Монголчуудын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл

1. МОНГОЛЧУУДЫН
ТУСГААР ТОГТНОЛЫН
ТӨЛӨӨ ТЭМЦЭЛ
1
БАГШ Д.НЯМДАВАА

2. 2

3. ӨВӨР МОНГОЛЧУУД МАНЖИЙН ЭСРЭГ
ТЭМЦСЭН НЬ
МАНЖ НАР ӨВӨР МОНГОЛЫГ ЭЗЭЛСНИЙ ДАРАА ЦАХАРТ
ЗҮҮН, БАРУУН ГАРЫН НАЙМАН ХОШУУГ БАЙГУУЛЖ, ЛИГДЭН
ХААНЫ ХҮҮ ЭЖЭЙН ДҮҮ АБУНАЙД ЧИН ВАНГИЙН ЗЭРЭГ
ЗАЛГАМЖЛУУЛАН ЗАХИРУУЛЖЭЭ. ХАРИН АБУНАЙ, ТҮҮНИЙ
ДҮҮ БҮРНИ, ЛУВСАН НАР 1675 ОНД МАНЖИЙН ХҮЁРХЛЫГ
ЭСЭРГҮҮЦЭН БОСОЖ ТЭМЦЭЭД АИЬ ҮРЭГДСЭН БАЙНА.
1755-1758 ОНЫ МАНЖИЙГ ЭСЭРГҮҮЦСЭН ЗЭВСЭГТ
БОСЛОГО ТЭМЦЛИЙН ҮЙЛ ЯВЦАД ӨВӨР МОНГОЛЫН ЗАРИМ
НОЁД МӨН ОРОЛЦЖЭЭ. МАНЖИЙН ТӨРӨӨС ӨВӨР
МОНГОЛЫГ ХЯНАН ЗАХИРАХ ХАТУУ БОДЛОГО
ХЭРЭГЖҮҮЛСЭН ЮМ.
3

4. XIX ЗУУНЫ ДУНД ҮЕЭС БОСЛОГО ТЭМЦЭЛ УДАА ДАРАА ГАРАХ
БОЛСОН НЬ МАНЖ ЧИН УЛСЫН ДАРАНГУЙЛАЛ, НУТГИЙН НОЁД,
ХЯТАДЫН МӨНГӨ ХҮҮЛЭГЧ ХУДАЛДААЧДЫН МӨЛЖЛӨГ, ХЯТАД ИРГЭД
НУТАГ БЭЛЧЭЭР БУЛААН ЭЗЭМШИЖ, ТАРИА ТАРИН СУУРЬШИХ
БОЛСОН ЗЭРЭГТЭЙ ХОЛБООТОЙ БАЙВ. ТУХАЙЛБАЛ, 1859-1868 ОНД
ЗУУ-УДЫН ЧУУЛГАНААС ГАРАЛТАЙ БАЙЛИНГА, МЯЛСЭНГЭ НАРЫН
УДИРДСАН БОСЛОГО ӨВӨР МОНГОЛЫН ЗҮҮН ГУРВАН ЧУУЛГАНЫ
ХОШУУД, ХЯЗГААР МУЖУУДЫГ ХАМРАН ӨРНӨЖЭЭ.
1858, 1905-1907 ОНД ОРДОСЫН ХОШУУДАД ГАРСАН ДУГУЙЛАНГИЙН
ХӨДӨЛГӨӨНД ОРОЛЦОГСОД БОЛЗООТ ГАЗАР ЦУГЛАРЧ, ДУГУЙРАН
СУУГААД ЭРХ БАРИГЧИДТАЙ ТЭМЦЭХ АРГАА ХЭЛЭЛЦЭН ТОГТДОГ
БАЙВ. ОРОЛЦОГЧИД НЬ 300-800 ОРЧИМ БАЙЖЭЭ. 1905 ОНЫ НАМАР
ЖИРЭМИЙН ЧУУЛГАНЫ ӨМНӨД ГОРЛОС ХОШУУНД ТОГТОХ ТАЙЖИЙН
УДИРДЛАГААР ЗЭВСЭГТ БОСЛОГО ГАРЧЭЭ.
4

5. ТЭД ХЯТАД ХУДАЛДААЧИД, МӨНГӨ ХҮҮЛЭГЧДИЙН ПҮҮСИЙГ ЭВДЭН
СҮЙТГЭЖ, ӨРИЙН ДАНС ХАРААГ УСТГАЖ, ХӨРӨНГИЙГ НЬ НУТГИЙН
ЯДУУСТ ТАРААН ӨГЧ БАЙВ. 1906 ОНД ТОГТОХ ТАЙЖ НӨХДИЙН ХАМТ
УУЛАНД ГАРЧ БҮГЭН, ЖИЛ ГАРУЙ ШАХАМ ХУГАЦААНД ЧИН УЛСЫН
ЦЭРГИЙН ДАВУУ ХҮЧИНД ДИЙЛДЭН УХАРСАН БӨГӨӨД ХАЛХЫН
СЭЦЭН ХАН АЙМАГ РУУ ЗУГАТАВ.
1907 ОН ЖИРМИЙН ЧУУЛГАНЫ ЖАЛАЙД ХОШУУНД ТАЙЖ ГАРАЛТАЙ
ЦОГДАЛАЙН УДИРДСАН ЗЭВСЭГТ БОСЛОГО ГАРЧЭЭ. ЭНЭ БОСЛОГО
БЭЛЧЭЭР НУТГАА ХАМГААЛАХЫГ ГОЛ ЗОРИЛГО БОЛГОСОН ТУЛ ЧИН
УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР УГ ХОШУУНД ГАЗАР ХАГАЛБАРЛАХАА ТҮР
ЗОГСООСОН БАЙНА.
МАНЖИЙН НОЁРХЛЫН ЭСРЭГ ТЭМЦЭЛ XIX ЗУУНЫ СҮҮЛЧ ГЭХЭД
МАНЖИЙН ДАРАНГУЙЛАЛ, ГАЗАР ХАГАЛБАРЛАХ, ХЯТАД ТАРИАЧДАД
ГАЗАР ТҮРЭЭСЛЭХ, ХУДАЛДАХ, ХАРИЙН ШАШНЫГ ДЭЛГЭРҮҮЛЭХИЙГ
ЭСЭРГҮҮЦСЭН ШИНЖТЭЙ БОЛЖЭЭ.
5

6. 6

7. ОЙРАД МОНГОЛЧУУД МАНЖИЙН ЭСРЭГ
ТЭМЦСЭН НЬ
1723 ОНД ЛУВСАНДАНЗАН ТЭРГҮҮТЭЙ НОЁД ХӨХНУУР,
ТӨВДИЙН БИЕ ДААСАН БАЙДЛЫГ ХАДГАЛАХЫН ТӨЛӨӨ
ЗЭВСЭГТ БОСЛОГО ГАРГАВ. ТЭД ЗҮҮНГАРЫН УЛСААС
ТУСЛАМЖ АВЧ ЧАДСАНГҮЙ. УЧИР НЬ ХӨХ НУУРЫН ЗАРИМ
НОЁД ЗҮҮНГАРЫН ЦЭВЭЭНРАВДАНТАЙ ДАЙСАГНАСАН
ХАРИЛЦААТАЙ БАЙВ.
МАНЖ ЧИН УЛС ХӨХ НУУРТ ГУРВАН ЗАМЫН ИХ ЦЭРЭГ
ОРУУЛАН 1723-1727 ОНД ЛУВСАНДАНЗАНГИЙН ЦЭРГИЙГ БУТ
ЦОХИСОНД ЛУВСАНДАНЗАН ЗҮҮНГАР РУУ ЗУГАТАН ГАРЧЭЭ.
XVII-XVIII ЗУУНЫ МОНГОЛЫН ТУСГААР ТОГТНОЛЫН
ТЭМЦЛИЙН ДОТРООС ХАМГИЙН ДАЛАЙЦТАЙ НЬ 1755-1758
ОНД ГАРСАН БОСЛОГО ЮМ.
7

8. ТЭРХҮҮ БОСЛОГЫГ ЗҮҮНГАРЫН АМАРСАНАА, ХОТГОЙДЫН
ВАН ЧИНГҮНЖАВ НАР УДИРДЖЭЭ. АМАРСАНАА 1755 ОНЫ 11-Р
САРЫН 11-НД БОР ТАЛЫН ГАЗАР БИЕЭ ЗҮҮНГАРЫН ХААНД
ӨРГӨМЖЛӨВ.
ГЭВЧ ЭЦЭСТЭЭ АМАРСАНАА, ДОНДОГМААНЖ ТЭРГҮҮТЭЙ
БОСЛОГЫН УДИРДАГЧИД ХҮЧЭЭ НЭГТГЭН ТЭМЦЭЖ
ЧАДСАНГҮЙ, ХАРИН Ч ӨӨР ХООРОНДОО ТЭМЦЭЛДЭЖ
ЯЛАГДАЛ ХҮЛЭЭЖЭЭ.
АМАРСАНАА ЯЛАГДААД ХАСАГИЙН ЗҮГ ЗУГАТАН ГАРЧЭЭ.
ДОНДОГМААНЖ МАНЖИЙН ЦЭРЭГТ ЦОХИГДСОН БОЛОВЧ 1756
ОНЫ ЭЦСЭЭР ҮЛДСЭН ЦЭРГИЙН ХАМТ ЦОРОСЫН ХАН
ГАЛСАНДОРЖ, ХОЙДЫН ХАН БАЯР, ЗАЙСАН ЗАНАГАРБУ, НЯМ
НАРТАЙ ХАМТРАН ТЭМЦЭЖ, МАНЖИЙН ЦЭРЭГТ ЦОХИЛТ
ӨГЧЭЭ. ХАРИН ЗАНАГАРБУ, НЯМ НАР ХААН ШИРЭЭ
БУЛААЛДАН, ГАЛСАНДОРЖИЙГ БАРЬЖ АЛАВ.
8

9. 1757 ОНЫ 3 САРЫН ҮЕД АМАРСАНАА НУТАГТАА БУЦАН
ИРСЭН БОЛОВЧ ТЭД ХҮЧЭЭ НЭГТГЭЖ ЧАДАЛГҮЙ
МАНЖИЙН ЭСРЭГ ТУС ТУСДАА ТЭМЦСЭН ЮМ. 1757 ОНЫ
6-7-Р САРД АМАРСАНАА 3000 ЦЭРГЭЭ УДИРДАН МАНЖИЙН
ЦЭРЭГТЭЙ ХАГАС САР ОРЧИМ ТУЛАЛДСАНЫ ЭЦЭСТ
ЯЛАГДАЛ ХҮЛЭЭЖЭЭ.
ТЭРЭЭР ЦӨӨН ХҮНИЙ ХАМТ ОРОСТ ЗУГАТАН ОЧООД
ӨВЧНИЙ УЧИР НАС ЭЦЭСЛЭВ. 1758 ОНЫ ЭЦЭС ХҮРТЭЛ
ЗҮҮНГАРЫН БОСОГЧИД ХЭСЭГ БҮЛГЭЭР ТУЛАЛДСААР
БАЙЖЭЭ. МАНЖИЙН ЦЭРЭГ ХААНЫХАА ЗАРЛИГААР,
1757-1760 ОНЫГ ХҮРТЭЛ ЗҮҮНГАРЫН МОНГОЛЧУУДЫГ
ОЛОН АРВАН МЯНГААР НЬ ХЯДСАН ЮМ.
9

10. 10

11. ХАЛХ МОНГОЛЧУУД МАНЖИЙН ЭСРЭГ
ТЭМЦСЭН НЬ
1750-ИАД ОНД МАНЖ НАР ЗҮҮНГАР УЛСЫГ ЭЗЛЭХ АЯН ДАЙНД
БЭЛТГЭХ ЯВЦАД ХАЛХААС АВАХ МАНЖИЙН АЛБА НЭМЭГДЭЖ, АРД
ТҮМНИЙ БАЙДАЛ ЭРС ДОРОЙТСОН НЬ ЗЭВСЭГТ ТЭМЦЭЛ ӨРНӨХ
НӨХЦӨЛ БОЛОВ. МАНЖИЙН НОЁРХОЛД ХАЛХЫН II БОГД
ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТ, ТҮШЭЭТ ХАН ЯМПИЛДОРЖ, ЗАСАГТ ХАН
БАЛДИР, СЭЦЭН ХАН МАНИБАДАР, САЙН НОЁН ДЭЧИНЖАВ,
ДАМИРАН ГҮН ЗЭРЭГ ТОМ НОЁД ИХЭД ДУРГҮЙЦЭЖ, БИТҮҮ
ЭСЭРГҮЙЦЭЖ БАЙВ. 1756 ОНЫ 4 САРД ЧИН ВАН ЭРИНЧИНДОРЖИЙГ
АМАРСАНААГИЙН ХЭРЭГТ ХОЛБОГДУУЛАН ЦААЗААР АВСАН НЬ
II БОГД ТЭРГҮҮТЭЙ ХАЛХЫН ТОМ ЯЗГУУРТНУУДЫГ ТЭМЦЭЛД
ӨДӨӨЖЭЭ.
1756 ОНЫ 6-7 САРЫН ҮЕД МАНЖИЙН ХААНЫ ЗАРЛИГААР
ЗҮҮНГАРЫН БОСЛОГЫН ЭСРЭГ ХӨДӨЛГӨСӨН ИХ ЦЭРГИЙН НЭГЭН
БАГИЙГ ТОЛГОЙЛЖ ЯВСАН ШАДАР ВАН ЧИНГҮНЖАВ ДАЙНЫ
ТАЛБАРААС БОСОЖ, ЦЭРГЭЭ УДИРДАН НУТГИЙН ЗҮГ ЯВАВ.
11

12. МӨН ТҮШЭЭТ ХАН, ЗАСАГТ ХАН, СЭЦЭН ХАН, САЙН НОЁН НАРЫН ЗЭРЭГ
ОЛОН НОЁД МАНЖИЙН ХАРУУЛ, ӨРТӨӨ, ЦЭРГИЙН АЛБЫГ ХАЯЖ, ТУС ТУСЫН
НУТАГТ НЭГЭН ЗЭРЭГ БУЦСАНААР ЗЭВСЭГТ ТЭМЦЭЛ ЭХЭЛЖЭЭ. БОСЛОГЫН
ЦЭРГИЙН БАГУУД МАНЖИЙН ЦЭРЭГ, ХЯТАДЫН ХУДАЛДААЧДЫН СУУСАН ХОТ
СУУРИНГУУД БОЛОН САЛАНГИД ТУСГАЙ ЯВСАН МАНЖ ТҮШМЭД, ХЯТАД
ХУДАЛДААЧИД, УРВАГЧ МОНГОЛ НОЁДЫГ ЦОХИЖ БАЙВ.
ЗАРИМ ӨРТӨӨНИЙ АРД БОСОЖ, МАНЖИЙН ЦЭРЭГ, ТҮШМЭДИЙН УНАА
ЗАЛГАХ БОЛОМЖИЙГ ТАСАЛДУУЛАВ. 1756 ОНЫ 11-Р САРЫН ҮЕЭР БОСЛОГЫГ
ДАРУУЛАХААР ТОМИЛСОН УЛИАСТАЙН ЖАНЖИН ЦЭНГҮНЖАВ ХОТГОЙДЫН
ЗҮГ ДАЙРАВ. БОСЛОГОД НИЙЛСЭН ОЛОНХ НОЁД МАНЖИЙН ЦЭРГЭЭС АЙЖ
ТУС ТУСЫН ЦЭРГИЙН ХАМТ САЛЖ ЯВСАН ТУЛ ЧИНГҮНЖАВЫН ЦЭРЭГ ИХЭД
ЦӨӨРЧ, ТЭРБЭЭР ШИШГИД ГОЛЫН ЗҮГ УХАРЧЭЭ. ЧИНГҮНЖАВ МАНЖИЙН
ЦЭРЭГТ БАРИГДАЖ, БЭЭЖИНД ГЭР БҮЛ, ЭХНЭР ХҮҮХДИЙН ХАМТ ХҮРГЭГДЭН,
1757 ОНЫ 3-Р САРЫН 11-НД ЦААЗЛУУЛСАН.
1755-1758 ОНЫ ҮЕСТ II БОГД БОЛОН ТҮШЭЭТ ХАН ЯМПИЛДОРЖ, ЗАСАГТ ХАН
БАЛДИР, СЭЦЭН ХАН МАНИБАДАР, ДАМИРАН ГҮН НАРЫГ МАНЖ НАР ХОРЛОХ,
ШИЙТГЭХ ЗЭРГЭЭР ЯЛЛАЖЭЭ.
12

13. МОНГОЛЫН АРД ТҮМНИЙ 1755-1758 ОНЫ ТУСГААР ТОГТНОЛЫН
ТӨЛӨӨХ ЗЭВСЭГТ БОСЛОГО ДАРАГДАЖ, УДИРДАГЧ АМАРСАНАА,
ЧИНГҮНЖАВ НАР АМЬ ҮРЭГДСЭН БОЛОВЧ МОНГОЛЧУУД ТЭРХҮҮ
ТЭМЦЭЛ, ТҮҮНИЙ УДИРДАГЧ НАРЫГ АЛДАРШУУЛАН ДУРССААР
ИРСЭН НЬ ТУСГААР ТОГТНОЛОО СЭРГЭЭХ ИХ ТЭМЦЛИЙН УРИА
ДУУДЛАГА БОЛЖЭЭ.
XIX ЗУУНЫ ҮЕ БОЛОХОД МОНГОЛЧУУДЫН ТЭМЦЭЛ ЭДИЙН ЗАСАГ,
УЛС ТӨРИЙН ШИНЖТЭЙ БОЛЖ ӨӨРЧЛӨГДӨВ. АЛБА ТАТВАР, ХЯТАД
ХУДАЛДААЧДЫН МӨЛЖЛӨГИЙГ ЭСЭРГҮҮЦЭХ НЬ УЛАМ ОЛШИРЧЭЭ.
САЙН НОЁН АЙМГИЙН ОЛОН ХОШУУНЫ ЦЭРГҮҮД 1880 ОНЫ 7-Р
САРЫН 12-НД ОНОЛТООР УДИРДУУЛАН БОСЛОГО ГАРГАЖЭЭ. ТЭРХҮҮ
БОСЛОГОД 247 ЦЭРЭГ ХАМРАГДЖЭЭ. ИХЭТУАНЫ БОСЛОГЫГ
ДАРУУЛАХААР ХАЛХ МОНГОЛООС ТАТСАН 2000 МОНГОЛ ЦЭРЭГ 1900
ОНД УЛИАСТАЙД ЭНХТАЙВАНЫ УДИРДЛАГААР БОСЛОГО ДЭГДЭЭВ.
1910 ОНД ИХ ХҮРЭЭНД ЛАМ НАР ХЯТАДЫН МӨНГӨ ХҮҮЛЭГЧДИЙГ
ЭСЭРГҮҮЦЭН ТЭМЦЭВ. МӨН ҮЕД ХОВДОД ХЯТАД ХУДАЛДААЧДЫГ
ЭСЭРГҮҮЦСЭН ХӨДӨЛГӨӨН ГАРЧЭЭ.
13

14. XX ЗУУНЫ ЭХНЭЭС МАНЖИЙН “ШИНЭ ЗАСГИЙН
БОДЛОГО” ХЭРЭГЖИЖ, АСУУДАЛ МОНГОЛЧУУД УГСААТНЫ
ХУВЬД ОРШИХ ЭСЭХ ХЭМЖЭЭНД ТАВИГДАВ. ЭНЭ БҮХЭН
АРД ТҮМНИЙ ЭСЭРГҮҮЦЭЛ ТЭМЦЭЛ УЛАМ ХҮЧТЭЙ
ӨРНӨХӨД ХҮРГЭСЭН.
ШИНЭ ЗАСГИЙН БОСЛОГО
МАНЖ-ХЯТАДААС МОНГОЛ ЗЭРЭГ НУТАГ ОРНЫГ
АЛДАХГҮЙ БАЙХ, НОЁРХЛОО БАТАТГАХ ҮҮДНЭЭС 1902
ОНООС ХЭРЭГЖҮҮЛЖ ЭХЭЛСЭН УЛС ТӨР, ЭДИЙН ЗАСАГ,
СОЁЛЫН ШИНЭТГЭЛИЙН БОДЛОГО. ЭНЭ ХҮРЭЭНД ХЯТАД
ТАРИАЧДЫГ МОНГОЛД НҮҮЛГЭН ШИЛЖҮҮЛЖ ЭХЭЛЖЭЭ.
14

15. 15

16. 16

17. ГЭРИЙН ДААЛГАВАР
МОНГОЛЧУУД ХҮЧЭЭ НЭГТГЭЖ ЧАДААГҮЙ НЬ МАНЖИЙН
ТӨРИЙН БОДЛОГО, НҮҮДЛИЙН АЖ ТӨРӨХ ЁС, ГАЗАР
НУТГИЙН АЛСЛАЛЫН ЗЭРЭГЦЭЭ БИЕ ДААХ САЛАН
ТУСГААРЛАХ ҮЗЭЛТЭЙ ХОЛБООТОЙ ЮУ?
ТЭМЦЛИЙН ХЭЛБЭРҮҮДИЙГ ЖАГСААН БИЧИЖ, ГОЛ
ХЭЛБЭРИЙГ НЬ ЯЛГАН ТОДРУУЛААРАЙ.
МОНГОЛЧУУДЫН БОСЛОГО ТЭМЦЭЛ НЬ ДАРААГИЙН
ЯМАР ҮЙЛ ЯВЦЫГ НӨХЦӨЛДҮҮЛСЭН БЭ?
ЭХ СУРВАЛЖ 1, 2, 3-ЫГ ХАРЬЦУУЛАН ҮЗЭЖ, ТҮҮХЧЛЭН
БОДОХ
17