2. Hizkuntzek eskualdeetan zehar era edo aldaera desberdinak izaten dituzte,
batik bat ahozko erabileran.
Hizkuntza bat banatzen den era nagusietako bakoitzari dialektoa deritzo.
Dialektoa, hizkuntza bat banatzen den ra nagusietako fonetikoan,
lexikoan eta morfosintaktikoan ezaugarri bereziak izaten ditu eta lurralde
jakin batean erabiltzen da.

4. (1506-1601) idazle lapurtarra
Euskal Herrian zehar bere garaian zeuden
euskara aldaerez konturatu zen,
etxe batetik bestera ere hizkera aldatu egin
zela: “ heuscal herrian quasi etche batetic
bercera-ere minçatzeco maneran cer
differentia eta diuersitatea den “

5. Politikari, historialari, lgegizon eta olerkari
zuberotarra.
(1638) latinez idatzitako historia liburuan
euskararen aldaerez hitz egin zuen eta,
antzinako euskal tribuen banaketan
oinarriturik, nolabait behintzat,
lau euskalki bereizi zituela esan dezakegu:
iparraldekoa, nafarrera, gipuzkera, arabakoa
eta bizkaiera

6. (1668-1749) Lapurdiko Biltzar Nagusiari zuzenduriko Lau-
Urdiri gomendiozco carta edo gutuna (1718)
idatzian eskualde desberdinetako euskaldunek elkar
ulertzeko zituzten zailtasimal aipatu zituen.

7. (1669-1766) El imposible vencido o Arte de la Lengua
Bascongada(1729) liburuan gipuzkera, bizkaiera eta nafarrera
edo lapurtera aipatu zituen. Ikertzaile honek Arabako aldaera
bizkaieraren barruan sailkatu zuen eta iparraldekoa nafarraren
baitan. Corografia o descripcion general de la muy noble y
muy leal provincia de Guipuzcoa (1756) liburuan, ostera, sei
euskalki aipatzen ditu: zuberera, lapurtera, nafarrera,
gipuzkera, arabera eta bizkaiera.

8. Bizkaitarra (1777-1840) El verbo regular vangongado
del dialecto vizcaino (1848) ikerketan bizkaieraren
barruan dauden aldaerez hitz egiten du eta lau
aipatzen ditu: Markinakoa, Arratiakoa, erdikoa eta
Orozkokoa.

9. (1813-1891) euskarak beregan piztu zuen jakinminak eraginik bost ostera egin zituen
Euskal Herrira.
Txango hauetan jasotakoarekin eta antolatu zuen euskalari laguntzaile taldea igortzen
zion informazioarekin,
beharbada, euskararen dialektologiaz egin den lanik ederrena eta garrantzitsuena egin
zuen.
Bonapartek lau sailkapen proposau eta argitaratu zituen:
3 talde handi, 8 euskalki, 25 azpieuskalki eta 50 aldaera bereizten ditu.

10. Zuberera, "Xiberotarra" edo "Xiberoko eüskara" ipar-ekialdeko euskalkia da,
Zuberoa ia guztian eta administrazioz Bearnokoa den Eskiulan mintzatzen dena.
Bere kokagunea dela eta, biarnesaren (okzitanieraren) eragina izan du hiztegian
eta fonologian.
Berdintasun handiko euskalkia bada ere,
bi aldaera nagusitan banatu izan da: Pettarako aldaera iparraldean eta Basabürü
koa hegoaldean
Bere urruntasun administratibo eta geografikoagatik,
Euskara batuarekin desberdintasun handien dituen euskalkia
da
bizkaierarekin batera, bai ahoskeran
(azentu markatua, ü hotsa eta txistukari ahostunak), bai
hiztegian eta morfologian.

11. Bonapartek 1869.urtean bi azpieuskalkitan
banatuzuen zuberera:
BEREZKOA ETA ERRONKARIERA.
Azken hau gaur egun desagerturik dagoen
arren, garrantzitsua deritzogu
Ia euskalki nortasuna duten erronkariera eta
zaraitzuera re lantzeari.
Ahozko arloak, ordea, askoz indartsuago
eta biziago iraun du,
batez ere kantuari esker.
Euskal Herri osoan zehar oso ezagunak
dira
Zuberoako koblakariak eta
nola ez, zubereraz idatzi ohi diren
pastoralak.

12. Bokalak
Zubereraz erruz aurki daiteke Bokal eIkarketak "
seigarren bokala deitzen duguna: ü, e + a > ia: korajia
alegia. Baina bokal hau ez da u+ a > ia: burla
inondik ere frantsesez entzuten den o + a > ua: herrikua u+e > ie: duzie
u bokala, irekia­goa baizik.
Bokal txandaketak
Diptongoak Zubereraz sistematikoki betetzen"dira
Maiz euskararentzat arrotzak diren zenbait aldaketa:
goranzko diptongoak egin egiten u l ü egiten da beti, r eta s
dira, segur aski euskalki honek duen kontsonanteen aurrean dagoenean
azentu gogorrak eraginik. Khakuéta, izan ezik: ükhatü, egün... baina
zián (zuen). . . ikusten, gure...
Zenbait diptongo txandaketa ere u I i bilaka daiteke: Xiberua (Zuberoa).
gertatzen da: ..
au / ai: gai(gau), gaiza(gauza)... " ai / o / u bihurtzen da n­ren ondoan: un
ei: beit­(bait­), geia(gaia)... (on), untsa (ongi, kuntatu (kontatu),
Eta baita diptongo laburdurak ere: espainula (espainola).. .
ai > a: hanbat... ai > e: bena, apez...
eu > ü: üskara...

13. Hasperena
Beste euskalkietan baino ugariago
ageri da. Nafar lapurteran bezala,
hurrengoegoeretan ageri da:­ Hitz
hasieran: herri...­ Diptongo eta Bustidurak
bokal artean: oihan...­ Bokal Zubereraz, nafar lapurteraz ez bezala,
artean: nahi... - r, n, l ondoan: i ondoko kontsonantea busti egiten da
erhi.../r/ fonemar biguna maiz mendebaleko euskalkian
sistematikoki desagertu egiten da gertatzen den eran, balio adierazkor
bokal artean eta baita h­ gabeko bustidura gertatzen delarik:i +
renaurrean ere: pastuala n >ñ: kanpaña... i + 1 >ll: milla...i + s
(pastorala), ehi (erhi), eho (erho). >X: adixkide, Xiberua...i + tz >tx:
bakhotx, hanitx, egotxi...
Herskariakn­ren ostean beti dira
ahoskabeak: abentia (abendua), Azentua
hunki(ongi). Zenbait mailegutan, Dudarik gabe euskalki guztietako
hitzaren azken bokala galdu azenturik azkarrena du zubererak.
ondoren, azken kontsonantea Horrez gain, oso erregularra da. Hitz
ahoskabe bilakatzen da: markatuak (plural edo maileguak) ez
berant(berandu), kontent.Badira diren guztiak paroxitonoak dira, hau
ahoskabe hasperendunak (ph, th, ,da, azentua azken aurreko silaban
kh), eta, gutxiago izan arren, baita ebakitzen da: méndi/mendía,
ahostun hasperendunen bat ere: ütúrri/ütüma,
ghaltatu (galdetu). enthelegátü/enthelegathía,

14. Deklinabidea
­ NORI kasua (datiboa). Pluralean -eri
eta -er amaierak erabiltzen dira:
so(r)huer¡ sohueri (soroei).
­ NORA kasua (adlatiboa). -la eta -lat
atzizkiak hartzen ditu, aurretik -a
mugatzailea daramatelarik:
mendialat (mendira).
­ NOREKIN kasua (soziatiboa). -ki edo
-kila atzizkiak hartzen ditu: zurekila,
eneki.
­ NONDIK (ablatiboa). -rik.
amaiera -tik baino gehiago erabiltzen
da: horietarik
­ NORENTZAT (destinatiboa).
NORENTAKO erabiltzen da:
amarentako.
­ NON Cinesiboa). -ean amaierak -in
egiten dira: batin (batean).

15. Aditza
- Etorkizuneko formak nafar lapurterazko eran egiten
dira, aditzoinari -(r)en erantsiz (eginen, ikhasiren),
baina zenbaitetan atzizkiak biderka-turik ere ager
daitezke: bizirenko (Iparraldeko -(r)en eta Hegoaldeko
-ko).
- Aditz ez burutuak osatzeko, sarritan -tzen amaieraren
ordez -ten hartzen dute: altxaten, jalkiten,
joaiten, izaiten.
- Ahalera egiteko berezia den erroa erabiltzen dute,
-IRO- erroa: niro (nezake),diro (dezake), dirogü
(dezakegu).
- Aipatu bi ezaugarrioi nafar lapurteraz esandakoak
gehitu behar zaizkio, besteak beste honakoak: aditz
oinaren erabilera zuzena: aphur ditirotzie (dezakezue)
¡ nahi/gogo hitzena: sartu gogo nizin (nahi nuen)
¡ iraganeko -a- erroa (zagoen) eta uka / uken aditzen
erabilera.
- Aditz tratamenduak. Bi tratamendu erabiltzen dira,
hots, HIKA eta ZUKA:
jin da (arrunta), jin dük/-n (hika), jin düzü
(zuka), jin düxü (xuka)..

16. Oro har, nafar lapurteraz esandakoak dira. Hala ere lau
garrantzitsuenak gogoratuko ditugu hemen:
- -a atzizki galdetzailea darabilte, erdialdeko euskalkian al
partikula erabil­tzen den kasuetan: Orhit-düka?(Oroitu al duk?).
­ Perpausean NORI sintagmak izan arren, aditzek ez dute horí
kontuan izaten: Literaturari lotu zen (zitzaion).
I
­ Aditzek -tze- atzizkia dutenean, osagarri zuzena NOR kasuan
joan barik
ZEREN kasuan doa: breskaren egiteko (aberaska
egiteko).
­ Galdegaiaren legea ere erruz apurtzen da naturaltasun osoz:
ürrüntik
dütü ikus erazten (urrundik ikusarazi ditu).
­ Perpaus txertatuen artean, erlatiboak dira
aipatzekoak, izan ere, aditz
partizipio hutsez ematen dira inolako atzizkirik gabe:
gertatu hi1kheta
(gertaturiko, gertatutako hilketa).

17. Ozaze Jaurgainian bi zitroin doratu
Atarratzeko Jaunak bata du galdatu;
uken du arrapostu eztirela huntu,
hunturik direnian batto ukenen du.
Portaliala juan zite, ahizpa maitia,
ingoiti horra duzu Atarratzeko Jauna,
otoi erran izozu ni eri nizala,
zazpi egun hoietan oihan nizala.
Klara, zuaza orai salako leihora,
ipar­ala egua denez jakitera,
iparra baldin bada goraintzi Salari,
ene korpitzaren txerka jin dadila sarri.
Ama, juanen gira oro elkarrekin,
etxerat jinen zira xangri handireki,
bihotza kargaturik, begiak bustirik,
eta zure alaba tunban ehortzirik.
Ama, saldu nauzu bige bat bezala,
bai eta desterratu, oi Españiala,
aita bizi uken banu, ama zu bezala
enundunun ezkunduren Atarratzeko salala.

18. Noemi Lopez
Iraia Bejarano