Ковидын үеийн эдийн засагт хэлцлийн зардлыг багасгах ямар арга зам Ковидын үеийн монголын эдийн засаг дахь итгэлцлийн үүрэг Хөл хорио ба нийгмийн институт хоёрын уялдаа холбоо

1. А. Хишигтөгс
1. Ковидын үеийн эдийн засагт хэлцлийн зардлыг багасгах ямар арга зам байж
болох вэ? Яагаад?
Хэлцлийн зардлыг тодорхойлсон эдийн засагч Кеннет Эрроугийн үгийг энгийнээр
жишээлбэл 20,000 төгрөгний ном худалдан авахын тулд номын дэлгүүр рүү явсан
тээврийн зардал болох 1000 төгрөг нь арилжааны үнийн 5%-тай тэнцэж байгаа бөгөөд
энэ нь анзаарагддаггүй боловч хөгжлийн саад болж байдаг энэ үзэгдлийг хэлцлийн
зардал гэж ойлгоно. Тиймээс хэлцлийн зардлыг бага байлгах тусам макро утгаараа
тухайн улсын эдийн засагт, микро утгаараа ААН, бизнес эрхлэгчдэд ашигтай.
Иймд шийдвэр гаргагчийг хоолонд оруулах, бэлэг сэлт өгөх зэрэг албан бус
төлбөрийг авилгал гэж үзэх хэрэгтэй. Ингэснээр иргэд, ААН-үүдэд гарааны тэгш эрхийг
олгох болно.
Төрийн байгууллага нь ашгийн бус байгууллага учраас аливаа хураамж, төлбөрийг
хамгийн багаар тогтоох хэрэгтэй. Жишээ нь Оюуны өмчийн газарт оюуны өмчөө өгнө
мөн дээр нь бүтээлийн 2 хувь болон 25000 төгрөг өгөх болдог давхар алдагдалтай.
Монгол улсад 10 сарын турш ковид-19тэй тэмцэх боломж олгож тусламж байдлаар
хандив болон зээл өгсөн. Тухайлбал Азийн хөгжлийн банкнаас 160 сая ам доллар,
Хятадаас 114 сая ам доллар, Европоос 104 сая ам доллар гэх мэт нийлээд ойролцоогоор
500 сая ам доллар буюу 1,425,000,000,000 орчим төгрөг. 10 сар хилээ хаагаад, бүх
зүйлсээ хяналтанд аваад маш амжилттай байсан. Сүүлдээ сонгууль гээд үнэхээр хөл
хорио утгаа алдсан.
Эдийн засаг үргэлж улс төртэй холбогдож ажилладаг институц. Иймд сонгуулийн
үеэр гардаг асар өндөр хэлцлийн зардлыг минимум хэмжээнд барих бодлого, шийдвэр
хэрэгтэй. Ирэх ерөнхийлөгчийн сонгуульд үүнийг анхаарч сонгуулийн зардлыг багасгах
нь эдийн засагт үр өгөөжтэй байх болно.
2. Ковидын үеийн монголын эдийн засагт итгэлцэл ямар үүрэгтэй вэ? Яагаад
тайлбарлана уу,
Итгэлцэл нь хөгжингүй орны гол шинж байдаг ба Футнамын үзсэнээр ардчиллыг
ажиллуулах гол хүчин зүйл бол нийгмийн капитал, тэр тусмаа итгэлцэл аж. Ковидын
үеийн монголын эдийн засгийг хэрхэх нь төрийн бодлого буюу засгийн газрын мэдэлд
байна. Эрх чөлөөгүй газарт ноёрхогч бүлэг өөрсдийн эрх ашгаа хадгалах гэдэг бол эрх
чөлөө байгаа үед институц сайжирч байдаг учраас эрх чөлөөг үндсэн хуулиар
баталгаажуулах болдог. Тэгснээр төрийн үйл ажиллагаа нь үндсэн хуулийн
хязгаарлалтад байна гэсэн үг.
Монголд Lend.mn гэх мэт барьцаа шаардаагүй зээлийн байгууллагууд олширсон нь
бүрэн итгэлцэл дээр суурилж байгааг харуулна. Гэвч хөл хорионоос үүдээд 2020 оны 11
сарын байдлаар Монгол улсад хугацаа хэтэрсэн зээлийн өрийн үлдэгдэл 21,8%-аар өссөн
байна. Энэ нь хөл хорио бол монголын эдийн засагт итгэлцэл суларч байгааг батална.

2. Ил тод байдал нь мэдээллийг тэгш хүртээх гол үүрэгтэй. Хэвлэл мэдээллийн
институцэд олон нийт итгэх ба хэрэв ХМХ нь итгэлийг алдаж зөвхөн хэн нэгэнд
үйлчилж, ашиг олох үйл хөдлөлийг нь хязгаарлах дүрэм алдагдвал ЖДҮ болон бусад
ААН-үүд үүд хаалгаа барихаас өөр аргагүйд хүрч, эдийн засгийн түвшин доройтно.
Тиймээс итгэлцэл нь институц буюу дүрэм журмын дагуу бие биеийнхээ үйл хөдлөлийг
урьдчилан таамаглахуйц байлгахад гол нөлөөтэй.
Мөн улс төрийн рент бага байх тусам итгэлцэл их байдаг. Тиймээс шударга бус улс
төрийн болон эдийн засгийн ашигч үйл хөдлөлийг хянах ил тод байдал нь итгэлцлийн
түвшинг өндөрсгөнө. Тэгснээр хөл хорионы арга хэмжээ авч буй төрийн бодлого
шийдвэрт итгэх итгэлцэл өндөр байна.
Хөл хорионы үед хэрэгжүүлж буй засгийн газар, төрийн үйл ажиллагаа нь ч мөн
үндсэн хуулийн хязгаарлалтад байх ёстой. Ингэснээр итгэлцэлбуурахгүй гол хүчин зүйл
болно. Ингэхдээ тухайлбал цар тахлыг далимдуулж махны үнийг өсгөхөд засгийн
газрын зүгээс хариуцлага тооцож байгаа нь ашигч үйл хөдлөлийг хязгаарлаж, зах
зээлийн өөрийнх алдаатай талуудад төр оролцох гэсэн төрийн үндсэн үүргийн
биелэлтийг харуулж байна. Ингэснээр ажилгүйдсэн олон иргэдийн хувьд өлсөх аюулаас
түр ч гэсэн сэргийлж, төрд итгэх итгэл нэмэгдсээр байна.
3. Хөл хорио ба нийгмийн институт хоёрын уялдаа холбоог тайлбарлана уу?
Яагаад тайлбарлана уу,
Сонгодог экономиксийн шинж болох “бүрэн мэдээлэл” гэдгийг ажиллахгүй гэж
шинэ институцийн экономикс нотолсон. Өөрөөр хэлбэл бодит байдал дээр хүн зах зээлд
бүрэн мэдээлэлтэй байдаггүй. Үнэ нь л хямд байвал эрэлт нэмэгдэхгүй харин түүнд үнэт
зүйл, моод загвар зэрэг нөлөөлдөг. Макс Веберийн үзсэнээр хүн үргэлж рационаллаг
үйлддэггүй бас эмоциор буюу сэтгэл хөдлөлөөр үйлддэг. Тиймээс эдийн засаг нь дүрэм
журмаас хамаарч байдаг буюу сайн дүрэмтэй бол хөгжиж байдаг гэсэн үг.
Соёлын институцийн хувьд монголын уламжлалт соёл болох цагаан сар нь ковидын
улмаас өөрийн хэм хэмжээгээ алдана. Нэгдэн нийлэхгүй байх, хүрч шүргэлцэхгүй байх
зэрэг шаардлага нь хэм хэмжээнд захирагддаг хүний үйл хөдлөлийг өөр нэгэн хэм
хэмжээгээр сольж байна. Энэ нь нийгмийн түүхэн үе болох бөгөөд нийгмийн институц
нь тухайн нийгмийнхээ түүхэн онцлог байдалтай уялдаж байдгийг батална.
Эмил Дюрхайм ажил мэргэжлийн хэм хэмжээ нь нийгмийн тогтвортой байдлыг
хангадаг гэсэн. Хэрэв эмч, барилгачин, хуульч, улс төрч гэх мэт бүхий л мэргэжлүүд нь
хэм хэмжээндээ баримжаалагдахаа больвол тэр нийгэм хаос буюу замбараагүйтнэ.
Улмаар аноми байдал үүсдэг гэв. Иймд хөл хорионы үед идэвхтэй ажиллаж байгаа
мэргэжилтнүүд (тухайлбал гишүүн, эмч, хуульч, гаалийн байцаагч гэх мэт) өөрсдийн
дүрэм журамдаа баримжаалж үйл хөдлөлөө хийх шаардлагатай. Хэрэв тэд шударга ёс
гэх мэт хэм хэмжээ болон үнэт зүйлсдээ баримжаалж чадахгүй бол олон нийтийн зүгээс
хөл хорио нь тэсгэл алдаж аноми байдлыг үүсгэхэд бэлэн болно.
Хэрэв хөл хорио цаашид удаан үргэлжилбэл дотоод институц хувьсан өөрчлөгдөх
хандлагатай болно. Яагаад гэвэл зан заншил, тогтсон хэвшил нь хүмүүст үр ашигтай
үйлчлэхээ больж, үүний оронд гадаад институц үр ашигтай үйлчилнэ.

3. Хөл хорионоос болж маск, өргөн хэрэглээний хүнсний бүтээгдэхүүн зэрэг үнэд орж
монополь тогтох гэвэл гадаад институц нь үүнийгзогсоодог. ЭнийгЖ.Бюкенин “төрийн
хамгаалагч үүрэг” гэж томьёолсон.
Ковидоос улбаатай хөл хорио нь гадаад институцийг бий болгосон ба энэ нь цагаан
сар гэх мэт дотоод институцийн дүрэм журмыг шинэчилж байна. Түүнчлэн гэр бүлийн
институцийн хувьд авч үзвэл хүүхдэдээ анхаарал төдийлөн тавьж чаддаггүй байсан эцэг
эхчүүдэд хөл хорио нь боломжийг олгож байна. Тэгснээр хүмүүжүүлэх үүрэг урьд
өмнөхөөс өөрөөр тавигдах болно. Мөн хэвлэл мэдээллийн институцийн хувьд хөл
хорионы хамгийн гол тоглогчдыг зуучлах талбар болж байгаа нь ил тод байдлыг болон
итгэлцлийн түвшинг өндөрсгөж, дүрэм журмын дагуу үйл хөдлөлөө авч явахад гол
нөлөөтэй байна.