Tatvar book.pdf 1

ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÝÐÕ Ç¯É
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ
Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí
Óëààíáààòàð õîò
2012 îí

DDC
323’023
È-788
2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.
Çîõèîã÷: Æ.Æàâçàíäóëàì
Çºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã
Íàäåæäà Õðèïòèâøè
Çóðàà÷: Á.Áàòãýðýë
Ýõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí
Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàð
Õýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð
© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
ISBN 999-29-1009-7

- 3 -
Òàòâàðûí ýðõ ç¿é
ÀÃÓÓËÃÀ
ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÝÐÕ Ç¯É
1. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕÈÉÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË ÞÓ ÂÝ?
1.1. Òàòâàðûí íèéãìèéí õýðýãöýý, à÷ õîëáîãäîë
1.2. Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî þóíààñ á¿ðääýã
âý?
1.3. Òàòâàðûí òîãòîëöîîíä íèéãìèéí äààòãàëûí
øèìòãýë õàìààðàõ óó?
1.4. Òà òàòâàðûí àëáàíû òàëààð þó ìýäâýë çîõèõ âý?
1.5. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷
2. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ× ÃÝÆ ÕÝÍ ÂÝ?
2.1. Òàòâàð òºëºã÷ ãýæ õýí áý?
2.2. Òºð òàòâàð òºëºã÷ ìºí ¿¿?
2.3. Òàòâàð òºëºã÷ ÿìàð ýðõ ýäýëæ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¸ñòîé
âý?
2.4. Òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã ÿìàð òîõèîëäîëä äóóñãàâàð
áîëæ øèëæèõ âý?
3. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ×ÈÉÃ Á¯ÐÒÃÝÕ, ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕ
3.1. Òàòâàð òºëºã÷èéã õýðõýí á¿ðòãýõ âý?
3.2. Òàòâàðûí òàéëàí, ìýäýýãýý õýðõýí áè÷èõ âý?
3.3. Òàéëàí ìýäýýã õýðõýí áàòàëãààæóóëàõ âý?
3.4. Òà òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëæ áîëîõ óó?
3.5. Òàòâàðûí õóâü õýìæýýã ÿìàð àðãààð òîîöäîã âý?
3.6. Òàòâàðàà ÿìàð õóãàöààíä òºëºõ ¸ñòîé âý?
3.7. Àëáàí òàòâàðûã òºñºâò òºëºõ
3.8. Òàòâàðûí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õýðõýí òîîöîõ âý?
4. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÀËÁÀÍÀÀÑ ßÌÀÐ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÃ
¯ÉËÄÝÆ ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ×ÄªÄ ÃÀÐÄÓÓËÄÀÃ ÂÝ?

- 4 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
5. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÇªÐ×ÈË
5.1. Òàòâàðûí çºð÷èë ãýæ þó âý?
5.2. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëõèéõ çàõèðãààíû çºð÷èë ãýæ
þó âý?
5.3. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ýð¿¿ãèéí çºð÷èë ãýæ
þó?
5.4. Òàòâàðûí õ¿¿, òîðãóóëü ãýæ þó âý?
6. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÕªÍÃªËªËÒ, ×ªËªªËªËÒ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?
6.1. Òàòâàðûí õºíãºëºëò ãýæ þó âý?
6.2. Òàòâàð òºëºõººñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ ãýæ þó âý?
6.3. Òàòâàð òºëºõººñ õýñýã÷ëýí ÷ºëººëºõ ãýæ þó âý?
6.4. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí õóóëüä ÿìàð õºíãºëºëò ÷ºëººëºëò çààñàí
áý?
6.5. Õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä ÿìàð
õºíãºëºëò ÷ºëººëºëò çààñàí áý?

- 5 -
1. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕÈÉÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË
ÞÓ ÂÝ?
1.1 Òàòâàðûí íèéãìèéí õýðýãöýý, à÷
õîëáîãäîë
Òàòâàðûí ÷èã ¿¿ðýã à÷ õîëáîãäîë íü
òºðèéí îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñòýé øóóä
õîëáîîòîé òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéí ìºí
÷àíàð, íèéãìèéí õýðýãöýý, çîðèóëàëò, óëñ
îðíû õºãæèë äýâøèëò øóóä íºëººòýé þì.
Àëáàí òàòâàð ãýäýã íü íýã òàëä ÿìàãò òºð,
íºãºº òàëä èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà
ãýñýí òàòâàð òºëºã÷èéí õîîðîíä ¿¿ñäýã ýðõ
ç¿éí õàðèëöàà þì. Òà õºäºëìºðëºæ îëñîí
öàëèí õºëñíººñºº òàòâàð òºëºõ ñîíèðõîëòîé
þó? Òºð ÿàãààä òàòâàð àâäàã þì áîë?
Ò¿¿íèé à÷ òóñ þó âý? Òºð íü òàòâàðààð ìºíãº
ñàíõ¿¿ãèéí õóðèìòëàë áèé áîëãîæ òºðèéí á¿õ
áàéãóóëëàãûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí ¿éë àæèëëàãààã
òàñðàëòã¿é ÿâóóëäàã áàéíà.

- 6 -
Òºñºâò îðñîí ìºíãº äàõèí
õóâààðèëàãäàõäàà òà áèäíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàæ íèéãìèéí õàëàìæèéí
áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëäýã.
1.2. Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî
þóíààñ á¿ðääýã âý?
Óëñ îðîí á¿õýí ººðèéí ãýñýí òàòâàðûí
òîãòîëöîîòîé áàéäàã. Ìîíãîë Óëñûí
òàòâàðûí òîãòîëöîî íü:
- àëáàí òàòâàð
- õóðààìæ
- òºëáºðººñ á¿ðääýã
Ýäãýýð íü ººð õîîðîíäîî ÿëãàãäàõ
îíöëîãîòîé.
Àëáàí òàòâàðûí òóõàé
Àþóëã¿é áàéäàë íèéãìèéí õàìãààëëûí
òóõàé
1.
2.

- 7 -
Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí Õî¸ðäóãààð
á¿ëýã 5 äóãààð ç¿éë. Òàòâàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé
òóõàé çààñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð íü àëáàí òàòâàð,
õóðààìæ, òºëáºð /öààøèä “òàòâàð” ãýõ/-ººñ
á¿ðäýíý.
Õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí îðëîãî,
ýä õºðºíãº, áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýýíä
òîäîðõîé õóãàöààíä òîãòîîñîí
õóâü, õýìæýýãýýð íîãäóóëæ, õàðèó
òºëáºðã¿éãýýð óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâò
îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã àëáàí
òàòâàð ãýíý.
Àëáàí òàòâàð øóóä áîëîí øóóä áóñ
òàòâàðààñ á¿ðäýíý.
Øóóä òàòâàðûã õóâü õ¿í, õóóëèéí
ýòãýýäèéí îðëîãî, àøãèéí õýìæýý
áîëîí ýä õºðºíãèéí ¿íèéí ä¿íãýýñ
øóóä õàìààðàëòàéãààð òîãòîîíî.
•
•

- 8 -
Øóóä áóñ òàòâàðûã õóâü õ¿í, õóóëèéí
ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýñ
¿ë õàìààðàõ òîäîðõîé íýðèéí áàðàà,
¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðºëä òîãòîîíî.
Õóðààìæ ãýæ:
Òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãààñ õóâü õ¿í,
õóóëèéí ýòãýýäýä õóóëü òîãòîîìæèéí
äàãóó ¿éë÷èëñíèé òºëºº òýäíýýñ òóõàé
á¿ð àâ÷ óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâò
îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã
õóðààìæ ãýíý.
Õºðºíãº òºëáºð ãýæ:
Òºðèéí ºì÷èéí ãàçàð, ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí
õýâëèé, ýðäýñ áàÿëàã, îé, óðãàìàë,
ðàøààí, óñíû íººö àøèãëóóëñíû,
àãààð, óñ, õºðñ áîõèðäóóëñíû, àí
àìüòàí àãíóóëñíû òºëºº õóâü õ¿í,
õóóëèéí ýòãýýäýýñ àâ÷ óëñ, îðîí
íóòãèéí òºñºâ, òóñãàé çîðèóëàëòûí
ñàíä òºâëºð¿¿ëæ áàéãàà ìºíãºí
õºðºíãèéã òºëáºð ãýíý. /ÒÅÕ-èéí 5
äóãààð ç¿éë/
•
•
•

- 9 -
Îéãîîñ õýðýãëýýíèé ìîä àøèãëàñàí áîë
òºëáºð òºëíº.

- 10 -
1.3. Òàòâàðûí òîãòîëöîîíä íèéãìèéí
äààòãàëûí øèòìãýë õàìààðàõ óó?
Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí õî¸ðäóãààð
á¿ëýã 5 äóãààð ç¿éëä ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé òóõàé çààñàí áàéäàã áà
òàòâàðûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýõ¿¿í íü àëáàí
òàòâàð, õóðààìæ, òºëáðººñ á¿ðäýæ áàéãàà áà
íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íü òàòâàðûí
òîãòîëöîîíä õàìààðàõã¿é.
Òàòâàð òºëºõ ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã.
Òàòâàð íîãäîõ îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà,
òîäîðõîé ýðõ á¿õèé, ýñõ¿ë àæèë ¿éë÷èëãýý
ýðõýëæ, ò¿¿í÷ëýí ãàçàð, ò¿¿íèé õýâëèé,
áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûí íººö
àøèãëàñàí, àãààð, óñ, õºðñ áîõèðäóóëñíààñ
òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí õóâü õ¿í, õóóëèéí
ýòãýýä òàòâàð òºëºã÷ áàéíà.
Òàòâàð òºëºã÷ õîëáîãäîõ áàðèìò,
á¿ðòãýëä ¿íäýñëýí õóóëèéí äàãóó òºëáºë
çîõèõ òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîí

- 11 -
òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàæ, áýëýí áîëîí áýëýí
áóñ õýëáýðýýð òàòâàð òºëíº. /ÒÅÕ-èéí 12,
43.1 äóãààð ç¿éë/

- 12 -
1.4. Òà òàòâàðûí àëáàíû òàëààð þó
ìýäâýë çîõèõ âý?
Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí àëáàíû
óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé òàòâàðûí àëáà
íýãäìýë, òºâëºðñºí óäèðäëàãàòàé áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð
Ñàíãèéí ÿàì
¯íäýñíèé òàòâàðûí
åðºíõèé ãàçàð
Íèéñëýëèéí
òàòâàðûí ãàçàð
Àéìãèéí
Ä¿¿ðãèéí
Ñóìûí Òàòâàðûí
òàñàã, Òàòâàðûí
óëñûí áàéöààã÷

- 13 -
Òàòâàðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿,
òºñâèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí
ãàçðûí ãèø¿¿íèé, àéìàã, íèéñëýëèéí
òàòâàðûí ãàçàð, õýëòýñ òàòâàðûí
àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí, ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí
õýëòýñ, ñóìûí òàòâàðûí óëñûí
áàéöààã÷ àéìàã, íèéñëýëèéí òàòâàðûí
ãàçàð, õýëòñèéí óäèðäëàãà äîð òóñ òóñ
àæèëëàíà.
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà á¿õ øàòíû
òàòâàðûí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààã
ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí óäèðäëàãà, òºñºâ
õºðºíãººð õàíãàæ, ¿éë àæèëëàãààíä
íü õÿíàëò òàâüæ àæèëëàíà.
Àéìàã, íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçàð,
õýëòñèéí äàðãûã òàòâàðûí àñóóäàë
ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí äàðãà, ä¿¿ðãèéí
òàòâàðûí õýëòñèéí äàðãûã íèéñëýëèéí
•
•
•

- 14 -
òàòâàðûí ãàçðûí äàðãà òóõàéí øàòíû
Çàñàã äàðãàòàé çºâøèëöºí òîìèëæ,
÷ºëººëíº.
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí äàðãà
áîëîí àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí
òàòâàðûí ãàçàð, õýëòñèéí äàðãûã
ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàã, á¿ðòãýëèéí
ìýðãýæèëòýé, òàòâàðûí àëáàíä 3-ààñ
äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí, òàòâàðûí
óëñûí áàéöààã÷èéí ýðõ á¿õèé òºðèéí
àëáàí õààã÷äààñ Òºðèéí àëáàíû òóõàé
õóóëèéí 17.1-ä çààñíû äàãóó ñîíãîí
øàëãàðóóëæ òîìèëíî. /ÒÅÕ-èéí 27
•

- 15 -
1.5. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷
Òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí
áàéöààã÷ íü òàòâàð òºëºã÷äºë áàéíãûí
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëíý. Òóõàéëáàë òàòâàðûí
õóóëü òîãòîîìæûã òàéëáàðëàí òàíèóëàõ,
ñóðòà÷èëàõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ, òàòâàðûí
õóóëèéã ìºðä¿¿ëýõ òàëààð àíõààð÷ àæèëëàíà.
Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü òàòâàð
òºëºã÷äºä çºâëºãºº, çààâàð, àðãà÷ëàë, ãàðûí
àâëàãààð ¿íý òºëáºðã¿é õàíãàæ àæèëëàíà.
- Òàòâàðûí áàéöààã÷èä äàðààõü ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî.
- òàòâàð òºëºã÷èéí õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààã íóóõ
- òàòâàðûí îðëîãî õóâèéí çîðèëãîä
àøèãëàõ
- õýýë õàõóóëü àâàõ
- ìýäýýëëèéí íóóö çàäðóóëàõ

- 16 -
Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü ýíý õóóëèéí
29, 30 äóãààð ç¿éëä çààñàí àëáàí òóøààëûí
ýðõýý õýòð¿¿ëñýí, ýñõ¿ë ¿¿ðãýý çîõèõ
¸ñîîð õýðýãæ¿¿ëýýã¿é áîë ýíý õóóëü áîëîí
õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó
ñàõèëãûí, çàõèðãààíû, ýä õºðºíãèéí áîëîí
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.
Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü àëáàí
òóøààëûí ýðõýý õýòð¿¿ëñýí, ¿¿ðãýý
çîõèõ ¸ñîîð õýðýãæ¿¿ëýýã¿é, ýíý õóóëèàð
õîðèãëîñîí çààëòûã çºð÷ñºí íü ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë äàðààõü
ñàõèëãûí øèéòãýë íîãäóóëíà:
ñàíóóëàõ;
àëáàí òóøààëûí ñàðûí öàëèíã 6 ñàð
õ¿ðòýë õóãàöààãààð 20 õ¿ðòýë õóâèàð
áóóðóóëàõ;
àëáàí òóøààë, ýñõ¿ë öîë áóóðóóëàõ;
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí ýðõèéã
12 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð, ýñõ¿ë
á¿ðìºñºí õàñàõ;
•
•
•
•

- 17 -
¯íäýñíèé òàòâàðûí àëáàíààñ õàëàõ.
•
Ýíý õóóëèéí 73.2. äàõü õýñýãò çààñàí
øèéòãýëèéã äýñ äàðààëàí õýðýãëýõ
øààðäëàãàã¿é áºãººä çºð÷ëèéí øèíæ
áàéäëûã õàðãàëçàí ýíýõ¿¿ ç¿éëèéí 73.2.3,
73.2.5-ä çààñàí øèéòãýëèéã 73.2.4-ò çààñàí
øèéòãýëòýé, 73.2.3–ò çààñàí øèéòãýëèéã
òóñ òóñ äàâõàðäóóëàí õýðýãëýæ áîëíî.
/ÒÅÕ-èéí 73 äóãààð ç¿éë/

2. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ× ÃÝÆ ÕÝÍ ÁÝ?
2.1. Òàòâàð òºëºã÷ ãýæ õýí áý?
Òàòâàð íîãäîõ îðëîãî, ýä õºðºíãº,
òîäîðõîé ýðõ, ýñõ¿ë ýä õºðºíãº ýçýìøèí
àøèãëàæ áàéãàà èðãýí àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãûã òàòâàð òºëºã÷ ãýíý. Òàòâàð
òºëºã÷èéã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà
ãýæ àíãèëíà. Òàòâàð òºëºã÷ èðãýíèéã:
• Ìîíãîë óëñûí èðãýí;
• ãàäààäûí èðãýí;
• õàðüÿàëàëã¿é õ¿í;
• îðøèí ñóóã÷ áóñ ýòãýýä ãýæ àíãèëíà.
Îðøèí ñóóã÷ áóñ ýòãýýä íü Ìîíãîë óëñûí
ãàçàð íóòàã äýýð îðëîãî îëæ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ Ìîíãîë óëñûí ãàçàð
íóòàã äýýð áàéíãà áàéðëàäàãã¿é.
Òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûã
- 18 -
äîòîð íü:

- 19 -
• Ìîíãîë óëñûí àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãà;
• ãàäààäûí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà,
ñàí;
• ãàäààäûí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí
òºëººëºã÷èéí ãàçàð ãýæ àíãèëíà.
2.2. Òºð òàòâàð òºëºã÷ ìºí ¿¿?
Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí 12.1-ä
“Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð
íîãäîõ îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà, òîäîðõîé
ýðõ á¿õèé, ýñõ¿ë àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ,
ò¿¿í÷ëýí ãàçàð, ò¿¿íèé õýâëèé, áàéãàëèéí
áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûí íººö àøèãëàñàí,
àãààð, óñ, õºðñ áîõèðäóóëñíààñ òàòâàð òºëºõ
¿¿ðýã õ¿ëýýñýí õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä
òàòâàð òºëºã÷ áàéíà.” ãýæ çààñíààð òºð
òàòâàð òºëºã÷ áóñ áàéíà.

- 20 -
2.3. Òàòâàð òºëºã÷ ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýã
õ¿ëýýõ ¸ñòîé âý?
Òàòâàð òºëºã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèíä
çààñàí òîäîðõîé ýðõ ýäëýæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
¯¿íèéã òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä õóóëü÷ëàí
ºãäºã.
Òàòâàð òºëºã÷èéí ýðõ:
Òàòâàð òºëºã÷ Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü
òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí äàðààõü
ýðõ ýäýëíý.
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ, òàòâàð òºëºã÷èéí
ýðõýý ýäýëæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí ìýäýýëýë, çºâëºëãºº,
òàòâàð íîãäóóëàõ, òºëºõ, òàéëàãíàõ
æóðàì, àðãà÷ëàë, ìàÿãòûã òàòâàðûí
àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ààñ
àâàõ;
•

- 21 -
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä
çààñàí õºíãºëºëò ýäëýõ, òàòâàðààñ
÷ºëººëºãäºõ;
Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð òºëºõ
õóãàöààã ñóíãóóëàõ;
Èë¿¿ òºëñºí òàòâàðûã áóöààí àâàõ
áóþó ñóóòãàí òîîöóóëàõ, àëäàíãè
òîîöîí íýõýìæëýí àâàõ;
Ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî
áèå÷ëýí áîëîí èòãýìæëýãäñýí
òºëººëºã÷, ìýðãýøñýí çºâëºõººðºº
äàìæóóëàí õàìãààëàõ, òàòâàðûí
õÿíàëò øàëãàëòàä áèå÷ëýí áàéëöàõ
ãýõ ìýò õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí
áóñàä ýðõ ýäýëíý. /ÒÅÕ-èéí 17 äóãààð
ç¿éë/
•
•
•
•
Òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðýã:
Òàòâàð òºëºã÷ Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü
òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí äàðààõü
¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

- 22 -
Òàòâàð íîãäîõ ç¿éë, òàòâàðàà ¿íýí
çºâ òîäîðõîéëæ, òîãòîîñîí õóãàöààíä
òºëºõ;
Òàòâàð íîãäóóëàõ, òºëºõòýé
õîëáîãäñîí òîîöîî, ìýäýý, òàéëàíã
ãàðãàæ òîãòîîñîí õóãàöààíä òàòâàðûí
àëáàíä èð¿¿ëýõ;
Àíõàí øàòíû áîëîí íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëèéã òîãòîîñîí æóðàì áîëîí
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûí
äàãóó õºòºëæ, ñàíõ¿¿,àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààíû òàéëàí òýíöýë ãàðãàõ;
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷ñºí áîë óã çºð÷ëèéã àðèëãàõ
òàëààð òàòâàðûí àëáàíààñ
òàâüñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ;
Òàòâàðûí àëáàíû øàëãàëòûí àêò,
ä¿ãíýëòèéã çºâøººð÷ áàéãàà áîë
ãàðûí ¿ñýã çóðàõ, çºâøººðºõã¿é
áîë òàéëáàðàà õÿíàëò øàëãàëò
õèéñýí òàòâàðûí àëáàíä àæëûí 10
•
•
•
•
•

- 23 -
ºäºðò áàãòààí áè÷ãýýð ãàðãàæ ºãºõ;
Áóñäàä îëãîõ õºäºëìºðèéí õºëñ,
øèëæ¿¿ëñýí îðëîãîä íîãäîõ òàòâàðûã
¿íýí çºâ ñóóòãàí òîîöîæ, òîãòîîñîí
õóãàöààíä òºñºâò òºëºõ;
Õóóëèàð õîðèãëîîã¿é ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ òóñãàé çºâøººðëèéã
òºðèéí çàõèðãààíû õîëáîãäîõ
áàéãóóëëàãààñ àâñàí ºäðººñ õîéø 10
õîíîãèéí äîòîð ýíý òóõàé òàòâàðûí
àëáàíä ìýäýãäýæ, òàòâàð òºëºã÷èéí
ãýð÷èëãýýíä òýìäýãë¿¿ëýõ;
Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãà
õàíãàñàí êàññûí ìàøèí õýðýãëýõ ãýõ
ìýò õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä
¿¿ðýã õ¿ëýýíý. /ÒÅÕ-èéí 18 äóãààð
ç¿éë/
•
•
•

- 24 -
2.4. Òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã ÿìàð òîõèîëäîëä
äóóñãàâàð áîëæ øèëæèõ âý?
ÌÓ-ûí ÒÅÕ-ä çààñíààð òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã
äàðààõü òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî:
Òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûí õóóëü
õ¿÷èíã¿é áîëñîí;
Òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûã òºëæ
äóóññàí;
Òàòâàð òºëºã÷ òóõàéí òºðëèéí
òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººëºãäñºí;
Òàòâàð òºëºã÷ õóâü õ¿í íàñ áàðñàí
áóþó íàñ áàðñàíä òîîöîãäñîí;
Òàòâàð òºëºã÷ õóóëèéí ýòãýýä òàòàí
áóóãäñàí.
Äàðààõü òîõèîëäîëä òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã
øèëæèíý.
Íàñ áàðñàí áóþó íàñ áàðñàíä
òîîöîãäñîí õóâü õ¿íèé òàòâàð òºëºõ
•
•
•
•
•
•

- 25 -
¿¿ðýã, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ýðõ ºâ
çàëãàìæëàã÷èä íü øèëæèíý.
ªºð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí
ýòãýýäèéí òºëººã¿é áóþó äóòóó òºëñºí
òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ
ýðõ ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàíû ä¿íä áèé
áîëñîí õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæèõ áà
óã ýòãýýä òóñãààðëàõ, ñàëàõ çàìààð
ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîë òàòâàð
íîãäîõ ç¿éëòýé õóâü òýíö¿¿ëýí òàòâàð
íîãäîõ ¿¿ðýã òýäãýýðò øèëæèíý.
Õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí áîë
òàòàí áóóëãàõ êîìèññ, äàìïóóðñàí
áîë íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºë òºëººã¿é
áóþó äóòóó òºëñºí òàòâàðûã õóóëèéí
ýòãýýäèéí ýä õºðºíãººñ õóóëüä çààñàí
æóðìààð ãàðãóóëæ ýíý õóóëèéí 7
äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó òºñºâò
òºëíº. /ÒÅÕ-èéí 10 äóãààð ç¿éë/
•
•

3. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ×ÈÉÃ Á¯ÐÒÃÝÕ, ÒÀÒÂÀÐ
ÒªËªÕ?
3.1. Òàòâàð òºëºã÷èéã õýðõýí á¿ðòãýõ
- 26 -
âý?
Òàòâàðûí õóóëèàð òàòâàð òºëºõ, òàòâàð
ñóóòãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí õóâü õ¿í, õóóëèéí
ýòãýýä òàòâàðûí àëáàíä òàòâàð òºëºã÷ººð
á¿ðòã¿¿ëíý.
Õóóëü òîãòîîìæèä ººðººð çààãààã¿é áîë
øèíýýð áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýä íü
á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãààñ ãýð÷èëãýý àâñíààñ
õîéø àæëûí 14 ºäðèéí äîòîð õàðüÿàëàãäàõ
òàòâàðûí àëáàíä õóâèéí õýðýã íýýëãýí
òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëíý.
Îðëîãîîñ áóñàä òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéã
ºì÷ëºã÷ áóþó ýçýìøèã÷ íü õóóëü òîãòîîìæèä
ººðººð çààãààã¿é áîë óã ç¿éëèéã ºì÷èëæ áóþó
ýçýìøèæ ýõýëñíýýñ õîéø íýã ñàðûí äîòîð
õàðüÿàëàãäàõ òàòâàðûí àëáàíä õóâèéí õýðýã
íýýëãýí òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëíý. /ÒÅÕ-èéí
13 äóãààð ç¿éë/

- 27 -
3.2. Òàòâàðûí òàéëàí, ìýäýýãýý õýðõýí
áè÷èõ âý?
Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðûí òàéëàíã
õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä,
áàòëàãäñàí çàãâàð, çààâðûí äàãóó
¿éëäýæ, õàðüÿàëàõ òàòâàðûí àëáàíä
òóøààíà.
Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàðûí
õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòºä õàìðàãäàõ
òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðûí òàéëàí
òóøààõ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãäºõã¿é
áºãººä óã òàéëàí íü ò¿¿íèéã òàòâàðûí
õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòºä õàìðóóëàõ
¿íäñýí áàðèìò áîëíî.
Òàòâàðûí òàéëàíä õóóëèéí ýòãýýäèéí
ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí áîëîí
òàòâàð òºëºã÷ õóâü õ¿í, ýñõ¿ë ò¿¿íèé
õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ ãàðûí ¿ñýã
çóðíà.
Òàòâàðûí òàéëàíã ãàðãàñàí áóþó
èéíõ¿¿ ãàðãàõàä îðîëöñîí ýòãýýä óã
•
•
•
•

- 28 -
òàéëàíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ áºãººä õýä
õýäýí ýòãýýä õàðèóöñàí ¿¿ðãèéíõýý
äàãóó òàéëàí ãàðãàõàä îðîëöñîí áîë
åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷ òàéëàíä
ãàðûí ¿ñýã çóðíà.
Òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéã áóñäàä
øèëæ¿¿ëñýí àëèâàà ýòãýýä íü ýíý
òóõàé áàðèìòûã øèëæ¿¿ëýí àâñàí
ýòãýýäýä òóõàé á¿ð, òàòâàðûí àëáàíä
øààðäñàí ¿åä ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýíý. /ÒÅÕ-èéí 45 äóãààð ç¿éë/
•

- 29 -
3.3. Òàéëàí ìýäýýã õýðõýí
áàòàëãààæóóëàõ âý?
Òàòâàðûí àëáà íü òàòâàð òºëºã÷
òàòâàðûí òàéëàíãàà õóóëèàð òîãòîîñîí
õóãàöààíä òóøààæ, òàòâàðàà òºëæ áóé
ýñýõýä õÿíàëò òàâèíà.
Òàòâàðûí àëáà òàòâàð òºëºã÷èéí
òàòâàðûí òàéëàí òóøààëòûí
á¿ðòãýëèéã õºòëºí õÿíàæ, æèãäð¿¿ëæ
òîãòìîëæóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷
áîëíî.
áàéöààã÷ íü òàéëàíã õ¿ëýýí àâàõäàà
äàðààõü øààðäëàãà õàíãàñàí ýñýõèéã
õÿíàíà:
Õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä íÿãòëàí
áîäîõ á¿ðòãýë, õóâü õ¿íèé õóâüä
îðëîãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí äýâòðèéã
¿íäýñëýí òàéëàíãàà ¿íýí çºâ ãàðãàñàí
ýñýõ;
•
•
•
•

- 30 -
Òàéëàíã áàòëàãäñàí ìàÿãò, çààâðûí
äàãóó çàñâàðã¿é ¿éëäýæ òàòâàð òºëºã÷
áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä ýòãýýä ãàðûí
¿ñýã çóðæ, òàìãà, òýìäýã äàðæ àëáàí
¸ñíû áîëãîñîí ýñýõ;
Õ¿ëýýëãýí ºãñºí îí, ñàð, ºäðèéã
òàéëàíä òýìäýãëýñýí ýñýõèéã íÿãòëàí
òàéëàí òóøààõ õóóëèéí õóãàöààíààñ
õîæèìäóóëñàí áîë ýíý òóõàé òýìäýãëýë
¿éëäýõ.
áàéöààã÷ òàéëàíã õ¿ëýýæ àâàõäàà
äîð äóðäñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õÿíàæ
íÿãòàëíà:
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë áîëîí òàòâàðûí
òàéëàíãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õîîðîíäîî
òîõèð÷ áóé ýñýõ;
òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàñàí òîîí
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õîîðîíäîî òîõèð÷ áóé
ýñýõ, òîîöîîíû àëäàà áóé ýñýõ;
•
•
•
•
•

- 31 -
òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðûí õºíãºëºëò,
÷ºëººëºëòèéã õóóëü òîãòîîìæèä
íèéö¿¿ëýí òîîöîæ òîäîðõîéëñîí
ýñýõ;
òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðàà õóãàöààíä
íü òºëñºí ýñýõ;
òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðûí ºð, èë¿¿
òºëºëòèéí ä¿í íü òàòâàðûí àëáàíû
á¿ðòãýëòýé òîõèð÷ áóé ýñýõ;
òàòâàðûí àëáàíû á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí
íýãäñýí ñàíä òóõàéí òàòâàð òºëºã÷èéí
òàéëàíä õàìààðàõ õºíäëºíãèéí
ìýäýýëýë áàéãàà ýñýõ.
Òàéëàíã õ¿ëýýí àâàõ ¿åä èëýðñýí
çºð÷ëèéã äàðààõ áàéäëààð
àðèëãóóëíà:
äóòóó ç¿éëèéã íºõ¿¿ëýí õóóëü ¸ñíû
áîëãîí áàòàëãààæóóëæ, òàéëàíä áóé
òîîöîî, ¿éëäëèéí àëäààã òàòâàð
òºëºã÷ººð ººðººð íü çàñóóëàõ;
•
•
•
•
•
•

- 32 -
òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðûí íîãäîë,
òàòâàðûí ºðèéã òºë¿¿ëýõ;
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëººã¿é,
òàòâàðûí íîãäëîî òîîöîîëîõ òàëààð
èëýðñýí çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõ òóõàé
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí òàâüñàí
øààðäëàãûã õ¿ëýýí àâààã¿é áîëîí
òàòâàðûí íîãäëîî áóðóó òîäîðõîéëñîí
áàéäàë èëýðâýë òàòâàðûí õÿíàëò
øàëãàëò õèéõ òóõàé ä¿ãíýëò áè÷èæ
õàðèóöñàí íýãæèéí óäèðäëàãàä
òàíèëöóóëàõ. /ÒÅÕ-èéí 46 äóãààð
ç¿éë/
•
•

- 33 -
3.4. Òà òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº
òîäîðõîéëæ áîëîõ óó?
Òàòâàð íîãäîõ ç¿éë íü ýäèéí çàñãèéí
øèíæ ÷àíàðòàé áèåò áîäèò ç¿éëñýýð èëýðäýã.
Òóõàéëáàë: òàòâàð íîãäîõ ç¿éë ãýäýãò
îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà àæèë, ¿éë÷èëãýý,
òîäîðõîé ýðõ, ãàçàð, áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò
ìàëòìàëûí íººö õàìààðíà.
Òàòâàð òºëºã÷ õîëáîãäîõ áàðèìò,
á¿ðòãýëä ¿íäýñëýí õóóëèéí äàãóó òºëáºë
çîõèõ òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîí
òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàæ, áýëýí áîëîí áýëýí
áóñ õýëáýðýýð òàòâàð òºëíº. /ÒÅÕ-èéí 13
Òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîõûí
à÷ õîëáîãäîë íü
Çºâõºí ÷ºëººòýé îðëîãî àøãàà òîîöîõ
èòãýë õ¿ëýýëãýõýä
Àæ, àõóé, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã
÷ºëººòýé ýðõëýõýä
1.
2.

- 34 -
Îðëîãî çàðëàãàà ¿íýí çºâ øóäðàãà
òîîöîæ ñóðàõàä ÷èãëýãäýíý.
3.
3.5. Òàòâàðûí õóâü õýìæýýã ÿìàð
àðãààð òîîöäîã âý?
Òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã Óëñûí Èõ
Õóðàë, ò¿¿íèé ýðõ îëãîñíîîð Çàñãèéí
ãàçàð áîëîí àéìàã, íèéñëýëèéí
èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàë õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó òóñ òóñ òîãòîîíî.
/ÒÅÕ-èéí 8.1 äóãààð ç¿éë/
•
Òàòâàðûí õóâü õýìæýýã òºðèéí áîääîãî
çîðèëòûí äàãóó ººð÷ëºæ áîëíî. Òàòâàð
íîãäîõ ç¿éëñ ººð÷ëºãäºõ òóòàì òàòâàðûí
õóâü õýìæýýã ººð÷ëºæ áîëîõ áà òàòâàð
íîãäîõ ç¿éëèéí òîîí óòãà íü òàòâàðûí ñóóðü
áîëæ ºãäºã.

- 35 -
3.6. Òàòâàðàà ÿìàð õóãàöààíä òºëºõ
¸ñòîé?
Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü õóóëü
òîãòîîìæèä çààñàí òàéëàíò õóãàöààíä
òàòâàðàà òàéëàãíàæ òàòâàðûí àëáàíä
õ¿ðã¿¿ëýõ áºãººä ìºí õóãàöààíä òàòâàðàà
òºñºâò òºëíº.
Òîãòîîñîí õóãàöàà ãýæ þó âý?
Òàòâàðûí òºñâèéí ñàíä òºâëºð¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààã íü òºðººñ òîäîðõîé äýã æóðàì
çîõèîí áàéãóóëàëòûã øààðääàã. Òºñºâò
òºâëºðºõ ìºíãºí õºðºíãº íü õóóëüä çààñàí
õóãàöààíä îðæ íýãäìýë òàéëàíä òóñãàãäñàí
áàéíà. Èéìä òàòâàð òºëºõ ¿éë àæèëëàãààíä
õóãàöàà ãýñýí îéëãîëò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
þì.

- 36 -
3.7. Àëáàí òàòâàðûã òºñºâò òºëºõ
Àëáàí òàòâàð òºëºã÷ àëáàí òàòâàð
íîãäóóëàõ îðëîãîî ýíý õóóëèéí äàãóó
ººðºº ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ, äîð
äóðäñàí õóãàöààíä àëáàí òàòâàðûã
òºñºâò òºëíº:
¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº áîðëóóëñíû
îðëîãîä íîãäîõ àëáàí òàòâàðûã
ýíý õóóëèéí 23.2.1-ä çààñàí õóâèàð
íîãäóóëàí äàðàà óëèðëûí ýõíèé
ñàðûí 15-íû ºäðèéí äîòîð;
Ò¿ðýýñèéí îðëîãîä íîãäîõ àëáàí
òàòâàðûã ýíý õóóëèéí 23.1-ä çààñàí
õóâèàð íîãäóóëàí äàðàà óëèðëûí
ýõíèé ñàðûí 15-íû ºäðèéí äîòîð;
Ýíý õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éë, 13.1.5,
14.1.2, 14.1.3-ò çààñàí îðëîãîä ýíý
õóóëèéí 23.1-ä çààñàí õóâèàð òîîöîí
óëèðàë òóòàì àëáàí òàòâàð íîãäóóëàí
äàðàà óëèðëûí ýõíèé ñàðûí 15-íû
ºäðèéí äîòîð.
•
•
•
•

- 37 -
Àëáàí òàòâàð òºëºã÷ ýíý õóóëèéí
11.1.6. 12 äóãààð ç¿éë, 13.1.1, 14.1.2,
14.1.3-ò çààñàí îðëîãî îëæ áàéãàà
áîë óã îðëîãîä ýíý õóóëèéí 23.1-
ä çààñàí õóâèàð, 8.1.6-ä çààñàí
îðëîãî îëæ áàéãàà áîë óã îðëîãîä
ýíý õóóëèéí 23.2.2-ò çààñàí õóâèàð
òóñ òóñ àëáàí òàòâàð íîãäóóëàí òºëæ,
àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí îðëîãî,
òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí äýâòýðò òóõàé
á¿ð á¿ðòãýí õàðüÿà òàòâàðûí àëáààð
áàòàëãààæóóëàõ áºãººä òàòâàðûí
æèëèéí ýöýñò óã àëáàòàé òàòâàðûí
òîîöîî õèéíý. /ÕÕÎÀÒÕ-èéí -27 äóãààð
ç¿éë/
•

- 38 -
3.8. Òàòâàðûí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã
õýðõýí òîîöîõ âý?
Òàòâàð íºõºí íîãäóóëàõ, àëäàíãè,
òîðãóóëü íîãäóóëàõ õººí õýëýëöýõ õóãàöàà 5
æèë áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä [2] çààñàí
õººí õýëýëöýõ õóãàöàà òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèä õàìààðàõã¿é.
Òàòâàð, àëäàíãè, òîðãóóëèéí ºðèéã
òºëºõºä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õàìààðàõã¿é.
Ýíý õóóëèéí 11.1-ä çààñàí õººí õýëýëöýõ
õóãàöààã äàðààõü áàéäëààð òîîëæ ýõýëíý:
òàéëàíã æèëèéí ýöýñò íýã óäàà ãàðãàæ
òàòâàð òºëºõººð õóóëüä çààñàí
òàòâàðûí òºðëèéí õóâüä óã òàéëàíã
ãàðãàæ òàòâàðàà òºëæ äóóññàí áàéõ
¸ñòîé ºäðèéí äàðààãèéí àæëûí
ºäðººñ;
òàéëàíã ñàð, óëèðàë á¿ð ãàðãàæ òàòâàð
òºëºõººð õóóëüä çààñàí òàòâàðûí
•
•

- 39 -
òºðëèéí õóâüä òóõàéí æèëèéí 12
äóãààð ñàðûí áóþó æèëèéí ýöñèéí
òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàæ, òàòâàðàà
òºëæ äóóññàí áàéõ ¸ñòîé ºäðèéí
äàðààãèéí àæëûí ºäðººñ;
áîðëóóëàëò õèéãäñýíýýñ õîéø
òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð òàòâàð
òºëºõººð õóóëüä çààñàí òàòâàðûí
òºðºë áîëîí ñóóòãàæ òºëäºã òàòâàðûí
õóâüä òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûí
òàéëàí ãàðãàõ ºäðèéí äàðààãèéí
àæëûí ºäðººñ;
òàéëàí ãàðãàõã¿é òºëäºã òàòâàðûí
õóâüä òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûí
õóóëüä çààñàí òàòâàðàà òºëæ äóóññàí
áàéõ ¸ñòîé ºäðèéí äàðààãèéí àæëûí
ºäðººñ.
•
•
Òàòâàðûí àëáàíààñ ýíý õóóëèéí 54 ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñàí ìýäýãäýõ õóóäàñ ãàðäóóëñàí
ºäðººð õººí õýëýëöýõ õóãàöàà òàñëàãäàæ,
öààø øèíýýð òîîëîãäîíî.

- 40 -
Òàòâàð òºëºã÷ ¿éë àæèëëàãààãàà
çîãñîîñîí, òàòàí áóóãäñàí òîõèîëäîëä óã ¿éë
àæèëëàãàà çîãññîí ºäðººñ õººí õýëýëöýõ
õóãàöààã òîîöíî.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòûí ÿâöàä
íºõºí òºë¿¿ëýõýýð òîãòîîñîí òàòâàð áîëîí
àëäàíãè, òîðãóóëèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí òîãòîîñîí àêò
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ ýõëýí òîîëíî.
/ÒÅÕ-èéí 11 äóãààð ç¿éë/

- 41 -
Áóó ýçýìøèã÷ íü áóóãàà öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëæ òàòâàð òºëºõ
¿¿ðýãòýé.

4. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÀËÁÀÍÀÀÑ ßÌÀÐ
ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÃ ¯ÉËÄÝÆ ÒÀÒÂÀÐ
ÒªËªÃ×ÄªÄ ÃÀÐÄÓÓËÄÀÃ?
áàéöààã÷ààñ òàòâàð íîãäóóëàëò,
òºëºëòºä õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð
õóðààõòàé õîëáîãäñîí á¿ðýí
ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý ìýäýãäýë,
àêò, øààðäëàãà, ìýäýãäýõ õóóäàñ,
òºëáºðèéí õóóäàñ, ä¿ãíýëò, ãýðýý,
¿éë àæèëëàãààíû òýìäýãëýë /öààøèä
“òýìäýãëýë” ãýõ/ ¿éëäýíý. /ÒÅÕ-èéí
33.1 äóãààð ç¿éë/
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí áèåëýëòèéã
çîõèîí áàéãóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä çºâõºí òàòâàðûí àëáà õÿíàëò
òàâèíà. Òàòâàð íîãäóóëàëò õóðààëòûí ¿éë
àæèëëàãàà õóóëü ç¿éí äàãóó ¿íýí çºâ ÿâàãäàæ
áàéãààã òîãòîîäîã 2 àðãà áàéäàã.
õÿíàëò òàâèõ
øàëãàëò ÿâóóëàõ
- 42 -
•
•
•

- 43 -
Òàòâàðûí àëáà õóóëü òîãòîîìæèéí
õýðýãæèëòýíä åðºíõèé õÿíàëò òàâèíà.
Õàðèí ãàð÷ áîëçîøã¿é çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ çàìàààð øàëãàëò õèéäýã.
Øàëãàëòûã áàðèìòûí áîëîí ôàêòûí ãýñýí
õî¸ð àðãààð ÿâóóëäàã. Áàðèìòûí õÿíàëò
øàëãàëòûí àðãà íü íÿ-áî á¿ðãýëèéí àíõàí
øàòíû á¿ðòãýëä òóëãóóðëàí õÿíàëò øàëãàëò
ÿâóóëäàã. Ôàêòûí õÿíàëò øàëãàëòûí àðãà íü
ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, àæèãëàëò õèéõ çàìààð
øàëãàëò õèéõ àðãà þì. Òàòâàðûí àëáàí,
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ äàðààõü áàðèìò
áè÷ãèéã ¿éëääýã. ¯¿íä:
• Ìýäýãäýë
• Àêò
• Øààðäëàãà
• Ìýäýãäýõ õóóäàñ
• Òºëáºðèéí õóóäàñ
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, çºð÷èãäºõºä ¿¿ñýõ
øàëãààí íºõöëèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð

òàòâàðûí õÿíàëò, øàëãàëòûã òàòâàðûí àëáà,
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ õèéæ áîëíî.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòûã òàòâàðûí
àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ õèéíý.
- 44 -

- 45 -
5. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÇªÐ×ÈË
5.1. Òàòâàðûí çºð÷èë ãýæ þó âý?
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí
íü íîòëîãäñîí, ýñõ¿ë òàòâàð òºëºõººñ
çàéëñõèéñýí, òàòâàðàà íóóí äàðàãäóóëñàí
¿éëäýë ýñ ¿éëäýõèéã òàòâàðûí çºð÷èë ãýíý.
Òàòâàðûí çºð÷ëèéã çàõèðãààíû çºð÷èë,
ýð¿¿ãèéí çºð÷èë ãýæ àíãèëíà.
5.2. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ
çàõèðãààíû çºð÷èë ãýæ þó âý?
Äàðààõü ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð òàòâàð
íîãäîõ îðëîãî, îðëîãîîñ áóñàä ç¿éëèéã
íóóñàí òàòâàð òºëºã÷èä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí
óëñûí áàéöààã÷ òàòâàðûã íºõºí òºë¿¿ëæ,
íºõºí òºë¿¿ëýõ òàòâàðûí 30 õóâüòàé òýíöýõ
õýìæýýíèé òîðãóóëü íîãäóóëíà.

- 46 -
Áèåòýýð íóóí äàðàãäóóëàõ;
¯íäýñëýëã¿éãýýð áóñàä õóóëèéí
ýòãýýä, õóâü õ¿íä øèëæ¿¿ëýõ;
Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, òàéëàí
òýíöýë, òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàõã¿é
îðõèãäóóëàõ;
Òîî õýìæýý, ¿íèéã íü íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýë, òàéëàí òýíöýë, òàòâàðûí
òàéëàíä áàãàñãàæ òóñãàõ, ýñõ¿ë èéíõ¿¿
áàãàñãàõûí òóëä çàðäàë áîëîí áóñàä
õàñàãäàõ ç¿éëèéã ºñãºõ;
Íÿãòëàí áîäîõ áîëîí àíõàí øàòíû
á¿ðòãýë, òàòâàðûí òàéëàí, õîëáîãäîõ
áàðèìò áè÷ãèéã óñòãàõ, íóóõ, ¿ã¿é
áîëãîõ;
Áàðèìò áè÷ãèéã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ,
çàñâàðëàõ;
Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºõã¿é
áàéõ, ýñõ¿ë õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã
á¿ðä¿¿ëýëã¿é òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàõ
áîëîìæã¿é áîëãîõ;
•
•
•
•
•
•
•

- 47 -
Õóóðàí ìýõëýõ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ
ãýðýý, õýëöýë õèéõ;
Õóóðàì÷ ºãëºã ¿¿ñãýõ;
Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð, õàÿã, òàìãà,
òýìäýã, äàíñ, óëñûí á¿ðòãýëèéí
ãýð÷èëãýý, çºâøººðºë áîëîí ýä
õºðºíãº, áàðèìò áè÷ãèéã áóñäàä
øèëæ¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ.
•
•
•

- 48 -
5.3. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ
ýð¿¿ãèéí çºð÷èë ãýæ þó âý?
Ýíý íü íèéãýì õóâü õ¿ì¿¿ñò ýäèéí çàñãèéí
áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õàìãèéí èõ àþóë
ó÷ðóóëäàã õîð õºíººëòýé íèéãýìä àþóëòàé
¿éëäëèéã õýëíý.
Ýäãýýð íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ àðãà
õýëáýðýýðýý ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé.
Æèøýý íü:
íèéãýìä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí
õýìæýýãýýð;
íèéãýìä ó÷ðóóëàõ õîð àþóëûí
íºëººëëººð;
òàòâàðûã íóóõ, áóóðóóëàõ çàéëñõèéõ
¿éëäëèéã óðüä íü ÿë øèéòãýë ýäýëæ
áàéñàí ýòãýýä äàâòàí ¿éëäýë ýñõ¿ë
á¿ëýãëýæ, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
õýëáýðýýð ¿éëäýõ íü ãýìò õýðãèéí
øèíæ ÷àíàðòàéä òîîöîãäîíî.
•
•
•

- 49 -
Ìîíãîë óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðò
ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ õîõèðëûí äîîä õýìæýýã
1,500,000 òºãðºãººð òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
5.4.Òàòâàðûí õ¿¿, òîðãóóëü ãýæ þó âý?
Òàòâàðûí õ¿¿, òîðãóóëü, ºð ãýñýí
îéëãîëòóóä õîîðîíäîî ÿëãààòàé ºâºðìºö
îíöëîãòîé.
• Òàòâàðûí õ¿¿ ãýäýã áîë òóõàéí
òàòâàðûí îðëîãî òºñºâò îðîîã¿é
áàéãàà õóãàöààíû òºñâèéí ñàíä íºõâºð
áîëäîã ìºíãºí õºðºíãº þì. Õ¿¿ áîë
øèéòãýë áèø.
• Òàòâàðûí òîðãóóëü ãýäýã áîë òàòâàðûã
õóãàöààíä òºëººã¿éãýýñ íºõºãäºõ
ìºíãºí õºðºíãèéí õàðèóöëàãà øèéòãýë
þì.
• Òàòâàðûí ºð ãýäýã íü òàòâàðàà
õóãàöààíä íü òºëººã¿éãýýñ
õóðèìòëàãäñàí õ¿¿, òîðãóóëü òàòâàðûí
íèéëáýð ìºíãºí õºðºíãèéí õýìæýý þì.

6. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÕªÍÃªËªËÒ, ×ªËªªËªËÒ
ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?
6.1. Òàòâàðûí õºíãºëºëò ãýæ þó âý?
Òîäîðõîé øàëãóóðûí òàëààð òºëºã÷ áóþó
òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéã òàòâàð òºëºõººñ
á¿ðýí áóþó õýñýã÷ëýí ÷ºëººëºõ õóóëèàð
òîãòîîãäñîí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õýðýãñëèéã
òàòâàðûí õºíãºëºëò ãýíý.
Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð òºëºã÷èä
äàðààõü õýëáýðýýð òàòâàðûí õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëýõ áóþó ò¿¿íèéã òàòâàðààñ ÷ºëººëíº.
íîãäóóëñàí òàòâàðûã õîðîãäóóëàõ;
òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã áóóðóóëàõ;
òîãòîîñîí äîîä õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é
îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà, àæèë,
¿éë÷èëãýýã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ;
òàòâàð òºëºã÷èéã òàòâàðààñ
÷ºëººëºõ;
- 50 -
•
•
•
•

- 51 -
òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéí çîõèõ õýñãèéã
òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ;
õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä
õºíãºëºëò.
•
•
6.2. Òàòâàð òºëºõººñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ
ãýæ þó âý?
Òàòâàð òºëºã÷ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð
òàòâàð íîãäîõ àøãàà /ç¿éëýý/ á¿ðýí õýìæýýãýýð
ººðòºº ¿ëäýýæ, ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó
çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì.
Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä
çààñíààð æèëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãî
íü 10 ñàÿ òºãðºã õ¿ðýõã¿é áàéãàà áîë ýíý
òºðëèéí òàòâàð òºëºõã¿é áàéõààð çààñàí
áàéäàã. Ìºí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí
îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä çààñíààð
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìäýý çààñàí
¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãîä àëáàí
òàòâàð íîãäóóëàõã¿é.

- 52 -
6.3. Òàòâàð òºëºõººñ õýñýã÷ëýí
÷ºëººëºõ ãýæ þó âý?
Òàòâàð òºëºã÷ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð
òàòâàð íîãäîõ ç¿éë /àøèã, îðëîãî/-ýý
áàãàñãàñàí õýìæýýãýýð ººðòºº ¿ëäýýæ,
ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó çàõèðàí
çàðöóóëàõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì. Ýíýõ¿¿
íîìîíä çºâõºí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã
Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèíä
òàòâàðààñ õýðõýí ÷ºëººëäºã áîëîõûã àâ÷
¿çýõ áîëíî.

- 53 -
6.4. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí
îðëîãûí àëáàí òàòâàðò ÿìàð
õºíãºëºëò ÷ºëººëºëò çààñàí áý?
Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä,
äýìæèã÷äèéí òàòâàð, õàíäèâ.
Íèéãýìä ¿éë÷èëäýã óëñûí á¿ðòãýëòýé
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îðëîãî.
Õàðààã¿é, ä¿ëèé áîëîí òóëàõ ýðõòíèé
ãýìòëèéí óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà
50-èàñ äýýø õóâèàð àëäñàí òàõèð äóòóó õ¿í
àæèëëàäàã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí
îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã òóõà éí àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãûí íèéò àæèëëàãñäàä
òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñèéí ýçýëæ áàéãàà õóâèàð
õºíãºëíº.

- 54 -
6.5. Õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí õóóëüä ÿìàð õºíãºëºëò
÷ºëººëºëò çààñàí áý?
ÕÕÎÀÒ òóõàé õóóëèéí 11.1.1-11.1.6-ä
çààñàí îðëîãîä íîãäîõ æèëèéí àëáàí òàòâàðò
84000 òºãðºãèéí àëáàí òàòâàðûí õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëíý.
Äîð äóðäñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýñýí
áóþó òàðèàëñàí Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóã÷
õóâü õ¿íèé çºâõºí òóõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ
îëñîí îðëîãîä íîãäóóëàõ àëáàí òàòâàðûã 50
õóâèàð õºíãºëíº:
¯ð òàðèà;
òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî;
æèìñ, æèìñãýíý;
òýæýýëèéí óðãàìàë.
•
•
•
•
Àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí òºðñºí áóþó
¿ð÷èëñýí õ¿¿õýä ãàäààä, äîòîîäûí èõ, äýýä
áîëîí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü,
êîëëåæèä ýëñýí ñóðàëöàæ áàéãàà áîë ò¿¿íèé

- 55 -
ñóðãàëòàä òºëñºí, áàðèìòààð íîòëîãäîæ
áàéãàà òºëáºðèéí õýìæýýãýýð àëáàí
òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëíý.
Ñóðàëöàæ áàéõ õóãàöààíäàà õºäºëìºð
ýðõëýëòèéí îðëîãîîñîî àëáàí òàòâàð òºëæ,
óëìààð ñóðãàëòûí òºëáºð òºëñºí èõ, äýýä
áîëîí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü,
êîëëåæèä ñóðàëöàã÷èéã ýíý õóóëèéí 24.6-ä
çààñàí õºíãºëºëòºä õàìààðóóëíà. /ÕÕÎÀÒÕ-èéí
-24 äóãààð ç¿éë/

Tatvar book.pdf 1

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (19)

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (6)

Tatvar book.pdf 1