1. Życie na polskich dworkach
szlacheckich w czasach
nowożytnych
(XVI-XVIII wiek)
Dagmara Lec
Pedagogika resocjalizacyjna
Edukacja elit – tradycja i współczesność

2. Szlachta była to wyższa warstwa społeczna, która wywodziła się ze stanu rycerskiego.
Posiadali oni przywileje społeczne, z których najważniejszym był przywilej posiadania ziemi.
Większość przywilejów zostało odebranych szlachcie przez zaborców, a sam stan utracił swój
status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała jedynie bogata kultura, tradycje, zabytki i
potomkowie rodzin szlacheckich1
.
Szlachectwo przysługiwało „szlachetnie urodzonym”, czyli wywodzącym się od
rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 roku przynajmniej ojciec musiał być
szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w
odróżnieniu od „pospólstwa”.
Od XIV wieku wśród polskiej szlachty zapanowała moda na dodawanie do nazwisk
odmiejscowego morfemu -ski, -cki lub -dzki2
, która była charakterystyczną końcówką dla
szlacheckich nazwisk polskiego pochodzenia. Nazwiska z tego typu przyrostkami wiążą się z
sarmacką kulturą szlachecką i były odpowiednikiem zwrotów tytularnych występujących w
szlacheckich nazwiskach za granicą3
.
Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą,
różnice leżały jedynie w zamożności. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej,
zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody
arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem
różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji4
.
Według A. Brücknera polska szlachta była wychowana, grzeczna, humanitarna, lecz
pojęcie ojczyzny było im obce, uznawali tylko obecny stan posiadania dla nich wygodny i
potępiali wszystko co mu groziło. „Czas trawili bezczynnie” jak twierdzi A. Brückner, a
uroczystości rodzinne obchodzili hucznie i z „nadzwyczajnym blaskiem”5
.
Dworki szlacheckie – budownictwo
W epoce nowożytnej najbardziej charakterystyczne były przemiany siedzib
szlacheckich, które zaowocowały ukształtowanie się typowego dworu polskiego. Stał się on
nie tylko stałym elementem krajobrazu Rzeczpospolitej, ale również częścią szlacheckiej
obyczajowości. W XVI wieku szlachta wzorowała budownictwo jeszcze na średniowiecznej
1
T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et
Lege” nr 45 (16-21).
2
Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa, str. 316-319.
3
Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, s. 231.
4
T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et
Lege", nr 45 (16-21).
5
A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków, s. 168-169.
2

3. tradycji rycerskiej. Wznosili murowane siedziby w kształci dużej, masywnej, piętrowej
wieży, usytuowanej w naturalnym miejscu obronnym, bądź na sztucznie usypanym kopcu. Na
parterze tej siedziby były pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze pokoje mieszkalne. Jednak
większość szlachty budowała swoje dworki z drewna z powodu łatwiejszego i tańszego
wykonania.
W wieku XVII narodził się szlachecki dwór polski, który nawiązywał do królującego
wtedy baroku. Charakterystyczne dla dworków z tego wieku było osiowe i symetryczne
rozplanowanie wnętrzna z dużą sienią pośrodku i apartamentami mieszkalnymi po bokach.
Istniały wtedy dwa podstawowe typy dworków:
• „chudopacholski” - mały, nie różniący się zbytnio od chat chłopskich, zaspokajający
jedynie wymogi rodziny szlacheckiej
• „pański” - łączący funkcje mieszkalne z reprezentacyjnymi, podzielony na pokoje
pana domu, kobiet i dzieci
Dwór szlachecki otoczony był przez budynki gospodarcze, a całość ogrodzona płotem lub
parkanem6
.
W XVIII wieku dominowała architektura drewniana. Dworki szlacheckie były
obiektami stosunkowo skromnymi, o drewnianej konstrukcji, parterowe, czasem z
mieszkalnym poddaszem. Zostały wzniesione na planie prostokąta i nakryte dwuspadowym
wysokim dachem, który kryty był gontem. Główne wejście do obiektu umieszczone było
centralnie w dłuższej elewacji i akcentowany był gankiem lub daszkiem również o drewnianej
konstrukcji. O tym, że była to siedziba szlachty świadczyła duża ilość pomieszczeń oraz
usytuowanie całego obiektu w otoczeniu. Dworek położony był obok należącej do niego wsi i
budynków gospodarskich. Otoczony był parkiem, a wiodła do niego ozdobna aleja dojazdowa
z owalnym podjazdem od frontu. Dworki te z czasem ulegały przekształceniom.
Rozbudowywano starą siedzibę poprzez dodanie murowanej części do istniejącego
drewnianego dworku7
.
6
M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów
współczesnych, Warszawa, s. 144-145.
7
M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa, s. 41-42.
3

4. Źródło: http://s3.flog.pl/media/foto/3409601_dworek-szlachecki--podlasie.jpg; 20.01.2013 r., godz. 16:54
Wyposażenie domów
Szlachecka siedziba to nie tylko budynek czy domostwo, ale również wypełniający go
zbiór przedmiotów używanych lub tylko przechowywanych przez jego mieszkańców.
Przedmioty te, oprócz swoich podstawowych funkcji, były także atrybutami szlachectwa,
manifestacją zamożności i formą wyrazu tożsamości posiadających je osób8
.
Oświetlenie wnętrz dworków było różne. W dzień światło pochodziło od promieni
słonecznych. W szlacheckich domach były duże okna, które dostarczały dużo światła.
Początkowo za dzisiejsze szyby służyły błony zwierzęce nasycone olejem, wstawiano także
płytki korzenne oprawione w ołów. Szybko jednak upowszechniły się szklany szyby
dostarczane przez liczne huty szkła. W XVII i XVIII wiekach błony występowały już tylko w
domkach chłopskich i u biedoty. Po zmroku dworki oświetlane były za pomocą świec
wyrabianych przez aptekarzy w różnym asortymencie. Najlepsze, ale i też najdroższe były
świece z wosku lub łoju. Świeczki umieszczano w lichtarzach (świecznik dla jeden świecy)
lub dla osiągnięcia lepszego efektu wieszano świeczniki na ścianach. Były to przedmioty
kosztowne, a w domach szlachty zdobiły najbardziej reprezentatywne pokoje.
Również meble na dworkach szlacheckich uzewnętrzniały zamożność danej rodziny.
Większość z nich była sprowadzana z zagranicy. W pokojach stały kredensy, szafy oraz
bardzo popularne dla tamtych czasów skrzynie. Szlachcice używali skrzyń zdobionych i
8
J. Dumanowski (2005), Magnackie splendory, szlacheckie dostatki. Materialne ramy życia bogatej szlachty
wielkopolskiej w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i
znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 19.
4

5. inkrustowanych. Ważnym elementem wyposażenia była także stół. Nakrywany był
rozmaitymi kobiercami - od gładkich po haftowanych złotem lub srebrem.
Wnętrza pokoi w dworkach szlacheckich posiadały malownicze dekoracje. Ozdobą
były rozmaite naczynia. Szlachta umieszczała w kredensach ozdobne srebrne bądź cynowe
misy, tace, puchary, kielichy i dzbany. Popularne były również naczynia szklane i fajansowe.
Modna stała się także porcelana. Jednak nie wszystkie naczynia służyły tylko do ozdoby,
używane były również w kuchni. W dworach szlacheckich kuchnia zazwyczaj mieściły się w
osobnych budynkach, by w ten sposób uniknąć zapachów kuchennych i zmniejszyć
niebezpieczeństwo pożaru9
.
Źródło: http://www.innow.com.pl/muzeumstaropolskie/zzz_mks_wnetrza_zubrzyca.JPG; 20.01.2013 r., godz.
17:44
Ściany w pokojach dworków szlacheckich nigdy nie były gołe. Pokryte były tak
zwanymi kołtrynami, które dziś oznaczają tapety papierowe. Kołtryny były to płótna
malowane klejowo lub olejnie w ornamenta, kwiaty, widoki, a nawet osoby. Kupowane je już
gotowe, a sprowadzano pierwotnie z Włoch, a później przewożono je m.in. z Gdańska. Obok
kołtryn używano do pokrycia ścian również sukna zielonego lub czerownego oraz szpalerów
lub stref, czyli brytów materii o dwóch rozmaitych kolorach, pionowo od pułapu do
pawimentu zawieszonych.
9
M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów
współczesnych, Warszawa, s. 146-147.
5

6. Kołtryny
Źródło: http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/E-1628-MT_1.jpg;
http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/MHS_S_1600_1.jpg; 21.01.2013 r., godz. 12:02
Kołtryny musiały być dekoracją stałą, trzeba było je dopasować do wysokości i
długości ścian, co utrudniało ich przenoszenie podczas przeprowadzki. Z tego powodu
zamieniono je na makaty, kobierce i kilimy, które łatwo było zawiesić i dawały się zdjąć10
.
Również w sypialniach szlacheckich było bogato. W przeciwieństwie do biedoty
szlachcice spali na łóżkach (biedota na ławach służących także do siedzenia przy stole). Na
łóżka kładziono sienniki i wypchane pierzem poduszki, przykrywano się pierzynami. Mogli
pozwolić sobie również na delikatną, zdobioną haftami pościel. Ilość posiadanej pościeli
zależała od zamożności, im dom był zamożniejszy tym więcej poduszek i pierzyn posiadał.
Przy łóżkach często stawiane były małe stoliki lub szafki nocne.
Szlachta podgrzewała łóżka za pomocą patelli, nazywanej też szkandelem. Było to płaskie
naczynie z miedzi lub mosiądzu, przypominające patelnię z pokrywką, wypełnione na noc
żarem.
Do mycia używano miednic. W dworkach szlacheckich były wanny, a posiadanie
łazienki stanowiło luksus11
.
Dworki ogrzewane były za pomocą olbrzymich kominów znajdujących się w sieni lub
izbie stołowej. Przeważnie były one murowane lub lepione z gliny, jednak pojawiały się także
10
W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 93-94.
11
M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów
współczesnych, Warszawa, s. 148.
6

7. kominy z albatrasu i kamienia oraz piece z kafli polewanych i malowanych. W tym ostatnim
wypadku była to prawdziwa ozdoba i oznaka osobliwości budynku12
.
Źródło: http://www.ceramika.antyki-aukcje.org/aukcje/piec-kaflowy-z-xviii-wieku-kafla-trojkolorowa.html;
http://nakomiady.pl/piece/; 21.01.13 r., godz. 12:25.
Miejscem wypoczynku i jednocześnie kolejną ozdobą dworków szlacheckich były
ogrody. O ich wyglądzie decydowały upodobania właściciela i warunki lokalne, a także
panująca moda i zmieniające się style. Tworzono ogrody o układzie regularnym podzielona
na kwatery lub tarasowe - bardzo dekoracyjne. W XVII wieku dotarł do Polski francuski styl
ogrodowy. Ogrody takie były bardzo ozdobne, miały różne fontanny i altany, różnego rodzaju
drzewa i inną zadziwiającą roślinność. Natomiast w drugiej połowie XVIII wieku do ogrodów
polskiej szlachty zawitał styl angielski. Główną rolę w tego typu ogrodach odgrywał
naturalny pejzaż, uzupełniony grotami, sztucznymi ruinami i pomnikami. Ogrody szlachty
miały również charakter użytkowy. Składały się zazwyczaj z warzywnika i sadu, czasem
także z chmielnika i maliniaka, sadzono w nich kwiaty i rośliny ozdobne.13
12
W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 92.
13
M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów
współczesnych, Warszawa, s. 149.
7

8. Ogród w stylu angielskim
Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:03.
Renesansowy ogród w Pieskowej Skale
Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:05.
Życie codzienne
Każdy szlachcic po porannym śniadaniu i modlitwie wyjeżdżał w pole nadzorować
pracę chłopów. W samo południe był podawany obiad, bez względu na to, kto się na nim
zjawił. Szlachta była bardzo gościnna, więc każdy kto przyjechał był serdecznie przyjęty. Po
obiedzie grano w warcaby, a potem rozmawiano na różne tematy. O dziewiątej wieczorem
szlachcice kładli się spać. W jesień i zimę szlachta urządzała polowania, które zabierały im
większość czasu14
.
Życie towarzyskie i rozrywki
14
A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308.
8

9. Polska szlachta prowadziła bardzo intensywne życie towarzyskie. Ich ulubionymi
zajęciami były uczty i polowania, gry karciane, kolekcjonerstwo, teatr prywatny oraz
maskarady.
Gościnność polskiej szlachty była jedną z najważniejszych norm obyczajowych.
Serdecznie przyjmowano każdego gościa – tego zapowiedzianego oraz niespodziewanego. U
szlachty wizyty oficjalne i zapowiedziane miały określony ceremoniał. Państwo i służba
musieli być ubrani w odświętne stroje. Gości należało przywitać na progu domu i wprowadzić
do środka. Czasem gościa witano przemową. Każda taka wizyta była okazją do mniejszej lub
większej uczty. Uczta dla szlachty była zabawą samą w sobie. Miała ona charakter tłumnego
zgromadzenia, a jej nieodłącznym elementem było picie alkoholu i czasem tańce, choć
nieobowiązkowo. Podczas uczt gościom przygrywała muzyka.
Uczta na dworze Radziwiłłów (XVIII wiek)
Źródło: http://ciekawostkihistoryczne.pl/2012/11/13/rzeczpospolita-gorzalka-stoi-jak-sie-pilo-w-xviii-wiecznej-
polsce/; 22.01.13 r., godz. 16:38.
Drugą ulubioną rozrywką szlachty polskiej były polowania. Organizowane były one
na wielką skalę z tłumem myśliwych. Szlachta uważała to zajęcie za zdrową, prawdziwie
męską rozrywkę, wspaniale ćwiczącą rycerskie umiejętności. Wkładano wiele wysiłku i
pieniędzy w utrzymanie terenów łowieckich, sprzętu, służby myśliwskiej i psów. Polowano
przy pomocy psów tropicieli, ptaków drapieżnych oraz chłopów pańszczyźnianych
(urządzano nagonki). Najbardziej emocjonujące były polowania na grubego zwierza, np.
jelenia czy dzika. Szlachta starannie kultywowała specyficzną terminologię i obyczaje
myśliwskie. Opowiadano sobie łowieckie przygody i śpiewano myśliwskie piosenki.
9

10. Polowanie
Źródło: http://afekt-hw.freehost.pl/?id=ogar; 22.01.13 r., godz. 16:52.
Rozrywek szlachta szukała również w przeróżnych grach. Jedną z najpopularniejszych
była gra o nazwie ganiony, nazywany też cenzurowanym. Chodziło o znalezienie
dwuznacznych, śmiałych, a nawet niecenzuralnych słów. Wiosną natomiast grano w
„zielone”. Ten, kto nie miał zielonego (np. kwiatka lub liścia) lub je zgubił – przegrywał i
musiał całować zwycięzcę. Wielkim zainteresowaniem cieszyły się także gry hazardowe.
Najczęściej grano w karty. Jednak za najszlachetniejszą grę uważano szachy. Wymagały one
odpowiedniego poziomu intelektualnego, dlatego nie stały się one grą szerokich kręgów
społeczeństwa. Inną, cieszącą się większą popularnością grą, były warcaby. Znano różne jej
rodzaje i kombinacje. Wyróżniano dwa główne typy warcabów: polskie i francuskie. Była to
typowa gra rodzinna szlachty.
10

11. XVIII-wieczny stół szachowy
Źródło: http://www.gamesfanatic.pl/2010/01/12/planszowki-w-sandomierskich-muzeach/; 22. 01. 13 r., godz.
17:06.
W społeczeństwie szlacheckim ważną funkcję pełniły także zabawy rycerskie. Młodzi
szlachcice chętni ćwiczyli jazdy konne, strzelanie z łuku i broni palnej, władali szablą i kopią
husarską. Do nauki i treningu szermierczego służyły także palcaty, czyli drewniane kije,
czasem owijane słomą lub szmatami15
.
Walka na szpady dworskie w XVIII wieku
Źródło: http://www.lorica.pl/historia-szermierki/szermierka-artykul3.php; 22.01.13 r., godz. 17:11.
Wśród rozrywek szlachty polskiej znalazł się również teatr, a dokładnie teatr dworski.
Były to przedstawienia wystawiane na terenie dworków szlacheckich, w których występowali
zawodowi aktorzy. Prywatny teatr bawił gości podczas towarzyskich zjazdów i dostarczał
niektórym szlachcicom okazji do wyżycia się w roli autorów lub adaptatorów, a przede
wszystkim organizatorów16
. Większej jednak aktywności wymagała zabawa w „życie na
niby”, w którym zwykle i autorzy i aktorzy i publiczność wywodzili się z tej samej dworskiej
sfery. Teatr ten, zwany teatrem towarzyskim służył przede wszystkim zabawie17
.
15
P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku, [w:]
red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 70-
73.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do
czasów współczesnych, Warszawa, s. 158-172.
16
K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa, s. 43-51.
17
P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku,
[w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa,
s. 81.
11

12. Źródło: http://cracoviadanza.pl/pl,archiwum,pokaz,347; 22.01.13 r., godz. 15:36.
Tradycje świąteczne
Życie towarzyskie było silnie związane z rokiem obrzędowym. Największe znaczenia
miały święta chrześcijańskie, gdyż na terenach państwa polsko-litewskiego chrześcijaństwo
zdecydowanie dominowało. W tym wypadku najważniejszą funkcją obyczajów było więc
podkreślenie przynależności do wspólnoty religijnej.
Święta Bożego Narodzenia obchodzone były niezwykle uroczyście i wesoło.
Odwiedzano się, ucztowano i bawiono. W Wigilię Bożego Narodzenia służba w dworach
szlacheckich z samego rana wychodziła łowić ryby. Po powrocie pani domu zlecała
przyrządzenie ryb w kuchni, aby potem mogły one pojawić się na wigilijnym stole. Ponadto
w Wigilię wykonywano wiele magicznych czynności, m.in. w celu odpędzenia złych duchów,
po sprzątnięciu izb – wyrzucano śmieci za płot. Wieczorem odbywała się kolacja wigilijna.
Zwyczajowymi potrawami szlachty były zupy migdałowa i grzybowa, barszcz z uszkami,
śledź, karp, okoń z posiekanym jajkiem i polany oliwą, szczupak z szafranem, placuszki z
makiem i miodem. Po kolacji śpiewano kolędy, a w środku nocy udawano się na pasterkę18
.
18
A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308-309.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne,
[w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 173-174.
12

13. Bibliografia
• A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa,
• A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków,
• A. Chwalba(2004), Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych,
Warszawa,
• Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa,
• Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa,
• T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie
kulturowe, Warszawa,
13

14. • T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje
szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege”, nr 45
• W. Łoziński (1969), Życie polskie w danych wiekach, Kraków,
• M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa,
• K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa.
14