2. Zer da Zuberera?
• Zuberera ipar-ekialdean mintzatzen den
hizkuntza dugu.
• Bere kokaguneak eragin handia izan du
hizkuntzan; fonologia eta baita morfologia
aldetik ere.
3. Zubereraren eremua
• Zuberoa da herrialde txikiena, bizilagun
kopurua kontuan hartuz eta bai eremua
kontuan hartuz gero ere.
• Proportzioari dagokionez, herri euskaldunena
Zuberoa dela esan dezakegu. Baina azken
urteotan, bere erabilerak, atzera egin du.
4.
5. Ezaugarriak
• Bi ezaugarri nagusi ditu Zuberotarrak:
gainerako euskalkiekin alderatuta oso berezia
da, eta, bestetik, batasun handia dauka.
• Bi dira batasun horren arrazoiak:
– Talde sen sakona sortu da zuberotarrengan,
geografiaz, administrazioz, elizaz eta bizimoduz,
beste euskal lurraldeetatik bereizita egon baitira.
– Ahozko literatura aberatsa izan da. Guztiek
jarraitu diote hizkera eredu berdintsu bati.
6. Azpieuskalkiak
• Bi hizkera mota bereiz ditzakegu Zubereraren
barruan. Bata, Basabürü euskualdekoa,
menditsukoa, eta bestea, Pettarrekoa,
ordokikoa.
• Badaude ezberdintasunak bi hizkera hauen
artean, baina Koldo Zuazoren ustez, ez dira
azpieuskalki deitzeko bestekoak.
• Zuberotar askok, Zuberotik irteten direnean,
Iparraldeko batua erabiltzen dute.
7. Literaturan lehen lekukoak.
• Tartasek erabili zuen
lehen aldiz Zuberotarra
literaturan. Tartas
Arüekoa zen. Bertan,
Amikuzeko hizkera
erabiltzen da, hizkera
horretan idatzi zuen.
Berez, lekukorik
zaharrena Athanase
Belapeyre izan zela esan
ohi da.
8. Fonetika eta fonologia
• 1- BOKALAK
– 1.1. Diptongoak:
· Aldaketak: au > ai egiten dute gehienetan: gau> gai; nau>
nai (hark ni)
ai> ei gertatzen da inoiz: bait-> beit-; gai> gei
· Laburtzeak: ai> i: naiz> niz
au< u: nauzu>nuzu.
ai> e: baina> bena
eu>ü: euskara> üskara
·Goranzko diptongoak ere badira zubereraz: zian (zuen, silaba
bakarrean ebakia); Kakueta (hiru silabatan ebakia:
ka/kue/ta)
·
9. - 1.2. Hiatoak:
· ua>ia gertatzen da ekialdeko eremu zabalean:
burua> buria.
· Beste euskalki guztietan bezala, ea> ia eta ou> ua
gertatzen da: semea> semia; herrikoa> herrikua.
- 1.3. Bokal txandakatzeak:
· i- ü> ü- ü eta inoiz ü- i> ü- ü asimilazioak gertatzen
dira: ilun> ilhün> ülhün; iturri> ithürri> üthürri.
· u> i txandakatzea: Zuberoa> Xiburua; zulo> zilo.
· o> u txandakatzea (sudurkarien aurrean eta baita
este zenbaitetan ere): honek> hunek; moldatu>
muldatü.
10. -1.4. Beste fenomeno batzuk:
· Erdaraz –on eta –ion amaiera duten
hitzek –ú (azentuduna eta sudurkaria) ema
dute: arratoi> arrathú; kamioi> kamiú.
· Frantsesez –e mutuz era kontsonantez
amaitzen diren hitzei –a erants diote Ipar
Euskal Herrian: diska, kilometra, plastika.
11. • 2. KONTSONANTEAK
- 2.1. Dardarkariak:
• r> l txandakatzea: zeru> zelü.
•Euskalki guztietan dago r dardarkari bakuna bokal artean
galtzeko joera, baina Zuberoan ia erabatekoa da: dielaik
(direlarik); pastuala (pastorala).
- 2.2. Herskariak:
• Euskararen joera nagusia n eta l kontsonanteen atzetik
herskari ahostunak (b,d,g) erabiltzea den arren, zubereraz ez
da hori gertatzen: abentia (abendua); jente (jende); igante
(igande); hanko (hango).
• Beste euskalkietan ahostunak diren zenbait herskari
ahoskabe dira zuberotarrez. Gorputz> khorpitz; ganbara>
khanbera; gurutze; kütxe; pagatu> pakhatü.
12. - 2.3. Hasperena:
• Beste euskalkietan baino ugariagoa da.
Honako egoeretan gertatzen da: Hitz hasieran
(hasi, hego…); bokal artean (nahi, ahal, behar…);
diptongo eta bokal artean (oihan; oihal…);
gainera, r, l, n kontsonanteen ondoren ere ager
daiteke eta herskari ahotskabe hasperendunak
ere badaude: ph, th, kh. Anhitz; elhe; orhoitu;
erhi; ikhusi…
- 2.4. Palatalizazioa edo bustidura:
• Palatalizazio automatiko pixka bat bada
Zuberoan; n> ñ eta l> ll bustitzen dira: artzaina>
artzaña; saila> sailla…
13. - 2.5. Beste fenomeno batzuk:
•J-ren ahoskera: zubereraz j fonema dx
hotsaren antzera ahoskatzen da: dxakin ‘jakin’.
•Zuberoan st kontsonante talde erabiltzen da
(ez rtz edo rz): beste (ez bertze); bost (ez bortz);
ostegün ( ez ortzegün).
- 2.6. Azentua:
• Beste euskalkiek baino azentu indartsuagoa
dauka zuberotarrak. Paraxitonoa da skotan, hau
da, azken aurreko silaba izaten da azentuna.
• Askotan, azentua azken silabara aldatzen da.
14. Morfologia
• 1. MORFOLOGIAKO EZAUGARRIAK:
– 1.1. Deklinabidea:
• Hitzak artikulurik gabe erabiltzeko joera: Gue aite zahar da
(Gure aita zaharra da); Ogi badit (ogia badut)
• Ergatibo (NORK) plurala –ek atzizkiaren bidez: Üskaldünek
zorrozten dutie ezpatak (Euskaldunek zorrozten dituzte
ezpatak)
• Datibo (NORI) pluralaren atzizkia –er da: Bürüer (buruei)
• Sozitiboaren (NOREKIN) atzizkiak –ki edo –kilan(n) dira:
aitarekila (aitarekin)
• Adlatiboaren (NORA) atzikiak –ra/ -rat/ -la/ -lat dira,
atzizkiaren aurretik –a artikulua agertzen da. Dena den, hitz
egiterakoan artikulua galdu egiten da: baratze + a + lat>
ba(ra)tzialat> batzilat (baratzera); mendialat (mendira)>
mendilat; jauregilat (jauregira)> jauregilat.
15. • Destinatiboa (NORENTZAT) egiteko –entako erabiltzen
da: lagünaentako (lagunarentzat)
• Prolatiboa (NORTZAT) –entako atzizkiaren bidez egiten
dute: Gizon handi batentako dizü bee büria (Gizon
handitzat dauka bere burua)
• Ablatiboaren (NONDIK) atzizkiak –rik (izen bereziekin)
eta –tik (izen arruntekin) dira: Baiunaik jin da (Baionatik
etorri da); Menditik jin da (menditik etorri da)
• Bizidunak deklinatzeko bi modu: a) Noren bait(h)an
egitura erabiltzea: Lagünaren baitan (Lagunarengan). b)
Bizidunak bizigabeak bezala deklinatzea: Zoaz
gizonetara! (zoaz gizonengana)
• Norabidea adierazteko ohikoa da –rat/ -ri buruz egitura:
Gure herria deramate heriotzeari buruz. (heriotzera)
16. - 1.2. Aditza:
• Gertakizuneko aspektua egiteko –(r)en atzizkia erabili
izan da (ikhusiren, eginen…). Gaur egun, ordea, -n
bukaeradun aditzekin baizik ez da eraviltzen: eginen,
baina ikhusiko.
• Aspektu burutugabea egiteko –n hotsaz amaitzen diren
aditz batzuek –iten atzizkia hartzen dute, eta,
batzuetan, -tzen atzizkiaren ordez, -ten azaltzen da:
emaiten; irakurten; ibilten; ekarten.
• Ahalera egiteko –iro- erroa erabiltzen da: niro (nezake);
diro (dezake); dirogü (dezakegu).
• Ahalera, subjuntiboa eta agintera egiteko adiyz oina
erabiltzen da: Eros diro (eros dezake).
17. -1.3. Atzizkiak eta aurreizkiak
•Aurrizkiak:
·arra- (ber-/bir- beste euskalkietan): arrapiztü: berpiztu.
·ber- (bera esateko): ber gaiza (gauza bera)
• Atzizkiak:
- Atzizki txikigarriak: -ót/-xkót eta –ñí: herrixkót
(herritxo); plaxót (plazatxo); amiñí (apurtxo)
- Atzizki femeninoa. –sa: alharguntsa( andre alarguna);
laburarisa (andre nekazaria).
- tarzün (-tasun): Maitarzün (maitasun), batarzün
(batasun).
- kál: bakoitzeko esateko: Bost libera ollaskokal (bot
libera oilasko bakoitzeko)
- Partizipioei –rik atzizkia eransten zaie: Entzünik
(entzunda, entzuna); hartüik (hartuta, hartua).
18. Sintaxia
• 1. SINTAXIKO EZAUGARRIAK:
– Hitzen ordena: Askatasun handia dago: Zer,
ordian, egiten düt heben? (Orduan, zer egiten dut
hemen?)
– Datiboaren komunztadura: Literaturari lotu zen (ez
zitzaion)
– Aditz izenen osagarri zuzena jabego genitiboan
(NOREN) ematen da: Zerbaiten edatera jin zite
(Zerbait edatera etor zaitez)
19. Zuberotar abeslari famatuak.
• Niko Etxart. Altzürükü. 1953.
• Jean- Mixel Bedaxagar. Urdiñarbe. 1953.
• Maddi Oihenart.1956.
• Mixel Etxekopar. Gotaine- Irabarne. 1963.
• Amaren alabak.
• Peio Serbielle.
20. Niko Etxart
• Niko Etxart Altzürükün jaion zen 1953an.
Euskal kantaria da. Haurtzaroan Parisen bizi
eta 21 urte zituela Zuberoara itzuli zen. Rock
and Roll motako musika egin du nagusiki,
nahiz eta kanta herrikoiengatik ere ezaguna
den. Etxart herri kantariaren semea da.
21. Eskual Rock&Rolling
• Eskual rock&rolling
Izan gira Euskal Herrin
rock&rollin
Gaüa heldü denin
adiskidiekin
juiten g(ar)ela bestaka...
Bal-en urhentzin
ene maitea
eneki jin zite "au coucou des bois"
Zü eta ni
biak goxoki.
dantzan dantzan rock&rolling
