3. 1.SARRERA:
Herrialde txikiena dugu
zuberoa, baina herrialderik
euskaldunena dela esan
genezake.
Zuberoan gehiengoa dira
lehen hizkuntza moduan
euskera jaso dutenak,
%66ak, hala ere, azken
urteetan zuberoan
euskararen erabilerak
atzera egin du.
4. 2.BILAKAERA
• Bi ezaugarri ditu zuberoako euskarak:
• - oso berezia da gainerako euskalkien aldean.
• - Batasun handia dauka. Arrazoiak:
• 1.geografiaz administrazioaz elizaz eta bizimoduz beste euskal
lurretatik bereizita egon direlako.
• 2. Ahozko literatura aberatsa izan da, bertso eta kantu egileek
hizkera berdintsua erabili ditu, baita apaizek elizan ere.
Gramatikagileek eta hiztegigileek zehaztu dute eredu hori.
5. AZPIEUSKALKIAK
• Zubereraz bi azpieuskalki bereizten dira:
Basabürukoa eta Pettarrakoa, hau da, mendi ingurukoa
eta ordokikoa, hurrenez hurren. Biek ala biek
zubereraren ezaugarri nagusiak dituzte, baina baita
zenbait berezitasun ere.
Basabürüa Zuberoako eskualde bat da, lurralde
historikoaren hegoalde eta ekialdean dagoena.
Bi zati ditu: Ibarresküin (Uhaitzandi ibaiaren goi-arroko
ezkerraldean) eta Ibarrezker (ibai horren eskuinaldean).
Pettarra ere Zuberoako eskualde bat da, herrialdearen
iparraldean kokatua. Uhaitzandi ibaiaren behe-isuriaren
ibarrak osatzen du lurraldea eta antza, “Pettarra” hitzak
“Beheretarra” esan nahi omen du.
6. 1.FONETIKA ETA FONOLOGIA
• 1. Bokalak:
Zuberrerak sei bokal ditu: a, e, i, o, u, ü
Adibidea: egun egün egiten da.
B) diptongoak:
Aldaketak:
-au > ai egiten da gehienetan
Adibidea: nau nai egiten da.
7. - ai > ei egiten da:
Adibidea: gai gei egiten da.
Laburtzeak:
-ai > i
Adibidea: naiz > niz
-au > u
Adibidea: nauzu> nuzu
-ai > e
Adibidea: baina > bena
-eu > ü
Adibidea: euskara > üskara
8. -Goranzko diptongoak:
Zuen = zian ( silaba bakarrean ebakia)
Kakueta= ka/kue/ta ( hiru silabatan ebakia)
C) Hiatoak:
-Ua > ia
Adibidea: burua>buria
- ea > ia
Adibidea: semea > semia
-ou> ua
Adibidea: herrikoa >herrikua
9. D) bokal txandakatzeak:
-i – ü> ü-u
Adibidea: ilun > ilhün > ülhün
- u>i txandakatzea
Adibidea: zulo >zilo
- o>u
Adibidea: honek >hunek
E) beste fenomeno batzuk:
Erdaraz –on eta –ion amaiera
duten hitzek –ú
Adibidea: kamioi> kamiú
10. -e mutuz eta kontsonantez amaitzen diren hitzei –a erantzi
Adibidez: diska, kilometra.
2. kontsonanteak:
A)Herskariak:
- n eta l ren atzetik (b,d,g) ez da erabiltzen
Adibidez: abentia ( abendua)
-Beste euskalkietan ahostun direnak
zuberotarres ahoskabe:
Adibidez: gorputz > khorpitz
11. B) dardarkariak:
-r>l txandakatzea:
Adibidea: Zeru > zelü
- Euskalki guztietan r dardarkari bakuna bokal artean
galtzeko joera:
Adibidez: dielaik (direlarik)
C) hasperena
Ugaria da:
-hitz hasieran: hasi
-bokal artean: nahi
-diptongo eta bokal artean: oihan
-gainera r,l,n ondoren ager daiteke ph,th,kh: anhintz
12. D) palatalizazioa edo bustidura
Automatikoa da.
n>ñ : artzaina>artzaña
l>ll: saila > sailla
E) Beste fenomeno batzuk:
J- dx ahoskera: jakin, dxakin
-st kontsonante taldea erabili: Beste (ez bertze).
13. 3. Azentua
Azentua beste euskalkiak baino indartsuagoa dauka.
Enthelegátu (ulertu)
pluralek azentua azken silaban eramateko joera: lagünék.
Erdarako amaierak ú azentuduna eman: arrazú (arrazoi).
14. MORFOLOGIA
Izenaren morfologia
• Artikulua gainerako euskalkietan baino gutxiago
erabiltzen da Zuberoan. Batez ere hiru kasutan
gertatzen da artikulu eza:
a. Atributua denean: gue aitá záhar da ‘gure aita zahar
da’.
b. Multzo balioa daukanean: ógi badít ‘ogi badut’.
c. Galderetan: ógi badéa? ‘ogi bada?’.
• Izen bereziak eta arruntak bereizten dira ablatiboan eta
alatiboan. Ablatiboan izen bereziek -rik hartzen dute eta
izen arruntek -tik. Beraz, Máuleik jin da ‘Maulerik etorri
da’ eta mendítik jin da ‘menditik etorri da’.
15. Alatiboan, berriz, izen bereziek -ra(t) hartzen dute eta
izen arruntek -ála edo -alát: Máulea jun da ‘Maulera joan
da’ eta bortilát jun da ‘bortualat [mendira] joan da’.
Nabarmentzekoa da, gainera, izen arruntetan artikulua
erabiltzen dela, nahiz eta agerian ez egon. Gorago
aipatu diren asimilazioak tarteko, bortüalát → bortialát →
bortilát gisako bilakaerak gertatzen dira. Erdaraz -on eta
-ion amaiera daukaten hitzek -ú sudurkaria eta
azentuduna eman dute Zuberoan: arrazú ‘arrazoi’, kamiú
‘kamioi’.
• Gaskoiaren bidez sartu diren arra- aurrizkiak, -sa atzizki
femeninoak eta -ót / -xkót atzizki txikigarriek indar handia
daukate Zuberoan. Hona hemen zenbait adibide:
arramáiatz ‘ekaina’, alhargüntsa ‘andre alarguna’, plaxót
‘plazatxoa’ eta herrixkót ‘herritxoa’. Ondorengo atzizki
biok ere emankorrak dira Zuberoan: -ñí txikigarria eta
-kál. Hona adibide bana: amiñí ‘apurtxoa’, urthekál ‘urte
bakoitzeko’.
16. Aditzaren morfologia
Bilakaera berezia egin da NOR-NORI-NORK saileko
adizkietan. Beharbada hauxe izan da bidea: *eradun →
*erau → *erai → erei → ei. Gauza da honelako adizkiak
erabiltzen direla: deit ‘dit’, deiót ‘diot’, déikü ‘digu’…
NOR-NORI-NORK eta NOR-NORI sailetako adizkietan -
(t)z- da pluralgilea; ez erdiguneko -zki-. Beraz, deitzót
‘dizkiot’ eta záitzo ‘zaizkio’ tankerako adizkiak erabiltzen
dira.
NOR-NORI saileko adizkien iraganaldia orainaldikoei -(e)n
gehituta osatzen da; arrotza da erdiguneko zit-. Hori dela
eta, zéitan ‘zitzaidan’, zeión ‘zitzaion’ gisakoak erabiltzen
dira.
17. • ‘Partizipioa + -rik’ egitura zaharra gorde da Zuberoan;
arrotzak dira -ta eta -a. Beraz, konektatüik nük
‘konektaturik nauk’ gisakoak aditzen dira.
• Euskal Herri gehieneko ari izan-ekin batera erauntsi (>
iáuntsi) erabiltzen da: labuantzán iáuntsi dit eretrétala
artíno ‘nekazaritzan aritu naiz jubilazioa arte’.
18. SINTAXIA
- hitzen ordena: askatasun handiagoa dago hegoaldeko
euskeran baino:
Adibidea: Herri zunbait ikhusi dütü ( zenbait herri ikusi ditu)
- Datibuaren komuztadura falta:
Adibidez: literaturari lotu zen ( ez zitzaion)
-aditz izenen osagarri zuzena jabego genitiboan ematen
da:
Adibidea: zerbaiten edatera jin zite (zerbait edatera etor
zaitez)
-bai/ez galderetan –a partikula itzazten zaio aditz
laguntzaileari.
Adibidea: ikhusi duka? ( ikusi al duk?)
19. - Mendeko perpausak:
kausaskoak egiteko menderagailu erabilena bait/beit da.
Adibidea: hil beita ( hil baita)
Erlatibokoak: partizipio burutu soilaz egindako erlatiboak
arruntak dira ipar Euskal Herrian.
Adibidea: ikhusi mutila ene anaia da.
20. LEXIKOA
• Hitz berezi asko dauzka euskara zuberotarrak. Horietako
batzuk aspaldi hartutako maileguak dira: baranthalla
‘otsaila’, boronte ‘kopeta’, godalet ‘edalontzia’, kota
‘gona’, uñhu ‘tipula’… Beste batzuk, berriz, antzina
eremu zabalekoak ziren eta gaur egun Zuberoan gorde
dira: baratxe ‘astiro, poliki’, ediren ‘aurkitu’, oski
‘oinetakoa’, zi ‘ezkurra’…
• Ondorengo hauek Zuberoan bertan sortutakoak dirudite:
amiñi ‘apurra’, arramaiatz ‘ekaina’, bedatse ‘udaberria’,
belhagile ‘sorgina’, düründa / ühülgü ‘ostotsa’, haboro
‘gehiago’, heltübada ‘beharbada’, pikarrai ‘biluzik’,
ürhentü ‘bukatu’…
22. Agur Xiberua.
Sorlekhia ützirik gazte nintzalarik
Parisen sarthü nintzan korajez 1.Sorlekhia: kontsonantea
betherik
Plaseres gose eta bürian hartürik herskariak.
Behar niala alagera bizi
Bostetan geroztik 2.Sarthü: Bokalak ( 6.bokala)
Nigar egiten dit
Xiberua zuri 3.Nintzan: bokalen aldaketa.
Agur Xiberua 4.Betherik: kontsonantea herskariak.
Bazter güzietako xokhorik
eijerrana 5.Hartürik: bokalak ( 6.bokala)
Agur sorlekhia
Zuri ditit ene ametsik goxuenak 6. Nigar: bokalen txandaketa.
Bihotzan ersitik
Bostetan elki deitadazüt hasperena
Zü ützi geroztik 7.Güzietako: bokalak ( 6.bokala)
Bizi niz trixterik
Abandonatürik 8. Goxuenak: bustidura.
Ez beita herririk
Parisez besterik 9.Niz: galdu du -a bokala.
Zü bezalakorik.
10.Beita: ai - ei bihurtu ( diptongoa)
23. Palazio eijerretan gira alojatzen 1.Gira: bokal aldaketa.
Eta segür goratik aide freska hartzen
Gaiñ behera soginez beitzait üdüritzen 2.Segür: 6.bokala
Horri gañen nizala agitzen 3.Aide: kontsonanteen
Bene ez dira heben aldaketak
Bazterrak berdatzen
Txoriek khantatzen! 4. üdüritzen: 6 bokala
5.Khantatzen: herskaria
Agur Xiberua...
6.Atharratzerat: herskaria
Ametsa, lagün neza ni Atharratzerat
7.Egüna: 6 bokala
Ene azken egüna han igaraitea
Orrhiko txoriaren khantüz behartzera 8. Khantüz: herskaria
Pharka ditzan nik egin nigarrak
9.Nigarrak: bolkal aldaketa
Hots, Xiberütarrak
Aintzinian gora 10.Aintzinian: bokal aldaketa
Üxkaldün bandera.
Agur Xiberua...
