2. • Iparraldean gehien erabiltzen da.
• Lapurdin eta Nafarroa beheran erabiltzen da
gehien bat.
• Nafarroako Luzaide, Urdazubi eta
Zugarramurdi herrietan ere erabiltzen da.
3. BILAKAERA
• Lapurdi eta Behe Nafarroako
hizkeran ez dago alde handirik.
• Arrazoiak: Ibilbide bateratua,
geografia ezaugarriak eta
elizaren eragina.
4. AZPIEUSKALKIAK
Bi azpieuskalki eta tarteko hiru hizkera daude
• SARTALDEKOA: Lapurdiko mendebaldean.
• SORTALDEKOA: Lapurdiko erdialdean eta behe
Nafarroan.
• KOSTATARRA: Erdialdeko euskalkiaren eta
nafar-lapurteraren artekoa.
• AMIKUZEKOA:Nafar-lapurtera eta
zuberotarraren artekoa
5. LITERATURA
• Literatura euskalki garrantzitsuena
• Bi eredu daude
• Bata Leizarragarena eta Axularrena bestea
• Leizarragarena eredu klasikoa da
• Axularrena bere herriko hizkeran oinarritua
dago.
7. Ezaugarriak
Berezitasun fonologikoak
Diptongoak (ai, ei, oi, au, eu)
• Goranzko diptongoak ditugu (bokal itxi batez hasi eta
bokal ireki batez amaitzen direnak) eta zenbait
triptongo (hiru bokal elkarren segidan).
• Anitzetan bi silabatan ebakitzen dira aspirazioaren
bitartez: behi, ehun.
• Euskara batuan ei diptongoa duten hitzek oi forma
izan dezakete lapurteraz: zoin, hogoi.
8. Bokal-alternantziak
• Beste euskalki batzuetan e duten hitzek o izan
dezakete: zonbait. Eta o-ren tokian u: ungi, hunek.
Bokal-galtzeak
• Bukaeran bokala duten hitz batzuek lapurteraz ez
dute izaten: balios, ausart. Ondorioz hitz-bukaeran
geratzen den kontsonantea gor bilaka daiteke:
berant (berandu).
Kontsonante-multzoetan bokala tartekatzea
• Kontsonante-multzo batzuk hautsi egiten dira, bokal
bat tartekatuz: forogatu, sobera, libera
9. Kontsonante herskariak
• l ondoren k herskari gorraren ordez g ozena ager
daiteke: elgar, hilgo.
• Herskari gor hasperendunak (ph, th, kh) erabiltzen
dira zenbait posiziotan, hala nola: hitz-hasieran,
bokal edo diptongo baten ondoren eta r, l eta n-ren
ondoren.phago, khausitu, thorratu, aphal, zakhur,
aiphatu, ilkhi, artha, onthasun.
• Herskari ozena erabili ohi den testuinguru batzuetan
gorra erabil daiteke: onthu.
10. Txistukariak (s, z, x/ts, tz, tx)
• Hitz hasieran frikariak (s, z, x) ugariagoak dira
afrikatua (tx) baino: zakurra, xoria.
Hasperenketa
• /h/ fonema hasperenduna da. Honako posizio
hauetan azaltzen da: hiri, herri, haitz, ahul, oihan,
belharra, sorhoa, anhitz, bilhakatu, orhoitu, onhets,
ilhuna
Beste aldaketa batzuk:
/tt/ fonema markatua.
• Errotazismoa: beste > bertze
11. Deklinabidea
• Ergatibo pluralari dagokion -ek atzizkiak hitz-
buakerako e batekin topo egiten duenean bikotea
soildu eta e bakarra agertzen da askotan:
semeksemeek). (
• Datibo pluralaren atzizkiak -er edo -eri izan daitezke
heier, soldadoer, batzuer
• ablatibo pluralak marka zaharra erakusten du: -etarik
lagunetarik, latzetarik
• Halaber, -tarik atzizkia izan dezakete erakusleek:
hortarik, hetarik.
12. • Nora kasuan -rat da erlazio-atzizkia: gerlarat, tokirat,
galtzerat, hunat
• Bizidunekiko deklinabidean -gan artizkiaren ondoan
baitan ere azaltzen da: gugana edo gure baitara,
zuganik edo zure baitarik
• Hala ere, bizidunei dagokien atzizkiaren ordez,
bizigabeei dagokiena erabiltzen da batzuetan:
Hetarik anitzak elgarretarat biltzen ziren.
• Izenordeetan forma indartu bereziak ditu: nihaur,
neror, hihaur; heror,beraur, guhaur, geror, zuhaur,
zerori, zuihauk, zerok, nihaurrek, nerorrek, hihaurrek,
herorrek, beraurrek, guhaurek, gerorrek, zuhaurek,
zerorrek, zuihauek
13. Zenbatzaileak
• hirur, laur, eredu zaharrari jarraiki bortz, hogoi,
aldaketa fonetikoen eraginez.
• asko zenbatzaile zehaztugabeak izenaren aurreko
kokagunea har dezake: asko herri
• aipagarria da guzi formako zenbatzailea
Aditzondoak
• nehoiz (inoiz) nehon (inon) nehola (inola)
Galdetzaileak
• Zerentzat galdetzaileak zertako edo zertarakoren
esanahia du: Zerentzat ekartzen duzue?
14. Aditza
• Aspektu burutu gabearen marka -ten denean, -iten
aldaera agertzen da, bukaeran -n duten aditzoinetan:
iragaiten, erraiten, egoiten, edireiten
• Etorkizuneko aspektu-marka -(r)en ere izan daiteke:
izanen, ikusiren, eginen, arnegaturen, jakinen
• iro erroa erabiltzen dute aditzetan.
15. Sintaxia
• Hainbat zenbatzaile zehaztugabe izenaren ezkerrean
nahiz eskuinean joan daitezke: asko, hainitz (anitz),
franko/frango, deus, zenbait/zonbait, sobera...
• Galderazko perpausetan, eta BAI/EZ erako
galderetan, intonazio bereziaz gain, aditz jokatuari -a
gehitzen zaio. Nafarroa Beherean gertatzen da, batez
ere, honela: nahi duia? (nahi (al) du?) etorri dea?
(etorri (al) da?)
• Aditz laguntzailea nagusiaren aurrera pasatzeko
ohitura ere bada. Balio enfatikoa edo, emateko
erabiltzen da: jaun horrek du ikusi, nik nuen
segurtatu behar.
16. • Zehargalderak osatzerakoan, -enen(t)z erlazio-
atzizkia sarritan erabiltzen da: beha ea nehor ageri
dene(t)z. Ez dakit eia jinen dene(t)z
• Aditza era jokatugabean markatuz egiten dira
batzuetan erlatibozko esaldiak: Atzo egin (egindako)
bileran.
• Perpaus kausalak osatzeko, hainbat egitura propio:-
ze(r)en (eta)... bait-/-(e)n: Ez da jinen zeren eritu
baita)- lako(tz): Europako lurralde urrietarik bat
delakotz. Ezen hitza sarritan kausal esplikatzaile gisa
erabiltzen da: Lasterregi ene ustez, ezen holako
lanari zoazkon gogoeten erabiltzeko astirik ere ez
dute izan
17. • Moduzkoetan -ki atzizkia erabiltzen da: Aita emazte
begi-zuri batekin ibilki ikusiz...
• Baldintzazko perpausetan, ba partikula erabili ordez
baldin ba- erabiltzen dute.
