Төлеубек Айбота КММ «Тайбай орта мектебі» оқушысы Ақмола облысы Ерментау ауданы а.Тайбай Жетекшісі: Самбетова Сархыткул Турыкбаевна биология және химия пәні мұғалімі КММ «Тайбай орта мектебі»

1. Ақмола облысы
Ерейментау ауданы
Тайбай ауданы
Тайбай орта мектебі КММ
Орындаған:Төлеубек Айбота
Тайбай орта мектебінің
9 «а»сынып оқушысы
Тақырыбы:
Ерейментау өңірінің дәрілік өсімдіктері
Бағыты: өлкетану
Секциясы: Биология және химия
Жетекшісі:Самбетова Сархыткул Турыкбаевна
Тайбай орта мектебінің химия,биология пән мұғалімі
Тайбай а.
2016 жыл

2. 2
Мазмұны
Аннотация............................................................................................3- бет
Зерттеу мақсаты.............................................................................. 4- бет
Жоспар....................................................................................................5- бет.
1. Кіріспе бөлім.................................................................................6- бет.
II. Зерттеу бөлімі
а)Табиғат деген не?.
ә) Өсімдіктердің адамға тигізер пайдасы....................... 7-20- бет
III. Қорытынды бөлім.................................................................. ...20-22 бет
Қолданылған әдебиеттер.......................................................... ....23 бет

3. 3
Аннотация
Адам табиғатқа мейірімділікпен, сүйіспеншілікпен, қамқорлықпен
қарап, үйлесімділік сақтағанда, адамзат баласы үшін табиғат – кең сарай, мәңгі
тозбас құтты қоныс болады. Жер бетіндегі барлық тіршілік атаулы табиғат-
анаға қарыздар. Сондықтанда Табиғатқа немкетті қарау, онымен санаспау – ана
сүтін ақтамағанмен пара-пар. Адам баласы Табиғаттың ең ұлы перзенті
болумен бірге, ең ұлы қамқоршысы да екенін ешқашан естен шығармауымыз
керек.
Аннотация
Человек ухаживает за природойс любовью, бережно и заботлив: для
человечестваприрода-просторныйдворец, мы хозяева всего живого,
прекрасного украшения земли. Если мы хозяева, то и защитники, так как нельзя
только владеть, не платя за добро ответным добром.
Никакими законами не оградить природуотущерба,если каждый из нас
не осознаетпростойистины:нанося вред окружающей среде, мы тем самым
вредим самим себе.
Annotation
Man cares for nature with love and care, for the people nature is a Grand
Palace. So we are lords of all fine, nice decoration of land. If we are lords we are
protecters too so we cannot only take we must give for it.
We cannot save the nature with some rulls, if every from us doesn’t
understand simple true: couseiny harm to nature we bring harm to self.

4. 4
Зерттеудің негізгі мақсаты:
-Табиғаттың адамға тигізер пайдасы туралы ұғым беру, білімін кеңейту.
Адамның денсаулығына шипа болатын табиғат ерекшелігін меңгерту;
-Табиғат қадірін, байлықты бағалай білуге, туған табиғатты сүюге және
қамкорлық, жанашырлық сезімге баулу, адамдардың табиғат жөнінде ой-өрісін
кеңейту;
- Табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу. Адамгершілікке, мейірімділікке
тәрбиелеу. білімге құштарлығын, логикалық ойлау қабілетін, сөйлеу тілін
дамыту; оны қорғауға, ұйымшылдыкка, өзара сыйластықкатәрбиелеу
Зерттеудің кезеңдері:
1.Әдебиеттер жинақталып ,зерттеу материалдары жүйеленді
2.Жиналған материалдар оқылып,талқыланып, жоспарланды.
3.Көрнекіліктер дайындалды.
Зерттеудің жаңалығы:
-Табиғаттағы тіршілік атаулының адамға тигізер пайдасын ұғындыру

5. 5
Жоспар
1 Кіріспе бөлім.
2 Зерттеу бөлімі
а)Табиғат деген не?
ә) Жергілікті жердегі өсімдіктердің адамға тигізер пайдасы
3 Қорытынды бөлім
Табиғатты аялау өз қолыңда.

6. 6
Кіріспе бөлім
Бүгінде экология туралы айтып, жазыпжәне теледидар бойынша көрсетуде.
Экология ғылыми түсінік аясынан шығыпкетіп және әрбір мемлекеттің және әрбір
тұлғаның ойлауын және солтуралы қобалжуын тудыратын мәселе болыпотыр. Біздің
өзімізден басқа ешкім табиғатты, қоршаған ортаны, әлемді құтқарып қала алмайды.
Көпшілік жағдай біздің өзімізге, біздің түсінігімізге және қоршаған ортаныңсапасын
сақтау құндылығына байланысты болыпотыр.
Жақында Қазақстан Республикасының Үкіметі екі маңызды құжаттаманы
қабылдады. «Тұрақтыдамуға өтуконцепциясы және ҚРЭкологиялық кодексі» олар
біздің қоғамымызға қазақстандық халықтардың өмір сапасынжақсарту жне табиғатты
пайдалануды стимулдау және қоршаған ортаның ластануын төмендетуге мақсатты
бағытталған міндеттерді қойды.
Экологиялықкодекс – бұлатқарылуға міндетті заңжәне экологиялық
заңнамалардың реформаторы ретінде қазірдің өзінде негізгі ережелермен жұмыс
істеуде. Және бұлтұрақты даму процесіне өтуүшін жасалған соңғынүкте деп айтуға
болмайды.
Адамның табиғатқа сарқылмас байлық деп қарауы табиғи ортадан тепе-
теңдіктің бұзылуына жол береді. Мұның келеңсіз әсері соңғы онжылдықта
күшейіп, енді адамзатэкологиялық мәселелердішешуді белсендітүрдеқолға
алды.Түрліше табиғат қорғау ұйымдары құрылып, қоғамдык акциялар
ұйымдастырылуда,қоршаған ортаны қорғаутуралы заңдар шығарылуда.
Табиғатымыз — адамға баға жетпес байлық.

7. 7
Зерттеу бөлімі
Жастығымның куәсі –
Шұрқыраған ауылым.
Жусаны мен жуасы
Бұрқыраған ауылым.
А) Табиғатдеген не?
Табиғат ол бізді коршаған орта: аспан, ай, кун, жұлдыз, ауа, күнніңкөзі, жылуы,
өзен, көл, жарык.Табиғат - байлыктын көзі. Табиғат - күллі тіршілік атаулының
кұтты коныс-мекені, алтын ұя тал бесігі. Ерте кездерде халқымыз табиғаттың
кейбір туындыларын киелі, қасиетті деп ұғып, оларды өлтіруге, жоюға
болмайтынынуағыздаған. Сонымен бірге табиғат пен адам біртұтас, бір-бірінен
бөлугеболмайды деп қараған. Сондықтан адам табиғаттан өз керегін ғана алып,
қалғанына еш уакытта зиян тигізбеген.
Жалпы табиғат — күллі тіршілік атаулының құтты коныс-мекені, алтынұятал
бесігі. Барша адамзат өкіліне ауа, су, жер ортақ. Сондықтан жердің қадірін,
байлығын бағалай білу, жалпы табиғатты қорғау - баршамыздың міндетіміз.
Халқымыздың мактанышы болып саналатын ғалым, этнограф, зерттеуші
Ш.Уәлиханов былай деген екен: "Табиғат пен адам егіз! Өзіңіз айтыңызшы,
тіршілікте одан ғажап, олардан кұпия не бар?! Қазақтар дүниеге үлкен мән берді.
Табиғаттағы кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмыскақажетті заттарды
киелі деп қастерледі. Осыайтылғандардықұрметтұтуадам баласынабайлықпен
бақыт, кұтәкеледі".
Шынында да халқымыз табиғаттағы өздері қастерлеген жерлерді "әулие бұлақ",
"әулие ағаш" деп бағалаған. Ал қарлығаш, аққу, ұлар сияқты құстарды
жақсылыктыңжаршысы, бакыттың бастамасы, игіліктің иесідепұясынбұзбауға,
балапандарын жоюға немесе өздерін өлтіруге рұқсат етпеген.
Ә) Жергілікті жердегі өсімдіктердің адамға тигізер пайдасы
Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі бар. Жыл сайын ғылыми-
лабораторияларда олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп шығарады. Өсімдік – жер

8. 8
шарының «өкпесі» деп бекер айтылмаған. Тіршілік атаулыны өсімдіксіз елестетуге
болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы біркелкі тарамаған. Қазақстанда
орман қоры 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни, республикамыздың барлық
жерінің 3,35 %-ын құрайды. Біздің еліміздегі ормандар жүйесі негізінен Солтүстік
және Шығыс аймақтарда шоғырланған. Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар –
сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын, қайың ормандары, тоғайлар мен бұталар.
Сирек және дәрілік өсімдіктерді деқорғау баршаның ісі. Біздің жеріміз дәрілік
өсімдіктерге өте бай. Олар көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы, Алтай таулары
мен Қаратау тау жоталарында көп шоғырланған. Әсіресе алтын тамыр, марал оты,
дәрмене, жусан, қылша, шайқурай, жалбыз, бәйшешек, тартар жапырақ, түймедақ,
мыңжапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарған, алтай рауғашы, қызылжидек, сасыр,
т.б. өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасайтын формоцевтік зауыт жұмыс істейді. Қазіргі
заманда адам денсаулығынсақтау жайындағы күрес, бүкіл елдің қасиетті
парызы. Өсімдік- тіршілік көзі, өзегі. Дәрілік өсімдіктермен айналысу
денсаулықты сақтауға, отбасыныңқаражатын үнемдеуге, табиғат байлығын
қорғауға көмектеседі. Қазіргі уақытта өз өлкемізде өсетін өсімдіктерді дер
кезінде жинап, кептіріп, шөп қайнатпаларын дайындасақ жанға шипа, дертке
дауа болары сөзсіз. Табиғаттың ерекшелігі сол, ашылатын сыр, шешілетін
жұмбақ , қызықты құпиялар жайы өте көп. Адам тіршілік барысында
әртүрлі жағдайда сырқаттанғанда сол сырқаттың емін, шипасын біздің
көз алдымызда айналамыздағы тіршіліктен табуға болатынын біле
бермейміз. дайындасақ жанға шипа, дертке дауа болады
Ағаштар (Қарағай, шетен) Халқымыз әр түрлі ағаштардың жеке-жеке
ауруларға емдік қасиетін ертеден-ақ меңгерді. Мәселен, аяқ шаншығанда, бас
ауырғанда шетенді сол ауырған жерге қойып, сырқатты бәсеңдеткен. Шетен

9. 9
қуат бергіш ағаш тобынажатады. Дегенмен, шетенді ұзақ пайдалану да қауіпті.
Кері әсері болуы мүмкін. Қазақтар шетенді найзағай тартады деп үй жанына
отырғызуданбас тартқан. Қарағайағашының да, оның бүршігі бүйрекке ем
екен. Арнайы қайнатпамен жасалып ем жүргізеді Асқазанның қыжылын
емдеуге болады. Бүйректің тасын емдейді екен. Осығанбайланысты нақты
ғылыми негіздерге, тәжірибелерге сүйеніп әр адамның өзінің жеке "қуат
бергіш" және "қуат сорғыш" ағашы болатыны анықталды. Алайда, аты аталған
немесе аталмаған "қуат бергіш" ағаштар толық емдік қасиетке ие деп біржақты
айта салуға да болмайды. Өйткені әр адамның өзінің туған жыл, ай, күніне
қарай өз ағашы болады. Ағаштың қандайда бір емдік белгісіне қарай анықтап,
"қуат бергіш" ағашқа жақындағанда әр сеансты 10-15 минуттан бастап, 20-30
минутқа дейін созып, жеті рет сеанс алған дұрыс болады.Денеңізге кері әсер
ететін ағаш жанына жоламау қажет. Әрине, орманға барғандабір ғана ағаш
шипалы деу дұрыс та болмас. Ормандағы барлықөсімдіктер биоөріс бөледі. Су
өзінің сылдырапаққан үнімен дененің жүйке жұмысынжақсартады. Өсімдік те,
су да адамның кері қуатын сорыпшығара алады. Бұларға таза ауаны қосыңыз.
Жусан. Қазақстандағана өсетін бір түрі – дәрмененің дәрілік шөп
ретінде ерекше мәні бар. Шырғалжын жусанның жапырағы мен сабағын жеуге
болады, құм жусаны құм тоқтату үшін пайдаланылады .Жусан – құнарлы мал
азығы, дәрілік, бояуыш, тағамдық, витаминді, эфир майлы өсімдік.Жусанның
тұнбасы жөтелге пайдалы. Жусан жер бетіндегі өсімдіктердің ішіндегі ең
ащысы. Оның пайдалы жақтары жетерлік. Латындар бұл шөпті артемизия деп
атайды. Шөптесін өсімдіктердің дәрілік қасиетін ашқан Артемид құдайдың
құрметіне осылай деп атаған.Ертеректе Олимпиада ойындарындажеңіп

10. 10
шыққандарға сыйлық ретінде жусаннан жасалған сусын ішкізетін
болған.Римдіктер жусан тұнбасынасқазан ауруларын емдеуге пайдаланған. Ал
қытайлықтар аяқ киімдеріне жусанның жапырағын салып жүрсе, тамаққа деген
тәбетті артырады деп есептеген. Жусан теңіз саяхатшыларының түрлі теңіз
ауруларынан сақтайды.Бір нәрсеге қапаланғанда жусан иіскесеңіз көңілінің
орнығады. Ұйқызыздыққаұшырағандажастығыңыздыңастынажусан
қойчаңыз, көзіңіз тез ілінеді.Жусан тұнбасындайындау үшін бір шай қасық
үгітілген жусан жапырағынбір стакан қайнаған ыстықсуға салады. Оны жарты
сағаттан соңішуге болады. Тамақтанбас алдында жарты сағат бұрынбір ас
қасықтан күніне үш мезгіл ішеді. Осылайша екі апта пайдаланған соңтоқтату
қажет.Жусан бөлмедегіауаны тазартып, жүйкені тыныштырады. Тіпті, моншаға
түсердежусан жапырақтарын пайдалануға болады.Ауыз шаюға керекті
тұнбаны бір ас қасық жусанды бір стакан қайнаған суға бұқтырыпдайындайды.
АҚШ-тың Калифорния штатындағы университет ғалымдары ғылыми тілде
Artemisia Annua деп аталатын өсімдіктің бар-жоғы 16 сағаттың ішінде өкпе
рагы жасушаларының 98 пайызынбірден жойыпжіберуге қабілетті екенін
анықтады. Бұл – қазақ сахарасыныңкез келген дерлік жерінде жұпар иісі
бұрқырапөсіп тұратынкәдімгі жусан шөбі. Атам қазақ ертеден қастер тұтқан,
алыс сапарларға шыққанда ұдайы жанында бір бумасыналып жүргенөскіннің
осындайқұдіреті бар болып шықты.
Америка ғалымдары жусанды бұл мақсатқа пайдалана білудің де өз
ерекшеліктері бар екенін айтып отыр. Мысалы, оныңбір жылдықөскінін емге
қолданған жағдайда ол өкпедегі қатерлі ісіктің тек 28 пайызын ғана жойып
жібере алады. Ал егер оған темір қоспасынқосыппайдаланса, өсімдік ракты
толық құртыпжібереді.
– Тұтастай алғанда, зерттеу нәтижелері артемизинин препаратының рак
жасушаларының қарқынмен өсуін толық бақылауда ұстай алатынын көрсетіп
берді, – деді зерттеу авторлары.
Ал Sanofi фармацевтік компаниясы осыданбастапжылына 50-60 тонна
артемизинин өндіріп тұратынынмәлімдеді.

11. 11
Дәрі жасау өндірісінде бұрыносынауқышқылтым өсімдіктің сабағы мен
жапырағы безгектен емдеудің өте күшті құралы ретінде пайдаланылып келген
екен.Еске сала кетейік, жақында АҚШ ғалымдары рак ауруларымен күресте
революциялықдеңгейдегі терапия табылып отырғанынжариялаған болатын.
Оның жусанмен қатысты екені енді ғана айтылып отыр.
Жуа.Оның ащы дәмі құрамындағы эфир майынан. Құрамында С
дәрумені мен каротин көп. Көктемнің көкөніс шыға қоймаған кезеңінде
адамға пияз ерекше пайдалы . Біріншіден, тәнге С витаминнің күндік
қажетін қанағаттандыруға көмектеседі, екіншіден, ауру жұқтырмайтын
(бактерицидтік) және қырқұлақ ауруы на қарсы заттарға бай . Пияздың
құрамын-дағы фитонцидтер іріңді және ауыртатын микробтарды жояды,
ағзаның әртүрліжұқпалы ауру-ларға қарсылығынкүшейтеді.
Баспамен ауырғанда гайморитте, мұрынбітелгенде пияздыңфитоцидімен
(иісімен) дем алады.Пияздыңшырыны жөтелде қақырықтың бөлініп шығуына
жәрдемдеседі. Пияздыңшырынынара балымен немесе қантпен араластырып
ішсе, жөтелге, туберкулезге ем. Ол және ас қорытукезіндегі іріткіш үдеріс-
терді басады, зиянды микроағзалардың дамуынакедергі жасайды. Үгілген пияз
шырынынжараны, ойықжараны жазатын ем ретінде, теріні қышытатын
қабынуларды басуға дәрі ретінде қолданады.
Пияз езіндісі тырнақтың зеңді ауруларын кетіреді.
Пияздыңшырыны сүйелдіжояды.
Пияздыңшырыны қыр-құлақ (цинга) ауруына шипалы ем.
Құрамындакалийдің көптігі бүйректің тас ауруларына, құяңға, сары-буынға,
семіздікке шипалы, ол бауырдыңқызметін де жақсартады. Оның

12. 12
атеросклерозда, ағзашаршағанда пайдасы көп.ПияздыңқұрамындаВ дәрумені
мол болғандықтан, оның спрейтүрін науқасқа, балаларға, ой еңбегімен
айналысатындарғакөбірек пайдалануға мамандар кеңес береді.
Батун пияздыңішек құртына қарсы әсері мол. Оныңқұрамында
атеросклероздыңдамуынтежейтін, зат алмасуға және қанда холестерин
деңгейіне ықпал ететін заттар көп. Сусамырдааспенбірге пісірілген,
бұқтырылғаннемесе шикі жуаны жеген жақсы. Жуа ас қорытужұмысын
реттейді, асқазан сөлінің бөлініпшығуына мүмкіндік береді. Оныңжәрдемімен
ішек ферменттері және ұйқы безі жасалып шығады. Пияздыңжаңа шырыны іш
қатқанда, көтеуде (геморойда)жағымды әсер етеді.Халық медицинасында
басты пияз несеп айдағыш ретінде пайдаланылады.Жуа қабақтарының судағы
тұндырмасыныңемдік қасиеті: ағзадан әртүрліқоқыстарды шығаратыны.
Батун пиязынҚытайда асқазан ауруларында және іріңдеп ауырғанда тер
шығаратын дәрі орнынажегізеді.
Қыр жуасыныңқаназдықта пайдасы зор, өйткені онда фитонцидтік заттар,
темір, қант бар.
Көкпияздыңқұрамындағы калий жүрек бұлшық еттерінің жұмысын
жақсартады, оның құрамындағы кальцийтіс ауырғанда пайдалы.
Жөтелде,созылмалы тонзилитте, мұрынбітелгенде ,салқынтигенде, тері
ауруында,күйгенжерге, өкшенің мүйізгегін кетіру және қатайған теріні
жұмсартуүшін де пісірілген ыстық пияз қабығынбасады.Малды емдеуде пияз
тұнбасы оныңкүйіс қайтаруын реттейді, ірі қараның қатпаршақ, жалбыршақ
қарындарыныңжиырылып –созылуынүдетеді, ішектегі желді басады. Пияздың
қабығынан 5 пайыздықерітінді жасап, бұзауға 150-300 миллитр мөлшерінде
күніне 4-5 рет ішкізсе, тәбеті артып, ас қорытуы жақсарды.

13. 13
Сарымсақтың пайдалы да шипалы екенін барша жұртбіледі. Сөйте тұра
ешкі мде оныңиісін жақсы көрмейді. Дегенмен, дәрігерлер әр адамға
күнделікті тамақпен қоса бір сарымсақжеуге кеңес береді. Оны турап, үгітіп,
немесе бір бөлігін бүтіндей жеу .и керек.Сарымсақтыңқұрамындатабиғиекі
антибиотик 15 түрлі зиянды бактерияларды құртады екен.Сарымсақтың
ежелден белгілі қасиеттері: тәбетті ашады, бас ауруын басады және салқын
тигенге ем. Сондай-ақ ревматизм, гепатит, қырқұлақ ауруларына, баспаға,
тұмауға қарсы, зәр жүргізгенге, қақырық түсіруге қолданылатындығы халық
емшілігі әдістерінде бар.Кейінгі кезде сарымсақтыңқанның артериялық
қысымыназайтып, қандағы холестерин деңгейін төмендететіні, қан
тамырларындатромбылардыңпайдаболуына қарсы әрекет ететіні мәлім
болады.Біздің заманымыздыңкеремет кеселдерінің біріне айналған аллергия да
сарымсақтансескенеді екен. Оның бір бөлігін алып, бір-екі қасық қайнаған суға
үгітіп, езіп алып тамақтан кейін күніне 3-4 реттен қабылдаса, бір аптадан кейін-
ақ адам сауығып кетеді.Мұндай ем тіпті демікпе мен аллергиялық сипаттағы
тері бөртпелеріне шипалы көрінеді.Бір бөлік сәбіз шырынын, белгілі бір
мөлшердегі өсімдік майын және бірер тамшы сарымсақшырынынмұқият
араластырып, мұрынғакүніне бірнеше рет тамызыпотырса, күзде-көктемде
салқын тигенде, тұмауға қарсы ем екен.Кешкілік көзі көрмейтіндерге малдың
100 грамм таза бауырына сарымсақтыңекі – үш үлесін қосып, күніне бір реттен
екі апта жегізсе, көздің көруі жақсаратын болады.
Жолжелкен тұқымдастарынажатқызылатын жолжелкен (Подорожник
большой)- көп жылдық өсімдік. Биіктігі 30 - 40 см-ге дейін жетеді. Сабағының
төменгі жағында жерге жайыла өсетін сопақша жапырақтары бар. Гүлдері ұсақ,
төрт тармақты масақтан тұрады. Кішкене қауызында8-ден 13-ке дейін тұқымы

14. 14
болады. Мамырдан бастап тамызға дейін гүлдейді. Жемістері шілдеден күзге
дейін піседі.
Республикамыздыңбарлықөңіріне кеңінен таралған жолжелкен көпжылдық
өсімдік. Оны ел ішінде иман жапырақ, біртартар, егеуқұйрық деп те атайды.
Оны әлем халықтарының көпшілігі ежелден дәрі ретінде қолданады.
Қазақстанда жолжелкенің жиырмағажуық түрі бар. Көп кездесетін түріүлкен
жолжелкен. Жолжелкен қазақстанның барлықжерінде өседі. Негізінен
орманныңжол жиектерінде, шалғынды алқаптарда кездеседі.Жолжелкен
жапырақтарыныңқұрамындааукубин глюкозиді, ащы және илік заттар,
ферменттер, лимон қышқылы, каротин, аскорбинқышқылы, К витамині және
аздаған мөлшерде алкалоидтар мен фитонцидтер бар. Дәрілік мақсатқа
жолжелкеннің жапырақтарын, ұрығын, шырынын, тамырынпайдаланады. Бұл
өсімдіктің емдік қасиеті өте ерте кезден белгілі болған.
Жолжелкеннің халық медицинасында жапырақтарындене сыртындағы аққан
қанды тоқтататын дәрі ретінде қолданылады. Ол үшін кептірілген және
ұнтақталған жапырақтың ұнтағын жараланған жерге қан біржола тоқтағанға
дейін себеді. Жуылған жас жапырағынжараға, ірінді ісікке, шиқанға сорғыш
дәрі ретінде жапсырады. Солсияқты жапырақтарынансығылыпалынған
шырынынжәндіктер шаққан жерге және іріңді жараға жағады. Жолжелкен
тамырыніштің қан аралас өтуіне қарсы, қан
қақырғанда қайнатпа түрінде, ал ұрығындизентерия
мен іш өткенде пайдаланады. Жолжелкен шырыны
қарын бездерінің секрециясынкүшейтеді. Жолжелкен
ұнтағына фармакологиялықсынақ жүргізгенкезде ол
туберкулезді, қатерлі ісікті емдеуде айтарлықтай нәтижеге жеткізді.
Жолжелкеннің кептірелген жапырақтары мен сабағынанжасалған сығындысы
терінің барлық қабатын регенерациялауға көмек береді.
Түймедақ (Matricаria) – ортасындасары дағы бар ақ түсті гүл. Түймедақтың
табиғи түрі дәрілік қасиетімен жоғары бағаланады. Биіктігі 30-60 см
аралығындаболады.

15. 15
Өсімдіктің бойында, әсіресе гүл шоғырларындаэфир майы болады. Ол 1,7%-ға
дейінгі мөлшерде кесдеседі. Тұқымында20%-ға дейін май кездеседі. Эфир
майының ең басты компоненттері матрицин мен матрикарин,осы
қосылыстарданхамазулен (7% жуық) түзіледі, бұларданбасқа эфир майының
құрамынасесквитерпендер фарнезен, бисаболен, кадинен және монотерпен
мирцин кіреді. Соныменқатар эфир майында флаваноидтар, кумариндер,
ұштерпен спирттер, салицил қышқылы, аскорбинқышқылы, каротин және т.б.
заттар кіреді.
Гүл шоғырындапиретрин(0,08-0,3) және соған жақын жәндіктер үшін
зиянды заттар болады.
Қолдануы:Дәрі үшін өсімдіктің гүлдерін сабағынанүзіп, жинап алады.
 Түймедақтыңгүлінен жасалған дәрілердің жел шығаратын, қабынуға қарсы
әсер ететін, тер шығаратын, ауырған жерлерді
тыныштандыратын, денедегі бұлшық еттердің тырысуынақарсы әсер етеін
қасиеттері бар.
 Сонымен
қатар қан тоқтататын, микробты жоятын, өт айдайтын, етеккірдің келуін
реттейтін дәрі ретінде де қолданады.
 Халық медицинасында өсімдік гүлдерінің тұнбасынан жасалған
дәрілерді асқазанның, тоқ ішектің қабынуын,
бауырдың, бүйректің, қуықтың ауруларын емдеу үшін пайдаланады.
 Дене сыртындағы іріңді жараларды, ванна жасау
арқылы подаграны, ревматизм ауруына
байланысты буындардың сырқырағанынемдейді.
 Тамақ бездері мен тіс түбіріндегі еттер қабынғанда ауызды және тамақты
шаяды.
 Түймедақты шаштың қайызғағынкетіру үшін де пайдаланады.
Препараттар: Дәрілік түймедағы гүлінен дайындалған тұндырмаішуге,
шайқауға, ванна қабылдауға, клизма жасауға тұнба күйінде ұсынылады.
Асқазан мен жұмсартатыншөптер жиынтығына да қосады. Дәрілік

16. 16
түймедағыныңэкстракты мен эфир майы «Ромазулан» препаратыныңқұрамына
кіреді. Сұйықэкстракты мынжапырақжәне қырмызыгүлэкстрактарыменбірге
«Ротокан» препаратыныңқұрамынакіреді.
Қайың — сымбатты ағаш, ұшар басы үкідей шоқтанып, биік бойлап өседі.
Жазғы жап-жасыл шөп пен жайнаған гүлдің ортасындатұрғанақ балтыр қайың
тоғайы - ол бір ғажайып сурет!
Қайың – ақ түсті қабығыменерекшеленетін әдемі ағаш. Өмір сүруұзақтығы -
100-150 жыл. Ол көктемде ерте бүршік жарып, кеш жапырақ түсіретіндігімен
ерекшеленеді. Табиғатта қайыңның 140 түрібар.
Қайыңныңбүршігі мен жапырағында, гүлімен діңінің қабығындажәне ағашы
мен шырынындаемдік қасиеттер бар. Оның бүршіктері мен жапырақтарының
құрамындаэфир майы, қара май, флавоноидтар, сапониндер мен С дәрумені
бар. Шырынын сусынретінде пайдаланады. Қайыңнан жоғары сапалы шаңғы
мен шере жасалынады. Тез шіріп кететіндіктен құрылыстааз қолданылады.
Жанғыштық қасиеті жоғары болғандықтан, отынретінде пайдаланады.Көп
күтімді қажет етпейді. Жас көшетін алғашқы жылдары түзулеп өсірсе, діңі тік
әрі әдемі болып өседі.
Қалемшелеу арқылы оңай көбейтіледі.
Мамыргүл немесеБөртегүл (лат. Syringa) –
зәйтүндер тұқымдасынажататын бұталар тегі.
Биіктігі 2-8 м.-дей, жасыл түсті жас өскіндері безді,
бір жылдықбұтақтары сұр түсті. Бүтін жиекті жалаң
жапырақтары сопақша жұмыртқатәрізді, қарама-қарсы орналасқан, ұзындығы

17. 17
5-10 см, ені 4-7 см. Сыпыртқы гүлшоғыры төбе жағына қарай бүйір, кейде
соңғы бүршіктерінде орналасады. Ұзындығы 1,5-2 мм болатын 4 тісшелі
тостағаншасы конус тәрізді, тісшелері үшбұрышты әріөте қысқа, тісшелерініің
арасындағы ойықтары доғатәрізді. Гүлі ұсақ, жұпар тәрізді. Күлтесікөкшіл
немесе ақшыл түсті, ұзындығы 1 см-дейболатын түтікшесі бар. Аталығы 2,
жатыны қос үйлі. Сопақша келген төрт қырлы қоңыр түстіқауашағы қос
жармалы, сырты тегіс әрі жылтыр, ұзындығы 1-1,5 см. Тұқымы қабысыңқы,
сыртындажарғақты жіңішке айдаршалары бар. Мамыр айында гүлдеп,
маусымда жеміс береді. Гүлінің құрамындаэфир майы мен глюкозид және тер
шығаратын, ауруды басатынқасиеті бар. Гүлінің тұнбасын көкжөтелге
және бүйрек ауруларына, аяқ-қол буындары ауруларында қолданады.
Жапырағынжаралардың іріңін шығару үшін пайдаланады және халық
медицинасындаөкпе туберкулезін емдеуге қолданылатын шөптер
қосындысыныңқұрамынаенеді.
Мыңжапырақ (лат. Achillea) –
астралылар тұқымдасынажататын көп жылдық өсімдік.
иіктігі 60 см-ге дейін жетеді.Сабақтары түзу, бұтақтары
аз.Жапырақтары кезектесіп орналасқан, жіңішке
бөліктерге бөлініп тілімделген.Тамыр жапырақтарыныңсағақтары ұзын, сабақ
жапырақтары отырмалы. Сабақтары мен жапырақтарынтүк басқан.Гүлдері
майда, сабақтың жоғарғы жағындакүрделі гүл тостағаншасынжасап
шоғырланыптұрады. Гүл тостағаншасыныңшеткі гүлдері ақ түсті,
ортадағылары түтікше тәрізді, олар ақ немесе сары түсті. Маусым айынан
қыркүйекайына дейін гүлдейді. Кәдімгі мыңжапырақтыңқан тоқтататын,
қабынуға, аллергияға қарсы әсер ететін, жарақаттардың жазылуын тездететін,
қан тамырларынкеңейтетін, ауырған жерлерді тыныштандыратынқасиеттері
бар. Осығанбайланысты өсімдікті жатырдан, өкпеден, ішектен, мұрыннан,
геморройтүйіндерінен қан кеткенде және асқазанға жара түскенде
пайдаланады. Соныменқатар дене сыртындағы жараларғада тұнбасынжағады
және жапырақтарын таңып қояды. Халық медицинасындаөт қалтасына тас

18. 18
байланғанда және бауыр ауруларын, бронхтыңқабынуын, геморройдыемдеу
үшін қолданады.
Көктем жанаргүлі — сарғалдақтар тұқымдасына
жататын бір немесе көпжылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі
20 см-ге дейін. Сабағын қоңыр қабыршақтар жауып
тұрады, қабыршақтарынажаңару бүрлеріорналасады.
Жапырақтары сағақсыз, ашық сары түстіүлкен гүлкүлтелі гүлдеріжалғыз,
қоңыр тамыр сабағы бар. Тұқымынан және тамырсабағы арқылы вегетативті
жолмен көбейеді. Мамыр айында гүлдеп, шілдеде, жеміс береді. Жемісі
күрделі, көптеген біртұқымды жаңғақшалардан тұрады. Көктем жанаргүлі -
сирек кездесетін еуроазиялықдалалық түр. Қазақстанның Қызыл
кітабына енгізілген
 Биіктігі 50 см-ге жетеді.
 Тамыр сабығы жуандау келген қоңырқай қара.
 Жапырақтары жіңішке әрі қалың, төменгілері кезектесіп орналасқан.
Сабақтарыныңбұтақтары көп, сырты тегіс, түп жағындағы жапырақтары
қабыршық секілді қоңыр болыпкеледі.
 Гүл жапырақтарыныңсаны 14-20, гүл шеңбері ірі,5 см-ге дейін жетеді. Гүл
тостағаншасыныңжапырақтары бесеу. Гүлі сары, сәуір айында гүлдейді.
 Орманды аймақтардың шетінде, далалы жерлерде өседі.
Көктемгі гүлжапырақшөбінде адонитоксингликозиды, цимаринжәне
сапониндер болады.Дәрілік мақсат үшін көктемдік жанаргүлдің жердің
үстіндегі жапырақты бөлігін сәуір айында гүлдегеннен бастап, шілде айының
басындатұқымы шашылғанға дейін жинайды. Өсімдікті пышақпен кесіп,
орақпен орыпалады. Тамырыменжұлуға болмайды. Өйткені одан өсімдіктің
бір жола жойылып кетуі мүмкін. Орылыпалған шөпті жел қағатын жерде
көлеңкеде дереу кептіріп алу керек. Дайындалған шикізат құрғақбөлмеде
қағазға оралып, ағаш жәшікте сақатлаған жөн.Өсімдік құрамындацимарин,
адонитоксиндеген жүрек глюкозидтерібар.Көктемдікжанаргүл
жүрек неврозынақарсы және орталық жүйке

19. 19
жүйесін тыныштандыратын, несеп жүргізетін дәрі орнынақолданылады.Бұл
бронхдемікпесі ауруын емдейтін дәрінің құрамынакіреді.Шикізаты
дәріханаларда тұнба жасау үшін, ал зауыттарда галенді препараттар мен
глюкозидтер алу үшін қолданылады.

20. 20
Қорытынды
Қоршаған ортаны қорғау– қазіргі заманауи уақыттың ең көккейкесті
мәселелерінің бірі болып отыр. Жиырмабірінші жүзжылдық халық санынынң
қарқынды өсуімен, ғылыми –техникалық прогрестің бұрынсоңдыболмаған дамуы
деңгейімен сипатталады, ал олөз кезегінде табиғи байлықтарды көптеп
эксплуатациялауға алып келеді. Өзінің даму процесінде қоғам экологиялық
жағдайдың шиеленісуімен тап болыпотыр – табиғи ресуростардыңсарқылмас
қорлары азайып, қоршаған орта ластануда, оладамдардың денсаулығына әсер етіп
және барлық тірі организмдердің биологиялық негіздері қиын жағдайға жақындап
келуде. Казіргікездеайналадағы ортанықорғаумен табиғат байлықтарын тиімді
пайдалану мәселесіне ерекше назар аударылып отыр. Экологиядегенсөз тіршілік
ету мекені, өмір сургенортатуралығылымдегендібілдіреді. Онынемістіңатакты
табиғатзерттеушісіЭрисГеккельтұнғышрет1969 жылы ғылымисөздіктікорға
косты.
Табиғат сонымен денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт пен сауықтыру
кешендері, т.б. демалыс орындарының тек қана орманды жерде салынуы тектен-тек
емес.
Қазақстанда табиғи жайылымдар басым. Өсімдіктің біздің жерімізде 57000 түрі
өседі. Оның 506 түрі қорғауды қажет етіп отыр. Жойылып бара жатқан өсімдіктер
мен жануарларды сақтап қалу мақсатымен 1981 жылы «Қызыл кітап» шығарылды.
Оның мақсаты құрып бара жатқан өсімдіктер мен жануарларды есепке алып,
оларды сақтап қалу. Ол үшін көптеген мемлекеттік шаралар жүргізіледі. Солардың
бірі – сиреп бара жатқан өсімдіктер мен жануарларды адам қамқорлығына алып
қорықтар ұйымдастыру.
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп көңіл
бөліне бастады. Қазірдің өзінде 9мемлекеттік қорық, 5 ұлттық парк, 17 ботаникалық,
40 зоологиялық, 2 ботаникалық- геологиялық қорыққорлар құрылған. Алматы,
Шымкент, Қарағанды т.б. ірі қалаларда ботаникалық бақтар жұмыс істейді. Осының
бәрі сиреп бара жатқан өсімдіктер пен жануарларды қалпына келтіру
жұмыстарымен айналысады. Көптеген аймақтарда жастардың белсенділігін

21. 21
арттыру мақсатымен «Жас орманшылар», «Жасыл патрульшілер», «Жас экологтар»,
«Жас натуралистер» атты үйірмелер ұйымдастырылған. Олар – еліміздің табиғатты
қорғаудың белді көмекшілері.
Денсаулық-адам өміріндегі ең жоғары бағалы дүние.Өмірдің шаттығы мен
қызығы денсаулыққа байланысты.Адам бақыты-денсаулығының мықтылығында.
Дүние жүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері,денсаулық адамзат баласына
тартқан үлкен сыйы деп түсіндіреді.Медицицна ғылымдарының пайда болуына,оның
дамуы мен қазіргі кездегі жағдайына зер салып қарасаңыз,медицина ғылымы
адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын-алуға,ауруларды емдеу
әдістерін тауып,оны жетілдірумен шұғылданып отырған ғылым екені
байқалады.Медицина ғылымдары адамды және оның денсаулығын арттыруда ең
басты рөлатқарады.
Халықтың денсаулығын сақтау, аурулардың алдын-алу мен оларды емдеу
бағыттарымемлекеттік,әлеуметтік,экономикалық,жәнемедициналық,биологиялық,фи
зиологиялық мәселе.
Қазіргі кезде мемлекетімізде Қазақстан республикамыздың Конистутциясына
сәйкес денсаулықты сақтау мәселері жөнінде мемлекеттік бағдарламалар
әзірленіп,Қазақстан республиксынның «Адам және азамат» бөлімінің 29 бабында
адам денсаулығы жайында толық мағлұмат келтірілген.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің бастамасымен
еліміздің барлық мектептерінде 1 қыркүйек күні «Денсаулығыңды күтуге дағдылан!»
ұранымен «Денсаулық сабағы 2011» өткізілді, "Қазақстан тәуелсіздігінің 20
жылдығы» аясында денсаулық сабағының басты тақырыбы ретінде салауатты өмір
салты мәдениетінің түрлі аспектілері таңдалады: қоршаған ортаны қорғау , белсенді
дене қимылы, спортпен айналысу, дұрыстамақтану, зиянды әдеттерге қарсы тұра
білу, тұрмыста және жолда жүргенде қауіпсіз мінез-құлықтың болуы".
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2030 жылғадейінгістратегиялыкдаму
бағдарламасында"Қоршағанортаныластауға,экологиялыккалыптыжағдайды
бүлдіруге жол бермеуге зор көңіл бөлінгендіктен окушыларға экологиялык
білім беріп, табиғатты корғауғатәрбиелеу – бүгінгі күннін кезек күттірмейтін

22. 22
өзекті мәселелерінің бірі"деген. Осы бағдарламаны басшылыкка ала отырып алдағы
уакытта табиғатка деген сүйіспеншілік, табиғат байлығын қорғап молайту —
басты мақсат

23. 23
Қолданылған әдебиеттер:
1. Тілеуқабылұлы Ө. «Шипагерлік баян». - Алматы: Жалын, 1996.
2. Нұрмухамбетұлы Ә. «Көненің көзі, дананың сөзі» // Жинақ. - Алматы:
ҚазММУ, 2000. -
3. Жолдасбеков М. «Сөнбейтін шырақ» // Ә. Нұрмухамет-ұлының
Көненің көзі, дананың сөзікітабында. - Алматы: ҚазММУ, 2000.
4. Оразақов Е. «Қазақ халық медицинасы». – Алматы: Ғылым, 1989.
5. Алдашев А., Әлімханов Ж. Қазақтың халық медицинасының
құпиясы. - Алматы: Қазақстан, 1992.
6. Шорманов Т. «Дәрілік өсімдіктер». - Алматы: Қазақстан, 1975.