2. SARRERA
• -Zuberoa Euskal Herriko herrialde txikiena da. Gainera herrialde euskaldunena dela
esan daiteke. Biztaleriaren proportzioari dagokionez ere oso kopuru txikia du.
• Nahiz eta Zuberotarrek lehenengo hizkuntza moduan euskara jaso, azken urte hauetan
honen erabilera atzera egin du.
• Bere kokagunea dela-eta biarnesaren eragina izan du bai hiztegian eta bai fonologian.
-------------------- BILAKAERA --------------------
• Zuberoako euskarak batasun handia dauka, eta batasun horren arrazoiak bi dira:
- Geografiaz,administrazioz, eta elizaz eta bizimoduetatik aldenduta
bizitzean,Beste Euskal lurretatik bereizita egon denez. Oso talde sakona sortu da
zuberotarren artean.
-Ahozko literatura, kantuaren inguruko jendea mintzatzeko modu berdintsua erabili
izan dute, baita apaizek ere elizan. Gutxi gorabehera guztiek jarraitu egin diote hizkera
eredu berdintsu bati. Eredu hori, hainbat gramatikagileek eta hiztegigileek zehaztu
egin dute. Xahok eta d’Abbadiek lehenengo euskera zuberotarren lehen gramaika
argitaratu egin zuten 1836an.
3. AZPIEUSKALKIAK
• Zuberotarrek bi hizkera mota
bereizten dituzte, eta hauek ere
zubereraren ezaugarri nagusiak
hartzen dituzte. Baita ere zenbait
berezitasun. Badaude ere
Zuberoako ipar-mendebaldeko
herri batzuk nafar-lapurterara
hurbiltzen da.
-Alderdi menditsukoa:
Basabürü eskualdean egiten
dena.
-Ordokikoa: Pettarrekoa
4. Fonologiako Ezaugarriak
Bokalak
Zubereraz erraz aurki daiteke seigarren bokala deitzen duguna: ü, alegia. Baina bokal
hau ez da inondik ere frantsesez entzuten den u bokala, irekia-goa baizik.
Diptongoak
Maiz euskararentzat arrotzak diren goranzko diptongoak egin egiten dira, segur aski
euskalki honek duen azentu gogorrak eraginik. Khakuéta, zián (zuen). . .
Zenbait diptongo txandaketa ere gertatzen da:
au / ai: gai(gau), gaiza(gauza)... " ai / ei: beit-(bait-), geia(gaia)...
Eta baita diptongo laburdurak ere:
ai > a: hanbat... ai > e: bena, apez... eu > ü: üskara...
5. Bokal eIkarketak
e + a > ia: korajia
u+ a > ia: burla
o + a > ua: herrikua u+e > ie: duzie
Bokal txandaketak
Zubereraz sistematikoki betetzen"dira zenbait aldaketa:
-u l ü egiten da beti, r eta s kontsonanteen aurrean dagoenean izan ezik: ükhatü,
egün... baina ikusten, gure...
-u I i bilaka daiteke: Xiberua (Zuberoa). . .
-o / u bihurtzen da n-ren ondoan: un (on), untsa (ongi, kuntatu (kontatu), espainula
(espainola).. .
6. Kontsonanteak
Hasperena
Beste euskalkietan baino ugariago ageri da. Nafar lapurteran bezala, hurrengo
egoeretan ageri da:
- Hitz hasieran: herri...
- Diptongo eta bokal artean: oihan...
- Bokal artean: nahi...
- r, n, l ondoan: erhi...
/r/ fonema
r biguna sistematikoki desagertu egiten da bokal artean eta baita h-ren
aurrean ere: pastuala (pastorala), ehi (erhi), eho (erho).
7. Herskariak
n-ren ostean beti dira ahoskabeak: abentia (abendua), hunki(ongi). Zenbait
mailegutan, hitzaren azken bokala galdu ondoren, azken kontsonantea
ahoskabe bilakatzen da: berant(berandu), kontent.
Badira ahoskabe hasperendunak (ph, th, kh), eta, gutxiago izan arren, baita
ahostun hasperendunen bat ere: ghaltatu (galdetu).
Bustidurak
Zubereraz, nafar lapurteraz ez bezala, i ondoko kontsonantea busti egiten da
maiz mendebaleko euskalkian gertatzen den eran, balio adierazkor gabeko
bustidura gertatzen delarik:
i + n >ñ: kanpaña... i + 1 >ll: milla...
i + s >x: adixkide, Xiberua...
i + tz >tx: bakhotx, hanitx, egotxi...
Azentua
Dudarik gabe euskalki guztietako azenturik azkarrena du zubererak. Horrez
gain, oso erregularra da. Hitz markatuak (plural edo maileguak) ez diren
guztiak paroxitonoak dira, hau ,da, azentua azken aurreko silaban ebakitzen
da: méndi/mendía, ütúrri/ütüma, enthelegátü/enthelegathía,
8. Morfologiako ezaugarriak
Deklinabidea
- NORI kasua (datiboa). Pluralean -eri eta -er amaierak erabiltzen dira:
so(r)huer¡ sohueri (soroei).
- NORA kasua (adlatiboa). -la eta -lat atzizkiak hartzen ditu, aurretik -a
mugatzailea daramatelarik: mendialat (mendira).
- NOREKIN kasua (soziatiboa). -ki edo -kila atzizkiak hartzen ditu: zurekila,
eneki.
- NONDIK (ablatiboa). -rik. amaiera -tik baino gehiago erabiltzen da: horietarik
- NORENTZAT (destinatiboa). NORENTAKO erabiltzen da: amarentako.
- NON Cinesiboa). -ean amaierak -in egiten dira: batin (batean).
9. Aditza
- Etorkizuneko formak nafar lapurterazko eran egiten dira, aditzoinari -(r)en
erantsiz (eginen, ikhasiren), baina zenbaitetan atzizkiak biderka-turik ere
ager daitezke: bizirenko (Iparraldeko -(r)en eta Hegoaldeko -ko).
- Aditz ez burutuak osatzeko, sarritan -tzen amaieraren ordez -ten
hartzen dute: altxaten, jalkiten, joaiten, izaiten.
- Ahalera egiteko berezia den erroa erabiltzen dute, -IRO- erroa: niro
(nezake),diro (dezake), dirogü (dezakegu).
- Aipatu bi ezaugarrioi nafar lapurteraz esandakoak gehitu behar zaizkio,
besteak beste honakoak: aditz oinaren erabilera zuzena: aphur ditirotzie
(dezakezue)¡ nahi/gogo hitzena: sartu gogo nizin (nahi nuen)¡ iraganeko -a-
erroa (zagoen) eta uka / uken aditzen erabilera.
- Aditz tratamenduak. Bi tratamendu erabiltzen dira, hots, HIKA eta ZUKA:
jin da (arrunta), jin dük/-n (hika), jin düzü (zuka), jin düxü (xuka)..
10. Sintaxia
Oro har, nafar lapurteraz esandakoak dira. Hala ere lau garrantzitsuenak
gogoratuko ditugu hemen:
- -a atzizki galdetzailea darabilte, erdialdeko euskalkian al partikula erabil
tzen den kasuetan: Orhit-düka?(Oroitu al duk?).
Perpausean NORI sintagmak izan arren, aditzek ez dute horí kontuan izaten:
Literaturari lotu zen (zitzaion).
Aditzek -tze- atzizkia dutenean, osagarri zuzena NOR kasuan joan barik
ZEREN kasuan doa: breskaren egiteko (aberaska egiteko).
Galdegaiaren legea ere erruz apurtzen da naturaltasun osoz: ürrüntik
dütü ikus erazten (urrundik ikusarazi ditu).
Perpaus txertatuen artean, erlatiboak dira aipatzekoak, izan ere, aditz
partizipio hutsez ematen dira inolako atzizkirik gabe: gertatu hi1kheta
(gertaturiko, gertatutako hilketa).
11. Zuberotar Idazleak
Klasikoak
• Joanes Ezponda (1557-1595).
• Jakes Bela (1586-1667).
• Arnaud Oihenart (1592-1667).
• Juan Tartas (1610-?).
• Pierre Topet (1786-1862).
• Agosti Xaho (1811-1858).
• Joan Batista Artxu (1811-1881).
• Emmanuel Intxauspe (1815-1902).
Egungoak
• Madeleine Jauregiberri (1884-1977).
• Pierre Bordazarre (1908-1979).
• Marzelin Hegiapal (1910-1996).
• Gilen Eppherre (1911-1974).
12. Zuberotar ospetsuak
Jakes Bela (1586-1667), legegizona eta euskal idazlea.
Joan Filipe Bela (1709-1796), militarra eta frantsesezko idazlea.
Joan Tartas (1610/1612-????), euskal idazlea eta apaiza.
Bernard Goienetxe—ezagunagoa Matalas goitizenaz— (? - 1661), zuberotarren altxamendu
baten buru izandako apaiza.
Pierre Topet —ezagunagoa Etxahun goitizenaz— (1786 - 1862), euskal olerkaria.
Agosti Xaho (1811 - 1858), euskal idazlea eta politikaria. Euskal nazionalismoaren gurasoetako
bat.
Pierre Lhande (1877 - 1957), apaiza eta euskal idazlea. Baionan jaioa, Atharratzen hazi zen.
Pierre Bordazarre —ezagunagoa Etxahun-Iruri goitizenaz— (1908-1979), euskal idazlea,
pastoralgilea eta artzaina.
Jon Mirande (Paris, 1925-1972), euskal idazlea.
Txomin Peillen (1932-), idazlea eta euskaltzaina.
Jean-Louis Davant (1935-), idazlea eta euskaltzaina.
Jean Espilondo (1948-), politikaria eta Angeluko alkate ohia.
Niko Etxart (1953-), musikaria.
Mixel Etxekopar (1963-), txirulari, irakaslea, kantari eta bertsolaria.
Jon Mirande
13. PIERRE BORDAZARRE
Pierre Bordazarre edo Bordazaharre, ezizenez Etxahun-Iruri (Iruri, Zuberoa, 1908ko
maiatzaren 28a - Paue, Okzitania, 1979ko urriaren 1a), euskal idazlea, pastoralgilea
eta artzaina izan zen
Iruriko Etxahunian sortua, etxe horretan bizi izan zen. Laborantza lanetan aritu zen,
hala nola artzain.
Louis Ligetxen ikasle izan eta gero, harekin ibili zen bertso deman. 1946an sari bat
irabazi zuen Hazparnen eta Zuberoan lehiakiderik gabe geratu zenez batzuetan
Xalbador[2] eta Mattinekin egin zituen saioak.
Kantuan, aldiz, Alexis Etxekopar Attuli barkoxtarrarekin lehiatu zen.
Kantak
Berrehun bat kantu ditu idatziak. Gehienak euskaraz, baina frantsesez ere hainbat
egin zuen.
Agur Xiberua. (1946) Euskal Herri osoan ospe handikoa da.
Goizian argi hastian. Haren lehen kantetarik bat.
Anaia etxen da ezkuntü, Benito Lertxundi oriotarrak Oi ama Eskual Herria izenburuaz
ezagutua.
14. Pastorala
Bederatzi trajeria idatzi zituen; herri-antzerki mota hau berriztatu zuen batez ere
protagonista euskaldunak sartuz eta mende laurden batez pastoral idazle bakarra
izan zen.
-Etxahun Koblakari (1953, Barkoxe)
-Matalaz (1955, Eskiulan)
-Berterretx (1958, Maule eta Ligin)
-Zantxo Azkarra (1963, Gotaine-Irabarnen)
-Iruriko Kuntia edo Le Comte de Tréville (1966, Iruri eta Maulen)
-Txikito Kanbo (1967, Maule eta Donostian)
-Pette Beretter (1973, Gotaine-Irabarnen)
-Ximena (1979, Atharratze, Iruri)
-Iparragirre (1980, Urdiñarben)
Roger Idiartek idatzi eta 2001ean taularatutako Etxahun Iruri pastorala bere
omenezkoa da.
15. TESTUA
ESKIULAZ ETA BIARNOKO HIZKUNTZEZ
-Eskiula, hori zer, Biarnoko herria, baina, euskaraz mintzatzen dena, holako zerbait, ez?
-Biarnoko bizkunde herrian egin nahi izan zen, beraz, Barkoxerik eta Atharratzerik eta,
beharbada, Amiküzerik ere joan ziren eüskaldünak hor plantatü ziren hütsik ziren lür eli
batetan. Eta ordian zonbaitek erraiten düe Biarno eüskaldünaren ondar bat dela, eta ez
da hala, hor. Hor gaüzak hanitx aski ontsa dokümentatürik dira, badakie noiz eta nola
sortü ziren horko etxaltiak eta. Egia da lehenago eüskaraz egiten zela Biarnon ere.
Parte handi batetan galdü zen hamargerren mentetik, eta heben, Xiberoko Ühaitz
ibaiaren peko aldian Biarnoko herriak üdüriz bi hizkuntzetan ari ziren hamalaugerren
mente ondarrealat.
-Zer... horiek, Landa ta horiek, edo...
-Ez, heben, Xarrikotapiaren eta Salbaterraren arteko herriak.
-Ah, horiek.
-Horiek eta...
-Azpilda, eta...
-Bai, zeren etxeek, hor, bi izen bazütüen, izen bikoitxa bazizüen, eüskaraz eta biarnesez,
bietara. Hala. Eta ber erran-nahiarekin. Eta hor pentsatzen da bi hizkuntzetan ari zirela.
Beraz, hor eüskara galdü zatekian hamalau-hamabosgerren mentetan. Eta pentsatzen
da Landan, eta alde hortan ere, Aramitzen, hamabosgerren mentian galdü zatekiala.
-Eta hor, Akitania, Bigorre eta...
-Hor, lehenago, bai.
Bideoa ikusteko: http://www.ahotsak.com/urrustoi-larrabile/pasarteak/ula-002-031/
16. Zuberoako Festak eta
Ohiturak
Maskaradak:
Otsailean Euskal Herri osoan inauteriak ospatzen
dira, baina Euskal Herriko inauteririk
garrantzitsuenak iparraldekoak dira. Zuberoarrek
deitura hau ematen diete inauterietako festei:
maskaradak. Maskarada dantza bat da, non bertan
herri guztiak hartzen du parte, hogei ego ehun
pertsona izanda ere.
Dantza honetako pertsonaiak hauek izaten dira:
Zerriak zaintzen dituenak bi behi zintzarri eramaten
ditu gerrian lotuta, eskuan zaldi buztana. Taldearen
lehen partaidea dugu. Badira beste pertsonai
ezagun batzuk ere:
- Gatuzaina: eskuan guraize handi batzuk
daramtzanak.
- Kantinera: gerrian upeltxoa daramana.
- Zamaltzaina: Ikurrina daramana
17. Pastorala
Pastorala Zuberoan ospatzen den herri-antzerkia da.
Antzezpena, hasieratik amaiera arte bertsoz
kantatzen da, Zuberoako euskaran. Urtero Zuberoako
herri bati egokitzen zaio pastorala antolatzea eta bi
alditan antzeztea. Antzezlanaren argumentuaren
oinarria, hainbat pertsonaia ezagunen irudia
goraipatzea da - erregeak, 6 santuak, idazleak... - eta
gertaera historikoak gogora ekartzea. 1950. urtetik,
pastorala berritua izan da Etxahun-Iruriren lanaren
eraginez. Ordutik gaiak aldatu dira, eta Euskal
Herriko historian zentratu dira gehien bat
18. Pastoralaren ezaugarriak:
• Mundu dualista bat irudikatzen da. Pertsonaiak onak edo gaiztoak dira.
• Pertsonaia onak: aingeruak, apaizak, Jainkoa (hau ez da inoiz agertzen,
norbaiten ahotsa bakarrik entzuten da)...
• Pertsonaia gaiztoak: turkoak (türkak), frantsesak edo ingelesak izaten
ziren.
Antzezlanaren egitura:
• Lehen zatia: hitzaurre bat ematen da, aurkeztuko den lanaren mezua
aurreratuz eta azalduz.
• Korapiloa: pastorala hasten da. Eszenak zenbatuta agertzen dira, ikusleak
istorioaren hariari hobeto heltzeko.
• Azken zatia: eskerrak eman, pastoralaren mezua laburbildu eta azken
agurra ematen da.
19. Klima eta landaretza
Zuberoako klima atlantikoa da, epela eta hezea oro har. Hegoaldeko lur
garaietako klima alpina da. Euri asko egiten duen lurraldea da, bestalde (1.800-
2.000 mm urtean). Oihanak guztiz zabaltzen dira Zuberoako erdialdean eta
hegoaldean: haritza eta pagoa 1.000-1.300 m bitarte, eta izeia eta lerra 1.300 m-
tik gora (Santa Grazi, Irati). Atlantiko aldeko beste arbola-mota asko daude,
halaber, Zuberoan.
20.
21.
22.
23. Ekonomia
Zuberoa nekazaritza-lurraldea izan da
batez ere, baina, gaur egun, zerbitzuek
dute pisu nagusia: langileen % 48,9k
dihardu sektore horretan, eta % 21,5ek
lehen sektorean (2001). Zerbitzuen
sektorea da, oro har, Euskal Herriko
hiriburuetan jende gehien enplegatzen
duen sektorea; Maule-Lextarre da,
ordea, sektore horretan jende gutxien
hartzen duena (% 56,3). Bestalde,
Zuberoan hartzen dute
emakumezkoek biztanle okupatuen zati
handiena (% 43,1), Lapurdirekin batera
(% 45)
