonografia konplexuagoa zen.
Harriak , eraikuntzan aurretik lantzen
ziren. Hori zela eta, harginek,,
eskultoreek eta arkitektoek elkarrekin
egin behar zuten lan.
Arkitekturaren mende jarri zen
eskultura, ebanjelarien sinboloez
eta azken epaiketaren irudiz
inguratuta.
Arkitekturaren mende ez zegoen eskultura, zurezko eta polikromatua zen,
maiz harri bitxiez eta esmalteez apaindua.
Eskultura erromanikoak XII.mendean izan zuen garairik beteena ;
ezaugarri nagusia zuten hieratikotasuna galduz
joan ziren pixkanaka,eta gotiko estilorantz jo zuten .
PINTURA ETA APAINGARRIAK:
Horma irudietan freskoaren teknika erabili zuten .
Ikonografia eta helburuak
eskulturarenak berak ziren.
Marrazkiaren arrastoa lodia zen ,
irudiak inguratzen zituen eta
koloreak bereziki. Koloreak, gainera,
lauak eta nahasketarik gabeak ziren;
antolaketa xehea zen, giza irudiak
markatuak eta aurrez agertuak
ziren.
Gadea Etxebeste eta Oier Kanpandegi

26. NAFARROAKO ERRESUMA
Nafarroako erresuma Europako Erdi Aroan, IX. eta XVII. mendeen artean,
izan zen.
Erresumaren hedadura XII. mendetik gutxituz joan zen; Gaztelako
Erresumak Nafarroa Garaia inbaditu zuenetik.
 Eneko Aritza buruzagiak sortu zuela
824. urtean, esan daiteke.
Iruñeko erresuma baskoien lurralde
tradizionalean sortu zen.
Hainbat errege godok, baskoien aurka egin
zuten borroka. Geroagoko zenbait kroniketan
irakur daiteke, errege horietako askok baskoiak
menderatu zituztela, baina behin eta berriro menderatzeko behar izateak
esan nahiko luke ez zituztela inoiz menderatzen.
Iruñeko Erresumaren sorrera:
IX. mendean, Aritza familiak erregetza ezartzea lortu zuen Iruñea
inguruan, Tutera eta
Zaragoza arteko Ebro
ibarra kontrolatzen zuen.
Leireko monasterioa izan
zen Iruñeko Erresuma
berriaren gune politikoa.
Harreman onak izaten
jarraitu zuten
musulmanekin.

27. Ximenotarren dinastia:
X. mendearen hasieran, Ximenotarren dinastiak edo leinuak
hartu zuen Iruñeko erregetza, eta Antso I.a Gartzez (905­925) izan
zen leinu
horretako
lehen erregea.
Erregeak,
Leongo
erregeekin
aliatuta,
bultzada
handia
eman zion
musulmanen aurkako borrokei. Mende horren erdialdean,
Iruñeak Aragoiko Konderria bereganatu zuen, eta mendebalderantz
hedatu zen, Gaztelaren kaltetan.
XI.Antso II.a Gartzez Abarkaren garaian (970­994), Arabako
lurraldearen zati bat Iruñeko Erresumari lotuta geratu zen.
Antso III.aren erregealdia:
Antso III. erregeak
musulmanen aurkako
borroketan arrakasta
handirik izan ez
bazuen ere, erresumaren
mugak zabaltzea lortu
zuen, sortu berria zen

28. Gaztelatik Kataluniako mugaraino, eta, barne arazoez baliatuta,
Leongo Erresuma ere bere eraginpean jarri zuen. Antso III.aren
boterea Lapurdira eta Nafarroa Behereko lurralde batzuetaraino
zabaldu zen.
 Antso III.a hil zenean, erresumako mugak bere semeen
artean banatu ziren. Gartzea Santxez Naiarakoari Nafarroako
lurrak egokitu zitzaizkion, eta baita bere anaien gaineko aginte gorena
ere. Hauek zituen anaiak: Ramiro, Aragoiko erregea; Fernando,
Gaztelakoa; eta Gonzalo, Sobrarbe eta Ribagorzako kondea. Anaien
arteko desadostasunen ondorioz, Atapuercako zelaietan hil zen
Gartzea Santxez Naiarakoa, Fernando Gaztelakoaren aurka aritu
ondoren. Antso IV.a Peñalengoa erresumaren buru jarri zen, Aragoiren
eta Gaztela eta Leonen hedatzeko asmoen mehatxupean.
Antso Jakitunaren eta Antso Azkarraren erregealdiak:
 Antso IV.a hil egin zuten, eta Iruñeko nobleziak Aragoiko Antso
Ramirez erregeari eman zion Iruñearen gobernua. Haren agintaldian,
herri ugari sortu ziren (Lizarra, Zangoza, Gares…) eta bizilagun asko
bildu ziren herri haietara (Erdi Aroko herri edo herrixka), emandako
pribilegioek eta salbuespenek erakarrita. Iruñeko Erresumak
Aragoiren inguruan jarraitu zuen ondorengoen agintaldian ere.
Nafarroako Gartzea Ramirez (1134­1150) erregeak bereizi zuen
Nafarroa Aragoitik.

29.  Antso VI.a Jakitunarekin batera, Iruñeko Erresuma izenarekin
ezagutzen zenari Nafarroako Erresuma deitu zitzaion. Errege horren
garaian erresumaren osotasunari eutsi nahi izan zitzaion. Hala ere,
pixkanaka­pixkanaka, ondoko bi erresuma boteretsuk, Gaztelak eta
Aragoik, itzal egin zioten Nafarroari, eta erresuma txiki bilakatu zen.
 Antso VII.a Azkarraren (1194­1234) agintaldian, Nafarroak
Araba eta Gipuzkoa galdu zituen; eta erregea oinordekorik gabe
hil zen.
Nafarroaren konkista
Nafarroako Erresumaren konkistaren hasiera 1512an hasi
zen, hau da, Gaztelako Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatzea
agindu zuenean. 1512ko uztailetik irailera bitartean, Albako dukeak
Nafarroa konkistatu
zuen. Urritik
abendura bitartean,
Nafarroako erresuma
berreskuratzeko
lehenengo ahalegina
egin zen, baina porrot
egin zuen. Nafarroako
tronuan berriz ere
legezko errege­
erreginak jartzeko beste ahalegin batzuk egin zituzten,baina haiek ere
porrot egin zuten. Iritzirik zabalduenaren arabera, armek beharturik
baretu zuen Gaztelak Nafarroa, sinesgarriak ez ziren arrazoi
juridikoak erabiliz eta Julio II. ,aita santuaren, agiri eztabaidagarriak
baliatuta. Nafarroako Erresumak Nafarroa Beherean jarraitu zuen
1620ra arte. Osertz Larretxea eta Ander Piedrola

30. DONEJAKUE BIDEA
Done Jakue apostoluaren heriotzetik (k.o.l) eta zortzi mende pasa ondoren,
Hispaniako ipar mendebalde inguruan, Done Jakue apostoluak zonaldea
ebanjelizatu ostean, bertan hilobiratu zutenaren kondaira zabaldu zen.
Alfontso II.a bertara hurbildu zen bere gorte guztiarekin, Historiako lehen
erromesa izan zelarik. Iritsitakoan bertan elizatxo bat eraikitzea agindu
zuen. Albiste hau azkar ezabatu zen inguruko lurretan.
814. urtetik aurrera, Konpostelako Donejakue erromesak jasotzen hasi zen.
Albistea azkar zabaldu zen Europa katolikoaren zehar eta bertatik
erromesak iristen hasi ziren hilobia zegoen gunera, Campus Stellaera, eta
hortik egungo Compostela izena.
Donejakue bidea egiteko Euskal Herritik zehar hiru aukera nagusi daude:
Nafarroako Bidea, Iparraldeko edo kostaldeko Bidea eta Barnealdeko Bidea.

31. Bigarren mailako beste
adar bat dago, halaber,
Iruñea eta Agurain,
Sakanatik lotzen
dituena.
Europa kontinentaletik datozen Bide nagusiak Frantzian elkartzen dira,
Iberiar Penintsulan sartuz, horregatik du izen hau. Haien artean hiru
Ostabaten biltzen duena, Donibane Garazitik eta Orreagatik Pirineoak
zeharkatzen ditu; bestea ,Arlestik dator, eta Pirinioak Somporten
zeharkatzen ditu; biak Garesen batzen dira; eta Bide bat izanik,
Nafarroatik,, Burgostik, , Leondik eta Coruñatik barrena jarraitzen du,
Santiago de Compostelaraino.

32. Erromes bidea apostoluaren serraldo aurkitzearekin batera hasi zen.
Asturiasko Erresuma bere eremua zabaltzen ari zen, eta Leongo lurrak
konkistatzen, musulmanekiko mugak hegoalderantz eramanez.
Santiago bidea, Erdi Aroan erromesentzat sortutako ibilbidea izan zen;
erromesak, beren kristau fedea erakusteko, Santiago apostoluaren
hilobiraino joaten ziren oinez; Santiagora, hain zuzen. Bidea santutegi,
eliza, ermita eta antzeko eraikuntza asko daude.
Musulmanen borroketan kritauei laguntzeko kanpaina militarretan ikus
daitekeen moduan.
JUNE GOMEZ eta GALDER LARRAZABAL

33. PERTSONAIA OSPETSUAK
RICARDO (CORAZÓN DE LEÓN):
(1157ko irailaren 8a­ 1199ko apirilaren 6a)
Inglaterrako errege izan zen 1189 eta
1199 bitarte.
Rikardo I.a. (Rikardo Lehoi Bihotz
deitua). Henrike II.aren eta Eleonor
Akitaniakoaren hirugarren semea zen,
Joan Lur Gabearen anaia. Hamaika urte
zituela jaso zuen amarengandik
Akitaniako duke titulua eta haren mende
geratu ziren egungo Ipar Euskal Herria
eta Gaskoina.
Ondorengo urteetan eraso latzak bideratu zituen Lapurdiko kondearen
aurka.
➢ 1173­1174 urteetan aitaren aurka egin zuen, anaiekin batean, eta
aitak menderatu zuen Akitaniako lurretan.
➢ 1175ean Okzitaniako Tolosako kondea menderatu zuen. 1
➢ 1183an berriro zapaldu zuen akitaniarrek haren kontra bideraturiko
matxinada bat, eta Frantziako Filipe II.a Augustorekin aliatu zen aitaren
eta anaien aurka. Laguntza hartaz baliatuta, 1188an aitari nagusitu
zitzaion, eta Ingalaterrako koroa beretzat izatea ezarri zion baldintza
bizirik iraun nahi bazuen.
➢ 1189an hil zen aita, eta errege izendatu zuten. Frantziako
erregearekiko aliantza alde batera utzi eta aspaldiko nahi bati ekin zion
berehala: Lur Santura joan eta Saladino buruzagi musulmana preso hartu.
➢ 1190. urtean abiatu zen Sizilia aldera Hirugarren Gurutzadako buru.
➢1191.urtean ezkondu zen Berengaria Nafarroakoarekin Zipreko
Limasol hirian.

34. Ingalaterrako erregearekin inola moldatzerik ez zeukala. Frantziara itzuli
eta Joan Lur Gabearen alde jarri zen anaiari Ingalaterrako koroa ken
ziezaion.
➢1192an, anaia azpijokoan ari zela jakin orduko, Ingalaterrara itzuli
zen.
➢1194an iritsi zen Ingalaterrara, anaiari barkamena eman eta
Normandia aldera igaro zen, Augusto Frantziakoak kenduriko lurrak
berreskuratzeko asmoz.
Limoges aldeko Châlus­ko gazteluaren setioan hil zen 1199an.
Politika eta zaldun egitekoetan nabarmendu zen Rikardo Lehoi Bihotz,
harreman onak izan zituen Antso VI.a Jakituna Nafarroakoarekin eta
herriaren aurrean ospe handia izan zuen bizi zela, Palestinan lorturiko
garaipenen oroimenez. Poesia lirikoa zuen gogoko eta trobadoreek heroi
bihurtu zuten berehala.
ABD­AL­RAHMAN III:
Abd­Al­Rahman III Kordobako lehenengo kalifa
izan zen, eta erdi aroko gizon boteretsuen artean
kokatu ahal da. Hogeita bi urte besterik ez zituela
ailegatu zen tronura eta hurrengo berrogeita hamar
urtez omeiar leinuko printzerik boteretsuena izan
zen. Bere barne etsaiak militarki garaitu zituen,
eta horregatik, ospe handia hartu zuen eta bere
burua kalifa aldarrikatu zuen.
KARLOMAGNO:
Karlomagno frankoen erregea izan zen
eta Karolingiar inperioa sortu zuen, gero
Germaniako Erromatar Inperio Santua
izango zena.

35. LEONARDO DA VINCI:
Pertsonai hau bere koadroengatik egin da famatua, baina bere marrazki
askotan ikusten den bezala, gerrarako asmakuntzak egiten zituen.
ISABEL KATOLIKA ERREGINA:
Deitzen zioten Gaztelako Isabel Ia
(1451­ 1504). Erregina, 1474ean
izendatu zuten. Fernando
printzearekin ezkondu zen, Aragoiko
Juan II.aren semea.
Errege Katolikoak deitzen zieten.
Errege hauek Inkisizioa sortu zuten,
eta erlijio katolikoaren zabalkuntza
Espaina guztian inposatu zuten.
Kristobal kolonen bidaia baimendu zuten.
ANE AMUNARRIZ eta UNAX ARRIETA

36. ERDI AROAREN AMAIERA
Erdi Aroa, hondamendi naturalengatik, Izurrite Beltza eta gerrengatik
bukatu zen.
XII. eta XIII. mendeetan gertatu zenarekin gelditu zen.
Hondamendi naturalak :
Euriak eta eguzki orduek kalte handia eragin zieten uztei. Uzta
txarrengatik gizaki asko gosez hil egin ziren.
Izurrite Beltza:
Epidemia 1.348. urtean heldu zen Europara, ekialdetik zetozen arratoiek
kutsatu egin zietelako.
1.300. eta 1.400. urteen artean, Europa 63.000.000 biztanle ingurutik
45.000.000 biztanle bizirik geratu ziren, hau da, 18.000.000 biztanle
inguru hil ziren Izurrite Beltzarengatik.

37.
Gerrak :
Mongol eta Turkoak eragin zituzten erasoak ehun urteko gerran (1337­
1453), Frantzia eta Inglaterraren aurka jarri ziren, eta Espainian eta
Herbeheretan ere eragin zien.
Alemanian eta Italian ere gatazkak izan ziren.
Urko Abanzabalegi eta Lander Colas