1. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ
ÝÐÕ Ç¯É
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ
Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí
Óëààíáààòàð õîò
2012 îí

2. DDC
323’023
È-788
2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.
Çîõèîã÷: Ä.Ñàðóóë
À.Äóãàðìàà
Ǻâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã
Íàäåæäà Õðèïòèâøè
Çóðàà÷: Á.Áàòãýðýë
Ýõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí
Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàð
Õýâëýëèéí ãàçàð: ÕǯÕ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð
© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
ISBN 999-29-1009-7

3. ÀÃÓÓËÃÀ
- 3 -
ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É
1. ÃÝÐËÝËÒ ÁÀ ÃÝÐ Á¯Ë
1.1.Ãýð á¿ë ãýæ þó âý?
1.2.Ãýðëýëò, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà
1.2.1.Ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààí ãýæ þó âý?
1.3.Ãýðëýëòèéã õýðõýí á¿ðòã¿¿ëýõ âý?
1.4.Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäîë
2. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈد¯ÄÈÉÍ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ
2.1.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ãýæ õýí áý?
2.2.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿàãààä õàðèëöàí ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã âý?
2.3.ͺõºð, ýõíýð õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¿¿?
2.4.Ýöýã, ýõ õ¿¿õäèéíõýý ºìíº ÿìàð ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã âý?
2.4.1.Õ¿¿õýä òºðñºíèéã õýðõýí á¿ðòãýäýã âý?
2.5. Òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã áîëîõ íü
3. ÕÀÌÒÐÀÍ ÀÌÜÄÐÀÃ×
3.1.Õàìòðàí àìüäðàã÷ ãýæ õýí áý?
3.2.Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ,
¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿¿?
3.3.Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õäèéí ýðõ ÿìàð
áàéõ âý?
3.4.Õàìòðàí àìüäðàã÷èä ñàëàõäàà ø¿¿õýä õàíäàæ áîëîõ óó?
4. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÕªÐªÍê
4.1.Ãýð á¿ëèéí õºðºí㺠ãýæ þó âý?
4.2.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºí㺠ãýæ þó âý?
4.3.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãºíä
ÿìàð õºðºí㺠õàìààðäàã âý?
4.4.Ãýðëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé þó?
4.4.1.Ãýðëýëòèéí ãýðýý

4. 5. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈد¯ÄÈÉÍ ÒÝÆÝÝÍ ÒÝÒÃÝÕ, ÒÝÒï¯ËÝÕ ÝÐÕ,
¯¯ÐÝÃ
5.1.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã ãýæ þó âý?
5.2.Ãýðëýã÷èä áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã
5.2.1.Õýí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé âý?
5.3.Ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã
5.4.Õ¿¿õýä ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã
5.5.Òºðºë ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ áèå áèåíýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã
5.6.Òýæýýí òýòãýõ ãýðýý
6. ÃÝÐËÝËÒ ÄÓÓÑÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ
6.1.Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ãýæ þó âý?
6.2.Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë
6.2.1.Ãýðëýã÷èä íàñ áàðñàíààð
6.2.2.Ãýðëýëò öóöëàõ
6.2.3.Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ
- 4 -
6.3.Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì
6.3.1.Çàõèðãààíû æóðìààð öóöëàõ
6.3.2.Ãýðëýëòèéã ø¿¿õèéí æóðìààð öóëàõ
6.4.Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì
6.5.Ãýðëýëò öóöëàõ áà ýä õºðºíãèéí òàëààðõ ìàðãààí
6.6.Ãýðëýëò öóöëàõ áà õ¿¿õäèéí àñðàìæ
7. Õ¯¯ÕÝÄ ¯Ð×ËÝËÒ
7.1.Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ãýæ þó âý?
7.2.Òà õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ýðõòýé þó?
7.3.Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõûí òóëä õààíà õàíäàõ âý?
7.4.¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé âý?
7.5.Õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã õýðõýí õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ âý?
7.6.Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò õ¿¿õäèéã ãàäààäûí èðãýíä ¿ð÷ë¿¿ëæ
áîëîõ óó?
8. ÀÑÐÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÕÀÐÃÀËÇÀÍ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ
8.1.Àñðàí õàìãààëàëò, õàðãàëçàí äýìæèëò ãýæ þó âý?
8.2.Àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã õýðõýí òîãòîîäîã âý?
8.3.ßàãààä àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîñíûã
õ¿÷èíã¿éä òîîöäîã âý?

5. 9. Õ¯ÍÄ ÍªÕÖªËÄ ÁÀÉÃÀÀ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÐÕÈÉà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ
9.1.Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä ãýæ õýí áý?
9.2.Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àðãà
9.3.Èðãýí òà õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäýä ÿìàð äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ
- 5 -
÷àäàõ âý?
10. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË
10.1.Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãýæ þó âý?
10.2.Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààðõ ãîìäîë, ìýäýýëëèéã
õààíà ãàðãàõ âý?
10.3.Õîõèðîã÷ ÿìàð äýìæëýã, òóñëàëöàà àâàõ ýðõòýé âý?
10.4.Õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõûí òóëä þó õèéæ
áîëîõ âý?
10.5.Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ áà õàðèóöëàãà

6. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
1. ÃÝÐËÝËÒ ÁÀ ÃÝÐ Á¯Ë
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
ãýð á¿ë íü ãýðëýëòèéí ¿íäñýí
äýýð ¿¿ñäýã áºãººä õóóëèéí äàãóó
ãýðëýñíýýð òºðèéí õàìãààëàëò,
äýìæëýã àâàõ áîëîìæòîéã ìýäýõ;
ÿìàð õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ãýðëýæ
áîëîõã¿é òàëààð òàéëáàðëàõ;
ãýðëýëòèéã õààíà á¿ðòã¿¿ëäýã, ÿìàð
áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ.
- 6 -
1.
2.
3.
1.1. Ãýð á¿ë ãýæ þó âý?
Àëèâàà õ¿í á¿ð íèéãìèéí àíõäàã÷ íýãæ áîëîõ
ãýð á¿ëèéí “ãèø¿¿í” áàéäàã. Ãýð á¿ë íü õ¿íèé
õóâèéí, áè÷èë îð÷èí õýäèé ÷ òýíä íèéãìèéí á¿õèé
ë íàñ, õ¿éñ, äàâõàðãûí ãèø¿¿ä àìüäàð÷, ýäèéí
çàñàã, ýð¿¿ë ìýíä, íºõºí ¿ðæèõ¿é, õºäºëìºð,
áîëîâñðîë, ñî¸ë, ò¿¿õ óëàìæëàë ãýýä íèéãìèéí
á¿õ òàëûí õàðèëöàà îðøèí áàéäàã.
Èéìä íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàã÷ ýðõ
ç¿é íü õ¿í á¿ðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã
òýãøýýð õàíãàæ, õàìãààëàõûí òóëä íèéãìèéí
àíõäàã÷ á¿ëýã áîëîõ ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä ÷
õ¿ðýëöýí ¿éë÷èëäýã.

7. - 7 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ãýð á¿ë ãýäýã íü ãýðëýëòèéí ¿ð ä¿íä áóé
áîëñîí, ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû /áèå áèåý
õàéðëàõ, õ¿íäýòãýõ ãýõ ìýò/ áîëîí ýä õºðºíãèéí
ýðõ ¿¿ðãýýð õîëáîãäñîí õàìòûí àìüäðàë á¿õèé
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã õýëíý ãýæ Ãýð á¿ëèéí òóõàé
õóóëüä òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
Ãýðëýëòèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãýýð
õîëáîãäñîí õàìòûí àìüäðàë á¿õèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã
“ãýð á¿ë” ãýíý.
Òýãâýë “Ãýð á¿ë” -èéã ýíãèéíýýð òîäîðõîéëáîë
ñýòãýë ñàíàà áîëîí ýäèéí çàñãèéí õóâüä õàðèëöàí
õàìààðàëòàé, ýíýõ¿¿ õàðèëöàí õàìààðàë íü
öóñàí áà óðàã òºðëèéí õóâüä áýõýæñýí á¿ëýã
õ¿ì¿¿ñ þì.

8. - 8 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð ãýðëýëòèéã
òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëýõ çàìààð
àëáàí ¸ñíû áîëãîí áàòàëãààæóóëñíààð ãýð á¿ë
íü òºðèéí õàìãààëàëòàíä îðäîã áàéíà.
1.2 Ãýðëýëò, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà
Ãýðëýëòèéã àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëñýí ¿åýñ
ýõëýí õîñóóä íü ãýð á¿ëä òîîöîãäîí, óëìààð
òóõàéí ãýð á¿ëä áàãòàõ ãèø¿¿äèéí õàðèëöàí
õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã áàéíà.
Ãýð á¿ë ¿¿ñýõ ¿íäýñ áîëñîí ãýðëýëò ãýäýã
íü áèå áèåý ò¿øèí, ¿ð õ¿¿õýä òºð¿¿ëýí ºñãºí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, íàñàí òóðøäàà õàìò àìüäðàõ
çîðèëãî á¿õèé õîñóóäûí õîîðîíäûí õîëáîîã
òºðèéí õóóëèéí äàãóó áàòàëãààæóóëàõûã õýëäýã.
Ìîíãîë Óëñûí Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä
çààñíààð ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí òóëä ãýð á¿ë
áîëîõ çîðèëãî á¿õèé õàéð ñýòãýëòýé ýðýãòýé,
ýìýãòýé õîñóóä õàðèëöàí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð
çºâøººðºëöñºí áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí ãýðëýõèéã
õ¿ñýã÷ õîñóóä íü õóóëüä çààñàí õàðøëàõ
øàëòãààíã¿é áàéõ ¸ñòîé.
1.2.1. Ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààí
ãýæ þó âý?
Ãýð á¿ë íü íèéãìèéí ¿íäñýí íýãæ ó÷ðààñ ãýð
á¿ëèéí õ¿ðýýíä áèé áîëñîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð
íü çºâõºí ãýð á¿ëä òºäèéã¿é íèéãýìä ÷ ñºð㺺ð

9. - 9 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
íºëººëäºã. Èéìä òºð íü ãýð á¿ëýýð äàìæóóëàí
õ¿í àìûíõàà óäàìøèë, ýð¿¿ë ìýíä òºäèéã¿é
õàðèëöàí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ íºõöºëèéã
áàòàòãàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Ìîíãîë Óëñàä ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõ õîñóóäàä
äàðààõü øàëòãààí áàéâàë ãýðëýõèéã õóóëèàð
õîðèãëîäîã áàéíà.
¯¿íä:
à. ªìíºõ ãýðëýëò õ¿÷èíòýé áàéãàà áîë
Ìîíãîë Óëñàä ýðýãòýé õ¿í íýã ýõíýð,
ýìýãòýé õ¿í íýã íºõºðòýé áàéõ çàð÷èì
¿éë÷èëäýã. Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü óðüä
ºìíº ãýðëýæ áàéñàí áºãººä òýðõ¿¿ ãýðëýëò
õ¿÷èíòýé áàéãàà áîë äàõèí ãýðëýæ áîëîõã¿é.
Èéìä äàõèí ãýðëýõèéí ºìíº ãýðëýëòýý àëáàí
¸ñîîð öóöëóóëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.
á. Ãýðëýã÷èä õî¸óëàà, ýñâýë õýí íýã íü 18
íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîë
Ãýðëýëò íü ãýðëýã÷ õîñóóäûí ººð õîîðîíä
òºäèéã¿é ¿ð õ¿¿õýä, ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿ä,
ìºí íèéãìèéí ºìíº õ¿ëýýõ îëîí ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã øèíýýð áèé áîëãîäîã.
Èéìä ãýðëýã÷èä íü áèå ìàõáîäèéí õóâüä
òºäèéã¿é ñýòãýõ¿éí õóâüä ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ,
õîëáîãäîí ãàðàõ õàðèóöëàãà á¿ðýí õ¿ëýýõ
÷àäâàðòàé áàéõûã øààðääàã áàéíà.

10. - 10 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
â. Òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî
ãýðëýõ
Ãýð á¿ëèéí ãîë çîðèëãî íü ¿ð õ¿¿õýä
òºð¿¿ëýí, ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ¿ð óäìàà
¿ëäýýõ ÿâäàë þì. Òºðººñ õ¿í àìûí óäìûí
ñàíã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñ
õîîðîíäîî ãýðëýõèéã õîðèãëîäîã.
ã. Õàðãàëçàí äýìæèã÷, äýìæ¿¿ëýã÷ õî¸ð
ãýðëýõ
Ãýðëýëò íü õîñóóäûí ñàéí äóðûí,
÷ºëººòýé, òýãø ýðõèéí ¿íäñýí äýýð õàðèëöàí
çºâøººðºëöñºí áàéõ øèíæèéã àãóóëàõ
ó÷èðòàé.
Õàðãàëçàí äýìæ¿¿ëýã÷ íü ººðèé㺺 á¿ðýí
òºëººëæ, õîëáîãäîõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõ
÷àäâàðã¿é èðãýí áàéäàã ó÷ðààñ äýýðõ çàð÷èì
õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëäîã.
ä. ¯ð÷ëýã÷, ¿ð÷ë¿¿ëýã÷ õî¸ð ãýðëýõ
¯ð÷ëýã÷ áîëîí ¿ð÷ë¿¿ëýã÷èéí õîîðîíä
õóóëèéí äàãóó ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õàðèëöàí
õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ññýí áàéäàã. Èéìä ¿ð÷ëýã÷,
¿ð÷ë¿¿ëýã÷ õî¸ð ãýðëýõèéã õîðèãëîõ õóóëèéí
çîõèöóóëàëò áàéäàã.
å. Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü, ýñâýë õî¸óëàà
óäàìøèõ õàíäëàãàòàé ñýòãýöèéí àðõàã
ºâ÷òýé áîë

11. - 11 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ñýòãýöèéí õóâüä ýð¿¿ë õ¿í àì, óäìûí
ñàíòàé áàéõ íü óëñ îðíû îðøèí òîãòíîõ
õàìãèéí ãîë òóëãóóð áàéäàã. Èéìä ñýòãýöèéí
ºâ÷èíã íü “óäàìøèõ õàíäëàãàòàé” ãýæ
òîãòîîñîí áîë ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààíòàé
ãýæ ¿çíý.
1.3 Ãýðëýëòèéã õýðõýí á¿ðòã¿¿ëýõ âý?
Ãýðëýëòèéã õóóëèéí äàãóó áàòàëãààæóóëàõûí
òóëä ò¿¿íèéã á¿ðòãýõ òóñãàé æóðàì áàéäàã.
Ãýðëýëòèéã òºðèéí áàéãóóëëàãà áóþó ñóì,
ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò á¿ðòãýäýã.
Õàðèí ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõäýý ãýðëýõ õîñ çààâàë
õî¸óë áèåýð áàéëöàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Ïðàêòèê àëõàì:
Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõ.
Ãýð á¿ë áîëîõ òàëààð ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð çºâøèëöñºí áàéíà.
Ýìíýëãèéí ¿çëýãò îðæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí
òîäîðõîéëîëò àâíà.
Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé
áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.
Ãýðëýõèéã õ¿ññýí ºðãºäëèéã õàìòðàí
ãàðãàíà.
Ãýðëýëò á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä áèåýð
î÷èæ á¿ðòã¿¿ëíý.
Ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýý àâíà.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

12. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõýä äàðààõü áè÷èã áàðèìòûã
á¿ðä¿¿ëíý.
- 12 -
¯¿íä:
ãýðëýõèéã õ¿ñýã÷äèéí õàìòðàí ãàðãàñàí
ºðãºäºë;
ãýðëýõèéã õ¿ñýã÷äèéí èðãýíèé ¿íýìëýõ;
ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîéëîëò /ººðñäèéí
îðøèí ñóóãàà ãàçðûí ýìíýëãèéí
áàéãóóëëàãààð øèíæèëãýý õèéëãýñýí
áàéíà/.
Õàðèí ãàäààäûí èðãýíòýé ãýðëýõ áîë:
ºðãºäëèéí íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí
îð÷óóëãûí õóóëáàð áîëîí òóõàéí ãàäààäûí
èðãýíèéã õàðüÿàëñàí óëñûí èðãýíèé ãýð
á¿ëèéí áàéäëûí á¿ðòãýëèéí ãàçðààñ
ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëò;
íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã ýðõ ç¿éí á¿ðýí
÷àäàìæòàé ãýæ çàðëàñàí íºõöºëä ø¿¿õèéí
øèéäâýðèéí õóóëáàð;
ãýðëýõèéã õ¿ñýã÷ íýã íü ºìíº íü ãýðëýæ
áàéñàí áîë ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí òóõàé
õîëáîãäîõ áàðèìò øààðäëàãàòàé áîëäîã.
1.
2.
3.
1.
2.
3.

13. - 13 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Õîñóóä ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõäýý á¿ðòãýõ áàéãóóëàãàä çààâàë
õî¸óë î÷èõ øààðäëàãàòàé
1.4. Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí à÷
õîëáîãäîë
ªíãºö õàðàõàä ãýðëýëò íü õîñóóäûí
õîîðîíäûí õîëáîî ìýò áîëîâ÷ ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿äèéí òºäèéã¿é ãýð á¿ë, íèéãìèéí õîîðîíäûí
õàðèëöàí õàìààðëûí ñóóðü áàéäàã.
ªºðººð õýëáýë, ãýðëýëòèéí ¿íäñýí äýýð ãýð
á¿ë ¿¿ñíý. Ýíý íü íýã òàëààñ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí
õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðãèéã áàòàëãààæóóëäàã áîë
íºãºº òàëààñ òºð áîëîí õºíäëºíãèéí áóñàä

14. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ýòãýýäòýé õàðüöàõ õýì õýìæýýã òîäîðõîé áîëãîæ
ºãäºã.
¯¿íýýñ ä¿ãíýõýä ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõ íü ãýð
á¿ëä, ìºí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä òîäîðõîé ¿¿ðãèéã
õ¿ëýýëãýõýýñ ãàäíà õàìãààëàëò, äýìæëýãèéã
àëáàí ¸ñîîð áèé áîëãîäîã.
Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñíýýð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä
äàðààõü íèéòëýã äàâóó áîëîìæèéã ýäëýõ ýðõòýé
áîëäîã. ¯¿íä:
õóóëèéí äàãóó ººðò îíîãäñîí ýðõýý ýäëýõ,
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã áóñäààñàà
øààðäàõ, ººðèéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ
áîëîìæ, íºõöºëººð õàíãóóëàõ. Òóõàéëáàë,
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìãèéí ãîë çîðèëãî
íü áèå áèåý õàéðëàí õ¿íäëýõ, õàðèëöàí
òóñëàëöàõ, èðýýä¿éãýý õàìòðàí á¿òýýõýä
÷èãëýãääýã. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü áèå
áèåý õàëàìæëàõ, õ¿íäýòãýõ, òýæýýí òýòãýõ,
òóñëàõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã. ͺ㺺 òàëààð ýíý
íºõöºëèéã áóñäààðàà õàíãóóëàõ, øààðäàõ
ýðõòýé áàéäàã.
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèéõýý õóâüä
õàìãààëàãäàõ, íèéãìèéí ç¿ãýýñ äýìæëýã
òóñëàëöàà õ¿ðòýõ ýðõòýé áîëäîã.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÀÑ
16 äóãààð ç¿éëèéí 11.
“....Ãýð á¿ë, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã òºð õàìãààëíà”
- 14 -
1.
2.

15. - 15 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
2. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈد¯ÄÈÉÍ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ
¯ð ä¿í:
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýâýìøèíý:
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä õýí õýí
õàìààðäàã áîëîõûã ìýäýõ;
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿàãààä õàðèëöàí
ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áîëîõ òàëààð
ìýäýõ;
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿìàð ýðõ,
¿¿ðýãòýé òàëààð òàéëáàðëàõ.
1.
2.
3.
2.1. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ãýæ õýí áý?
Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿íä ãýðëýã÷èä áóþó òýäýíòýé õàìò
àìüäàð÷ áàéãàà õ¿¿õýä, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ
õàìààðäàã.
ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈد¯Í
ÃÝÐËÝÃ×ÈÄ
/ͺõºð, Ýõíýð/
ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÁÓÑÀÄ ÃÈد¯Ä
Ãýðëýã÷èäòýé õàìò àìüäàð÷ áàéãàà:
- Õ¿¿õýä /òºðñºí, äàãàâàð, ¿ð÷ëýí àâñàí /
- Òºðëèéí õ¿í
- Ñàäàíãèéí õ¿í/

16. - 16 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
“Òºðëèéí õ¿í” ãýäýãò - ãýðëýã÷èéí ýöýã, ýõ, ºâºã
ýöýã, ýìýã ýõ, à÷ õ¿¿, à÷ îõèí, çýý õ¿¿, çýý îõèí,
òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿äèéã áàãòààäàã áîë “ñàäàíãèéí
õ¿í” ãýäýãò ãýðëýã÷èéí òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿, àâãà,
íàãàö, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿ä áàãòäàã áàéíà.
ªâºº, ýìýý, ààâ, ýýæ, õ¿¿õýä áîë ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä þì.
2.2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿàãààä õàðèëöàí
ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã âý?
Ãýð á¿ëèéí àç æàðãàëòàé, áàò áýõ áàéõ ñóóðü
íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ÿìàð
¿¿ðýã îðîëöîîòîé áàéíà âý? ãýäãýýñ èõýýõýí
øàëòãààëäàã.

17. ÃÝÐËÝÕÈÉÃ
Õ¯ÑÝÃ× ÕÎÑ
ÃÝÐËÝËÒ
/Ãýðëýëòýý àëáàí ¸ñîîð
- 17 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä õýí, õýí îðîõûã
íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ íü ÷óõàë. Ó÷èð íü
òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä õàìààðàõ ýòãýýä íü ãýð
á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äýýðýý õàéðëàí õ¿íäë¿¿ëýõ,
òýæýýí òýòã¿¿ëýõ, àñðàí õàìãààëóóëàõ, ýä õºðºíãº
õàìòðàí ºì÷ëºõ ãýõ ìýò òîäîðõîé ýðõ ýäëýõýýñ
ãàäíà áóñäûíõàà ºìíº õóóëü ¸ñîîð ¿¿ðýã õ¿ëýýæ
áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì.
2.3. ͺõºð, ýõíýð õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýõ
¿¿?
Ãýðëýëòèéã á¿ðòãýñýí ºäðººñ ýõëýí
ãýðëýã÷äèéí ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñíý.
ÝÐÝÃÒÝÉ ÝÌÝÃÒÝÉ
á¿ðòã¿¿ëñýí/
ÃÝÐËÝÃ×ÄÈÉÍ
ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ

18. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ãýðëýã÷èä íü ãýð á¿ëèéí äîòîð òýãø ýðõ ýäýëæ,
àäèë ¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýäýã.
Õ¿ñíýãò
ͺõºð, ýõíýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã
ÝÐÕ
- 18 -
/òýãø ýäëýíý/
¯¯ÐÝÃ
/àäèë õ¿ëýýíý/
1. Ãýð á¿ëýý òºëºâëºõ ãýð á¿ëä
øààðäàãäàõ
ýäèéí çàñãèéí
íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ
1.
2. Îðøèí ñóóõ ãàçàð,
ýðõëýõ àæèë,
ìýðãýæëýý ÷ºëººòýé
ñîíãîõ
2. Õýí íýãíèéõýý
ýðõèéã çºð÷èõã¿é,
áèå áèåý àëèâàà
õýëáýðýýð
õ¿÷èðõèéëýõã¿é
áàéõ
3. Õóâààðüò ýä
õºðºíãºòýé áàéõ
3. Óãèéí áè÷èã
õºòëºõ
4. Õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí ýä õºðºí㺺
ýçýìøèõ, àøèãëàõ,
çàõèðàí çàðöóóëàõ
4. Õ¿¿õäýý ºñãºí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
5. Ìàòåðèàëûí áîëîí
ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëîî áóðóóòàé
ýòãýýäýýñ ãàðãóóëàõ

19. - 19 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ýõíýð, íºõºð òýãø ýðõ ýäýëæ, àäèë ¿¿ðýã õ¿ëýýíý
2.4 Ýöýã, ýõ õ¿¿õäèéíõýý ºìíº ÿìàð ¿¿ðýã
õ¿ëýýäýã âý?
Õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí õàìãèéí àíõààðàë õàëàìæ
øààðäñàí ãèø¿¿í òóë äàðààõü ýðõèéã ýäëýõ
¸ñòîé.
ýð¿¿ë ìýíä ºñºæ áîéæèõ;
àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ;
õ¿÷èðõèéëëýýñ àíãèä áàéõ, ãýìò õýðýã,
çºð÷èë áîëîí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí àëèâàà
çºð÷뺺ñ õàìãààëóóëàõ;
ýöýã, ýõòýéãýý õàìò àìüäðàõ, òýäíèé
àíõààðàë õàëàìæèä áàéõ;
1.
2.
3.
4.

20. - 20 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ òºðºëõ õýë,
áè÷èã ¿ñýã, ¸ñ çàíøèë, ò¿¿õ ñî¸ëûí
óëàìæëàëûã ºâëºí ýçýìøèõ;
ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí
äýìæèã÷ ýðõèéã íü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä
òýäýíòýé õóóëü ¸ñíû õàðèëöààãàà çîãñîîõ,
òàñëàõ, ñýðãýýõ ýðõòýé.
5.
6.
Ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäèéíõýý ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Õàðèí õ¿¿õýä äàðààõü
æóðàìò ¿¿ðýãòýé:
ýöýã, ýõýý áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéã õàéðëàõ,
õ¿íäýòãýõ, òýäýíä òóñëàõ;
ýõ îðîí, áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí
õàìãààëàõ;
ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ;
òºðèéí õóóëü ¸ñûã ñàõèæ, àðä îëíû ºâ
óëàìæëàëûã äýýäëýí õ¿íäýòãýõ, ýçýìøèõ;
ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ;
àâúÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäèéíõýý ýðõèéã õàìãààëàõûí
çýðýãöýý õ¿¿õäèéã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü òóñëàõ
¿¿ðýãòýé.
Ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã õýäèéä
¿¿ñýõ âý? Õ¿¿õýä áîëîí ýöýã, ýõèéí õîîðîíäûí
ýðõ, ¿¿ðýã íü äàðààõü íºõöºë¿¿äýä ¿¿ñäýã áàéíà.

21. - 21 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
õ¿¿õýä òºðñíººð;
õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñíààð;
õ¿¿õýä ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé
äàãàâàð õ¿¿õýä áîëñíîîð.
1.
2.
3.
Õ¿¿õýä òóõàéí ãýð á¿ëä òºðñºí, ¿ð÷ëýí àâñàí,
äàãàâàð, áàòàëãààã¿é ãýð á¿ëä òºðñºí ýñýõýýñ ¿ë
õàìààðàí á¿ãä òýãø ýðõ ýäëýõ ¸ñòîé.
2.4.1. Õ¿¿õýä òºðñíèéã õýðõýí
á¿ðòãýäýã âý?
Õ¿¿õýä òºðñíèéã á¿ðòã¿¿ëýõ íü ýöýã, ýõèéí
õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã áàéäàã. Ýíý íü õ¿¿õýä, ýöýã, ýõèéí
õîîðîíä ¿¿ñýõ ýðõ, ¿¿ðãèéí áàòàëãàà áîëäîã.
Ýöýã, ýõ õ¿¿õäýý òºðñíººñ õîéø òºâ ñóóðèí
ãàçàðò áîë 15 õîíîã, àëñëàãäñàí ñóì, áàãò áîë
30 õîíîãèéí äîòîð õ¿¿õýä òºðñíèéã á¿ðòã¿¿ëýõ
¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýæ áàéäàã. Õ¿¿õäèéã ýöýã,
ýõèéí îðøèí ñóóãàà, ýñâýë õ¿¿õäèéí ººðèéíõ íü
òºðñºí ãàçðûí ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí
ãàçðûí èðãýíèé á¿ðòãýëèéí àëáà á¿ðòãýäýã.
Õýðýâ ýöýã, ýõ íü õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû
óëìààñ ººðèéí áèåýð õ¿ðýëöýí èðæ õ¿¿õäýý
á¿ðòã¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîë èðãýíèé á¿ðòãýëèéí
àæèëòàí ãýðò íü áóþó ººð ãàçàð î÷èæ á¿ðòãýæ
áîëíî.
Õ¿¿õýä òºðñíèéã á¿ðòã¿¿ëýõýä äàðààõü áè÷èã
áàðèìò øààðäëàãàòàé áàéäàã:

22. - 22 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
õ¿¿õýä òºðñºí òóõàé ýìíýëãèéí
ìàãàäëàãàà;
ýð¿¿ë ìýíäèéí äýâòýð, ýñâýë õ¿íäýòãýí
¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ýìíýëãèéí
ìàãàäëàãàà àâàõ áîëîìæã¿é íºõöºëä
òºðñºí áîë õºíäëºíãèéí ãýð÷èéí
òîäîðõîéëîëò;
ýöýã, ýõèéí èðãýíèé ¿íýìëýõ;
ýöýã, ýõèéí ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýý.
1.
2.
3.
4.
Çàðèì òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéã á¿ðòãýõýä íýìýëò
áàðèìò øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Òóõàéëáàë:
ýöýã íü íàñ áàðñíààñ õîéø 10 ñàðûí äîòîð
òºðñºí õ¿¿õäèéã íàñ áàðàã÷èéí îâîã,
íýðýýð á¿ðòãýõ øààðäëàãàòàé áîë ýöãèéí
íü íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý;
ãýðëýëòèéã öóöàëñíààñ õîéø 10 ñàðûí
äîòîð òºðñºí õ¿¿õäèéã á¿ðòãýõäýý ýöýã,
ýõèéí õàìòðàí ãàðãàñàí ºðãºäºë, ìºí
ãýðëýëò öóöàëñàí òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýð
øààðäëàãàòàé áîëäîã.
1.
2.
Õàðèí ãàäààäàä îðøèí ñóóãàà Ìîíãîë Óëñûí
õàðüÿàò èðãýíýýñ òºðñºí õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí íü
õ¿ñýëòèéã ¿íäýñëýí õèëèéí ÷àíàä äàõü Ìîíãîë
Óëñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí áîëîí êîíñóëûí
ãàçàð á¿ðòãýäýã.

23. - 23 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
2.5. Òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ýðõ,
¿¿ðýã ¿¿ñäýã áîëîõ íü
Õóóëèéí äàãóó ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü áèå
áèåèéíõýý ºìíº õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áîëîõûã
áèä äýýð ¿çñýí. Õàðèí òºðëèéí áîëîí ñàäàíãèéí
õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðãèéí õàìààðàë
íü 2 òºðëèéí çîõèöóóëàëòààð äàìæèí õýðýãæèæ
áàéäàã.
Òºðºë, ñàäàí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ÿìàð ýðõ,
¿¿ðýã ¿¿ñäýã áîëîõ òàëààð ÿðèõûí òóëä áèä:
òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñò õýí õýí õàìààðäàã
áîëîõ;
òýä ÿìàð òîõèîäîëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä
òîîöîãääîã áîëîõ òàëààð ýðãýí ñàíàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
1.
2.
Òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ íü ãýðëýã÷èäòýé õàìò
àìüäàð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä õóóëèéí äàãóó ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿íä õàìààðäàã. Ýíý íºõöºëä òºðºë,
ñàäàíãèéí õ¿í íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé ýðõèéã
ýäëýæ, áóñäûíõàà ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã.
Õàðèí 2 äàõü òîõèîëäîë áóþó ãýðëýã÷äýýñ
òóñäàà àìüäàð÷ áàéãàà íºõöºëä ýðõ, ¿¿ðýã íü äýýðõ
íºõöºëèéã áîäâîë õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë
áàéäàã. Æèøýýëáýë: ãýð á¿ëèéí ºäºð òóòìûí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîõ, ýäèéí çàñãèéí íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, äóíäûí õºðºí㺠õóâààõ çýðýãò øóóä
îðîëöîõ ýðõ, ¿¿ðýãã¿é.

24. - 24 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Óäìûí õóâüä òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äòýé
íýã ãàðàëòàéí õóâüä óäàì ñóäðàà ìýäýëöýõ,
õàéðëàí õ¿íäýòãýõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä
äýìæèí òóñëàëöàõ ýðõ, ¿¿ðýã ãàð÷ èðäýã. Òóõàéí
òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íýýñ ººð òýæýýí òýòã¿¿ëýõ
õ¿íã¿é òîõèîëäîëä á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä, ýñâýë
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õ¿íèéã õóóëèéí äàãóó
òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
ªâ çàëãàìæëàëûí õóâüä ººðò íü íýð öîõîí
ãýðýýñëýñýí òîõèîëäîëä áîëîí íàñ áàðàã÷èéí
õºðºíãèéã ºâëºõ ýõíýð, íºõºð, õ¿¿õýä, ýöýã, ýõ
áàéõã¿é áîë ò¿¿íèé òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í õàìãèéí
îéð òºð뺺ñ ýõëýí ºâ çàëãàìæëàõ ýðõòýé áàéäàã.

25. - 25 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
3. ÕÀÌÒÐÀÍ ÀÌÜÄÐÀÃ×
¯ð ä¿í:
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
õàìòðàí àìüäðàã÷ ãýæ õýí õýí
áîëîõûã òàéëáàðëàõ;
õàìòðàí àìüäðàõûí ñóë òàë,
ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí äàâóó
òàëûã òàéëáàðëàõ;
õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä áèé
áîëñîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà
çàìûã òîäîðõîéëîõ;
õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä
ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã òàëààð
òàéëáàðëàõ.
1.
2.
3.
4.
3.1 Õàìòðàí àìüäðàã÷ ãýæ õýí áý?
Ãýðëýëòèéã õóóëèéí äàãóó àëáàí ¸ñîîð
á¿ðòã¿¿ëäýã òóõàé áèä äýýð ¿çñýí áèëýý. Ãýâ÷
àìüäðàë äýýð ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ÷ ãýð á¿ë
áîëîõ çîðèëãîîð õàìòäàà àìüäàð÷ áàéãàà õîñóóä
íýëýýä áàéäàã.
Òýä õàéð ñýòãýëèéí ¿íäñýí äýýð õàìòûí
àìüäðàë ¿¿ñãýæ, ¿ð õ¿¿õýä òºð¿¿ëýí ºñãºí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, áèå áèåý äýìæèí òóñëàëöàõ,
õàìòðàí íýã àæ àõóé ýðõëýõ ãýýä ãýð á¿ëä áàéäàã

26. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
á¿õèé ë øèíæèéã àãóóëñàí áàéäàã. Ýäãýýð õîñûã
“õàìòðàí àìüäðàã÷” ãýæ íýðëýäýã áàéíà.
Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷äûã õóóëü ç¿éí
¿¿äíýýñ ýõíýð, íºõºð ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é
þì. “Õàìòðàí àìüäðàã÷” ãýäýã íü àëáàí ¸ñíû
á¿ðòãýëã¿é õýäèé ÷ ãýð á¿ë áîëîõ çîðèëãîîð
õàìòûí àìüäðàë ¿¿ñãýñýí õîñûã õýëíý.
3.2. Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿¿?
Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëñýíòýé õîëáîîòîéãîîð
õóóëèéí äàãóó ãýðëýã÷äèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðýã
¿¿ñäýã. Áîäèò àìüäðàë äýýð òýä ãýðëýã÷äèéí
¿¿ðãèéã áèå áèåèéíõýý ºìíº ñàéí äóðààð õ¿ëýýæ,
õýí ÷ áàéñàí ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é “ãýð á¿ë”-èéã
¿¿ñãýñýí áàéäàã.
Ãýâ÷ òýä îëîí æèë àìüäàðñàí, ¿ð õ¿¿õýäòýé
ºíºð ºòãºí áîëñîí, òýäíèéã “ýõíýð, íºõºð” ãýäãèéã
îéð òîéðíûõîí íü ñàéí ìýääýã çýðýã íü ãýðëýñýí
ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë áèø þì. Òèéìýýñ õàìòðàí
àìüäðàã÷äûã õóóëü ¸ñíû ýõíýð, íºõºð ãýæ ¿çýõ
áîëîìæã¿é òóë õóóëüä çààñàí ãýðëýã÷äèéí
õîîðîíäûí ýðõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõã¿é.
Õàðèí òýä äóíäààñàà ¿ð õ¿¿õýäòýé, õàìòûí íýã
àæ àõóéòàé áîë õóóëèéí äàãóó òýäíèé õîîðîíä ýíý
òºðëèéí ýðõ, ¿¿ðýã áèé áîëäîã. ªºðººð õýëáýë,
òýä ýöýã, ýõ áîëîõûíõîî õóâüä áèå áèåèéíõýý
- 26 -

27. - 27 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
ºìíº òºäèéã¿é õ¿¿õäèéíõýý ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýæ,
ýðõ ýäýëæ áîëíî.
Èéìä áàòàëãààòàé ãýð á¿ëýýñ ãàðàëòàé
õ¿¿õäèéí ºìíº ýöýã, ýõèéí õ¿ëýýäýã ¿¿ðýãòýé íýãýí
àäèë òýä õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ, ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
ãýýä õóóëüä çààñàí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã.
̺í òýä õàìòûí àæ àõóé, äóíäûí õºðºíãèéã
õàìòäàà áèé áîëãîñíû õóâüä òóõàéí õºðºíãèéã
õàìòðàí ºì÷ëºã÷ áàéíà. Ãýâ÷ õàìòðàí
àìüäðàã÷äûí õàìòäàà áèé áîëãîñîí ýíý õºðºíãº
íü “ãýð á¿ëèéí õºðºí㺔 áèø þì.
Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷äûí ºì÷ëºõ ýðõ íü
òóõàéí õºðºíãèéã áèé áîëãîõîä ººðèéí ç¿ãýýñ
çàðöóóëñàí õºðºí㺠ìºíãº, õºäºëìºð çýðãýýñ
õàìààðàí òîäîðõîéëîãääîã.
3.3. Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí
õ¿¿õäèéí ýðõ ÿìàð áàéõ âý?
Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä “ãýðëýã÷äèéí
ýðõ, ¿¿ðýã” ¿¿ñäýãã¿é õýäèé ÷ ýöýã, ýõ áîëîõòîé
õîëáîîòîéãîîð õóóëèéí äàãóó ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã.
Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õýä
íü áàòàëãààòàé ãýð á¿ëä òºðñºí õ¿¿õäèéí íýãýí
àäèë ýðõòýé áàéäàã. Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷èä
íü ýöýã, ýõ áîëîõûíõîî õóâüä:
1. õ¿¿õäèéíõýý ºìíº;

28. - 28 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áèå áèåèéíõýý ºìíº ãýðëýëòýý
á¿ðòã¿¿ëñýí ýöýã, ýõèéíõòýé íýãýí àäèë
õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ýíý ýðõ,
¿¿ðýã íü áàòàëãààòàé ãýð á¿ëä ýöýã, ýõ,
õ¿¿õäèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðýãòýé ÿã èæèë
¿éë÷èëäýã þì.
2.
Çàðèì òîõèîëäîëä õàìòðàí àìüäðàã÷äûí
äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õäèéã îâîãëîõ, àëáàí ¸ñîîð
ýöãèéí íýð äýýð á¿ðòã¿¿ëýõ àñóóäàëä õ¿íäðýë
ãàðäàã. Ó÷èð íü õ¿¿õäýä ýöýã, ýõ òîõèðîëöñîíû
¿íäñýí äýýð íýð, îâîã ºãäºã õýäèé ÷ áàòàëãààòàé
ãýð á¿ëä òºðñºí õ¿¿õýä ýöãèéí íýðýýð îâîãëîãääîã.
Õàðèí ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ýõýýñ òºðñºí,
ýñâýë õ¿¿õäèéí ýöýã àëáàí ¸ñîîð òîãòîîãäîîã¿é
áîë õ¿¿õýä õóóëèéí äàãóó ýõèéíõýý íýðèéã àâíà.
ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
24.4. Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ýõýýñ òºðñºí, ýñõ¿ë õ¿¿õäèéí ýöãèéã
òîãòîîñîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðã¿é áîë õ¿¿õýä ýõèéí íýðèéã
àâíà.

29. - 29 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õýä íü áàòàëãààòàé ãýð
á¿ëä òºðñºí õ¿¿õýäòýé àäèë ýðõòýé
3.4. Õàìòðàí àìüäðàã÷èä ñàëàõäàà ø¿¿õýä
õàíäàæ áîëîõ óó?
Õàìòðàí àìüäðàã÷èä ñàëàõ àñóóäàë àìüäðàëä
ò¿ãýýìýë áàéäàã. Òýäíèé ñàëàëòòàé õîëáîîòîé
õ¿¿õäèéí àñðàìæèéí áîëîí òýæýýí òýòãýõ, õºðºíãº
õóâààõ, õàðèëöàí áèå áèåíýý òýæýýí òýòãýõ ãýýä
øèéäâýðëýâýë çîõèõ îëîí àñóóäàë äàãàëäàí ãàð÷
èðäýã. Ãýâ÷ òýäíèé ñàëàëòûã áàòàëãààòàé ãýð
á¿ëèéí ãýðëýëòèéã öóöëàõòàé àäèë øèéäâýðëýõ
áîëîìæã¿é þì. Òýäíèé õîîðîíäûí õîëáîî àëáàí

30. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
¸ñíû áîëæ á¿ðòãýãäýýã¿é, ãýðëýëòèéí õàðèëöàà
¿¿ñýýã¿éòýé õîëáîîòîé. Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷èä
ñàëàõ àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäàõ áîëîìæã¿é.
Õàðèí òýäíèé ñàëàëòûã äàãàí çàéëøã¿é ãàð÷
èðäýã àñóóäëóóä áîëîõ õ¿¿õäèéí àñðàìæ, òýæýýí
òýòãýõ, õºðºí㺺ñ îíîãäîõ õóâèéã òîäîðõîéëîõòîé
õîëáîãäñîí ìàðãààíûã ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ
áîëíî. Æèøýýëáýë: òýä õàìòûí àìüäðàëûí
õóãàöààíä õàìòðàí áàéøèí áàðüñàí ãýâýë ò¿¿íä
õýí ÿìàð õýìæýýíèé õºðºíãº, õºäºëìºð çýðãèéã
çàðöóóëñíààñ õàìààð÷ áàéøèíãèéí òîäîðõîé
õóâèéã ºì÷ëºõ ýðõòýé áîëîõûã òîãòîîæ áîëíî.
- 30 -

31. - 31 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ïðàêòèê àëõàì:
Õàìòðàí àìüäðàã÷èä äóíäûí
õºðºí㺺ñ ººðò îíîãäîõ õóâèéã ø¿¿õýýð
òîäîðõîéëóóëàõûí òóëä:
Õàìòûí àìüäðàëòàé áàéñàí ãýäãýý
áàòëàõ íîòëîõ áàðèìò ãàðãàíà.
Õàìòðàí àìüäàð÷ áàéñàí
õóãàöààãàà íàðèéí òîäîðõîéëîõ
íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëíà.
Õàìòûí àìüäðàëòàé áàéõ õóãàöààíä
áèé áîëñîí õºðºíãº, ò¿¿íèé ¿íýëãýýã
íàðèéâ÷ëàí ãàðãàíà.
Õàìòðàí àìüäðàõ õóãàöààíä
õºðºí㺠îðóóëàí çàñàí
ñàéæðóóëñàí õºðºí㺠áàéãàà áîë
ò¿¿íèé æàãñààëò, ò¿¿íä çàðöóóëñàí
õºðºíãº, õºäºëìºðèéí ¿íýëãýýã
íîòëîõ çýðãýýð õîëáîãäîõ áàðèìòûã
ø¿¿õýä ãàðãàõ õýðýãòýé áîëíî.
1.
2.
3.
4.

32. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
4. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÕªÐªÍê
¯ð ä¿í:
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
ãýð á¿ëèéí õºðºíãºíä ÿìàð õºðºíãº
õàìààðäãèéã òàéëáàðëàõ;
ãýð á¿ëèí õºðºí㺠áèé áîëîõîä
ãèø¿¿äèéí îðîëöîîã ¿íýëýõ;
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí
ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãèéí îíîãäîõ
õýñãèéã òîäîðõîéëîõ;
ãýðëýã÷èä ýä õºðºíãèéí àñóóäëààð
òîõèðîëöîõ áîëîìæèéí òàëààð
òàéëáàðëàõ.
- 32 -
1.
2.
3.
4.
4.1. Ãýð á¿ëèéí õºðºí㺠ãýæ þó âý?
Ãýð á¿ë íü ãèø¿¿äèéíõýý õýâèéí àìüäðàõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ººðèéí ãýñýí
õºðºíãºòýé áàéäàã. Ãýð á¿ëèéí õºðºí㺠íü
ãýðëýã÷äèéí áóþó ýõíýð, íºõðèéí ãýð á¿ëèéí
áóñàä ãèø¿¿äèéí áóþó õ¿¿õýä áîëîí òýð ãýð á¿ëä
õàìòäàà àìüäàð÷ áàéãàà òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèé
õºðºí㺺ñ á¿ðääýã.
Õàðèí Ãýð á¿ëèéí õºðºíãèéã ºì÷ëºõ ýðõ
õýíä áàéíà âý? ãýäãýýñ õàìààðàí ãýð á¿ëèéí
õºðºíãèéã:

33. 1.
2.
1. Ãýðëýõýýñ ºìíº áàéñàí áóþó
- 33 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºíãº;
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí õºðºí㺠ãýæ 2 àíãèëäàã.
Ãýð á¿ëèéí ºì÷èéí ýíý 2 òºðëèéí ÿëãààã
åðºíõèé áàéäëààð òîéìëîí ¿ç¿¿ëáýë
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí
õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí õºðºíãº
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò
õºðºíãº
Ãýðëýñíýýñ õîéø
õàìòûí àìüäðàëûí
ÿâöàä áèé áîëñîí
ãýðëýñíýýñ õîéø ãýð á¿ëèéí
òóõàéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò
õºðºí㺠ãýæ õóóëèàð
òîäîðõîéëîãäñîí õºðºíãº
1.
2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä
ýçýìøèõ, àøèãëàõ,
çàõèðàí çàðöóóëàõ
àäèë ýðõòýé áàéäàã.
2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í
äàíãààðàà ºì÷ëºõ ýðõòýé.
4.2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò
õºðºí㺠ãýæ þó âý?
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò õºðºí㺠ãýäýã
íü òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ººðèéí ¿çýìæýýð
ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ á¿õèé
ãýðëýõèéí ºìíº áèé áîëñîí áóþó ãýðëýëòèéí
ÿâöàä ¿¿ññýí ýä õºðºí㺠áàéäàã.
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºíãºíä
äàðààõü ç¿éëñ õàìààðäàã áàéíà.

34. - 34 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ãýðëýõèéí ºìíº îëæ àâñàí ýä õºðºíãº,
ìºíãºí õóðèìòëàë, ýä õºðºíãèéí ýðõ;
ªâ, áýëýãëýëèéí æóðìààð øèëæ¿¿ëýí
àâñàí ìºíãºí õóðèìòëàë, ýä õºðºíãº, ýä
õºðºíãèéí ýðõ, òýäãýýðèéã õóäàëäñàí,
àðèëæñàíû ¿ð ä¿íä îëæ àâñàí ýä õºðºíãº,
ìºíãº;
Àìèí õóâèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä
çîðèóëñàí ýä õºðºíãº;
Îþóíû ºì÷ëºëèéí ç¿éëèéí ¿íý áóþó
çîõèîã÷èéí øàãíàë;
Õóâèéí àâúÿàñ, ÷àäâàð, îëîëò àìæèëòûã
ñàéøààí øàãíàñíû îðëîãî;
Õóâààðüò ýä õºðºí㺺𺺠îëæ àâñàí,
ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä
øààðäàãäàõ õºðºíãº, ìºíãº.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Äýýðõ õºðºíãèéã ºì÷ëºã÷ íü ãýð á¿ëèéí áóñàä
ãèø¿¿äýýñýý õàìààðàëã¿éãýý𠺺ðèéí ¿çýìæýýð
ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé
áàéäàã.
4.3. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí õºðºíãºíä ÿìàð õºðºíãº
õàìààðäàã âý?
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí ýä õºðºí㺠ãýäýã íü èõýâ÷ëýí ãýðëýñíýýñ
õîéø õàìòðàí àìüäàðñàí õóãàöààíä áèé áîëñîí
òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò õºðºí㺺ñ

35. - 35 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
áóñàä õºðºí㺠îðäîã.
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí õºðºíãºíä äàðààõü ç¿éëñ õàìààðäàã:
ãýðëýã÷èä, ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿í áîëîí
òýäãýýðèéí õàìòûí õºäºëìºð, àæ àõóéí
¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí áîëîí áóñàä
îðëîãî, ìºíãºí õóðèìòëàë, øèíýýð áèé
áîëñîí õºðºíãº;
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí õºðºíãèéí îðëîãîîð îëæ àâñàí ¿ë
õºäëºõ /õàøàà áàéøèí, îðîí ñóóö, ãàçàð/
áîëîí áóñàä ýä õºðºíãº;
íîãäîë õóâü, ¿íýò öààñ;
ãýðëýã÷èä, ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿íèé õýí
íýãíèé íýð äýýð áàéãààãààñ ¿ë øàëòãààëàí
ãýðëýñíýýñ õîéø áèé áîëñîí õºðºíãº;
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ººðèéí õóâààðüò
õºðºí㺺ñ äóíäàà õàìòðàí ºì÷ëºõºä
çîðèóëæ øèëæ¿¿ëñýí õºðºíãº, ìºíãºí
õóðèìòëàë;
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò ýä õºðºíãèéã
ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿ä èõ çàñâàð õèéñýí,
øèíý÷èëñýí, ººð÷ëºí òîíîãëîñíû óëìààñ
¿íý íü ¿ëýìæ íýìýãäñýí ýñâýë àíõ ãýð á¿ë
áîëîõîä çîðèóëàãäñàí /îðîí ñóóö, ãýð,
õàøàà, áàéøèí çýðýã/ õºðºíãèéã õàìòðàí
ºì÷ëºõ.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

36. - 36 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ãýðëýñíýýñ õîéø ãýð àõóéí àæèë ýðõýëñýí,
õ¿¿õýä àñàðñàí, ºâ÷òýé áàéñàí áîëîí õ¿íäýòãýí
¿çýõ áóñàä øàëòãààíààð îðëîãî îëîîã¿é áàéñàí
ýõíýð, íºõºð áîëîí ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿í
äóíäûí õºðºíãèéã õàìòðàí ºì÷ëºõ àäèë ýðõòýé.
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä îíîãäîõ äóíäûí ýä
õºðºíãèéã òîäîðõîéëîõîä ãýðëýã÷äèéí õ¿ñýëòèéí
äàãóó äàðààõü íºõöºëèéã õàðãàëçàí ¿çýæ,
ÿëãàìæòàéãààð îíîãäóóëæ áîëäîã. ¯¿íä:
Ãýðëýã÷äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë,
õ¿¿õäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûí
¿¿äíýýñ;
Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü äóíäûí ýä
õºðºí㺺 ç¿é áóñààð àøèãëàñàí,
íóóñàí íü òîãòîîãäñîí;
Ãýðëýëò öóöàëñàí íü ò¿¿íèé áóðóóòàé
¿éëäëýýñ øàëòãààëñàí íü òîãòîîãäñîí
íºõöºë îðíî.
1.
2.
3.
Ãýðëýëò öóöëàõ áîëîí õ¿÷èíã¿éä òîîöîõîîñ
áóñàä òîõèîëäîëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä íîãäîõ
ýä õºðºíãèéí õýñãèéã òîäîðõîéëîõäîî ãýð
á¿ëèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºí㺠áèé
áîëãîõîä îðóóëñàí ò¿¿íèé õºäºëìºðèéí îðîëöîî,
õºðºíãèéí õýìæýýã õàðãàëçàí áàãàñãàõ, ýñâýë
îëãîõã¿é áàéõààð ø¿¿õ øèéäâýðëýæ áîëíî. Õàðèí
òóõàéí ãèø¿¿íèé öýðãèéí æèíõýíý àëáà õààõ,
ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ, óäààí õóãàöààãààð ºâ÷ëºõ

37. - 37 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð õàìòðàí ºì÷ëºõ
äóíäûí ýä õºðºí㺠á¿ðýëäýõýä õºäºëìºðººð
áóþó õºðºí㺺𺺠îðîëöîæ ÷àäààã¿é áàéäàë
íü îíîãäîõ õóâèéã áàãàñãàí òîîöîõ ¿íäýñëýë
áîëîõã¿é.
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ ýä õºðºíãèéã ãèø¿¿ä
ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõäàà àäèë ýðõòýé áàéíà.

38. - 38 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
4.4. Ãýðëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõ íü à÷
õîëáîãäîëòîé þó?
Ãýðëýã÷èä õîîðîíäûí ýä õºðºíãèéí àñóóäëûã
ãýðýýãýýð çîõèöóóëæ áîëíî. Ýíýõ¿¿ ãýðýýã
“Ãýðëýëòèéí ãýðýý” õýìýýí íýðëýäýã.
Ãýðëýëòèéí ãýðýý íü ãýðëýã÷ õîñóóäààñ ºðõèéí
òºñºâ, çàðäëûã õàðèóöàõ æóðàì, ãýðëýëòèéã
öóöàëñàí íºõöºëä íîãäîõ õºðºíãèéã òîäîðõîéëîõ
çýðýã õºðºíãèéí ýðõòýé õîëáîãäñîí íºõöºëèéã
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Õàðèí ãýðýýíä õºðºíãèéí
áóñ õàðèëöààã çîõèöóóëñàí, ãýðëýã÷äèéí õýí
íýãíèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã èëòýä
äîðîéòóóëñàí, ýðõèéí ÷àäàìæèéã õÿçãààðëàñàí
íºõöºëèéã òóñãàõûã õóóëèàð õîðèãëîäîã.
Ãýðëýëòèéí ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëæ,
íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí òîõèîëäîëä õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëäîã. Ãýðëýã÷èä ýíýõ¿¿ ãýðýýã
ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí ºìíº áîëîí ãýðëýñíèé
äàðàà õýäèéä ÷ áàéãóóëæ áîëäîã. Õàðèí ãýðýý íü
ãýðëýëòýý àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëñýí ºäðººñ ýõëýí
õ¿÷èíòýé áîëäîã.

39. - 39 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
4.4.1. Ãýðëýëòèéí ãýðýý
Ïðàêòèê àëõàì:
Ãýðëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõ:
Õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëàõ òàëààð
óðüä÷èëàí òîõèðîëöîíî.
Õàðèëöàí õ¿ëýýõ, ýðõ ¿¿ðãèéí òàëààð
õî¸óëàà ñàíàë ãàðãàíà
Ãîë íºõöºë¿¿äèéã òîõèð÷, ãýðýýã
áè÷ãýýð ¿éëäýíý.
Ãýðýýã íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý.
1.
2.
3.
4.

40. - 40 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
çàãâàð
ÃÝÐËÝËÒÈÉÍ ÃÝÐÝÝ
2006 îíû.... ð ñàðûí ...ºäºð
1. Åðºíõèé íºõöºë
Ýíýõ¿¿ ãýðýýã ãýðëýã÷èä /ýõíýð, íºõðèéí îâîã, íýð,
îðøèí ñóóãàà ãàçðûã òîäîðõîé çààíà/ “Ãýð á¿ëèéí
òóõàé” õóóëèéí 20 äóãààð çóéë, “Èðãýíèé õóóëü” 132,
133 äóãààð ç¿éë¿¿äèéã óäèðäëàãà áîëãîí ýä õºðºíãèéí
õàðèëöààã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð
áàéãóóëàâ.
Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð ãýðëýã÷äèéí õîîðîíäûí ýä õºðºíãèéí
áóñ àìèíû õàðèëöààã çîõèöóóëàõûã õîðèãëîíî.
Ýíýõ¿¿ ãýðýýã ãýðëýã÷èä ãýðëýõèéí ºìíº, ãýðëýëòèéí
ÿâöàä, ìºí ò¿¿í÷ëýí ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëæ áàéãàà
òîõèîëäîëä áàéãóóëæ áîëíî. Õýðýâ ãýðëýõèéí ºìíº
ýíýõ¿¿ ãýðýýã áàéãóóëñàí áîë ãýðëýëòèéã á¿ðòã¿¿ëñýí
ºäðººñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî.
Ýíýõ¿¿ ãýðýýã íîòàðèàòààð çààâàë ãýð÷ë¿¿ëíý.
Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû
àøèã ñîíèðõîëûã äîðîéòóóëñàí, ýðõèéí ÷àäàìæèéã
õÿçãààðëàñàí íºõöºë òóñãàõûã õîðèãëîíî.
1.
2.
3.
4.
5.
2. Ãýðëýã÷äèéí ýðõ, ¿¿ðýã
Ãýðëýã÷ òóñ á¿ðò ãýðëýõýýñ ºìíº áàéñàí äàðààõ ýä
õºðºíãèéã ãýðëýã÷äèéí õóâààðüò õºðºí㺠áàéõààð
òîõèðîëöîâ. ¯¿íä:
1.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
/ýä õºðºíãèéí íýð, òºðºë, ÷àíàð, ¿íýëãýý òóñ á¿ðèéã òîäîðõîé çààæ ºãíº/
2. Ãýðëýñíýýñ õîéø áèé áîëîí äàðààõ õºðºíãèéã ãýðëýã÷
òóñ á¿ðèéí õóâààðüò õºðºí㺠áàéõààð òîõèðîëöîâ.
¯¿íä
--------------------------------------------------------------------------------------------------
/ýä õºðºíãèéí íýð, òºðºë, ÷àíàð, ¿íýëãýý òóñ á¿ðèéã òîäîðõîé çààæ ºãíº/.
3. Ãýðëýëòèéí ÿâöàä áèé áîëñîí äàðààõ õºðºíãèéã ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãºíä
îðóóëàõààð õàðèëöàí òîõèðîëöîâ. Ýíýõ¿¿ õºðºí㺺ñ
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä îíîãäîõ õóâü õýìæýý àäèë òýíö¿¿
áàéíà. ¯¿íä:
-------------------------------------------------------------------------------------------------
/ýä õºðºíãèéí íýð, òºðºë, ÷àíàð, ¿íýëãýý òóñ á¿ðèéã òîäîðõîé
çààæ ºãíº/

41. - 41 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
4. Ãýðëýëò öóöëàõ òîõèîëäîëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí
õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºí㺺ñ îíîãäîõ õýñãèéã
òîäîðõîéëîõîä äàðààõ æóðìûã áàðèìòëàíà.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
/Òîäîðõîé ýä õºðºíãèéã ìºíãºí ä¿íãýýð èëýðõèéëýí àäèë òýíö¿¿
áóþó ãýðëýã÷äèéí àëü íýãýíä îíîãäîõ õóâü õýìæýý íü èë¿¿ áàéõààð
òîõèðîëöîæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýã÷ òóñ á¿ðèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí áàéäàë, õ¿¿õäèéí ýðõ àøèã ñîíèðõîëûí ¿¿äíýýñ, äóíäûí ýä
õºðºí㺺 ç¿é áóñààð àøèãëàñàí, íóóñàí, ãýðëýëò öóöëàõ íü õýíèé
áóðóóòàé ¿éëäëýýñ øàëòãààëñàí çýðãèéã õàðãàëçàí îíîãäîõ õóâü
õºðºíãèéí õýìæýýã ººðººð òîãòîîõîîð òîõèðîëöñîíîî òîäîðõîé
çààæ ºãíº./
5. Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé 2.3-ä çààñàí ýä õºðºíãèéã çàõèðàí
çàðöóóëàõäàà íàñàíä õ¿ðñýí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí
çºâøººðëèéã áè÷ãýýð àâñàí áàéíà.
6. Ãýðýýíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëûã ãýðëýã÷äèéí
àëü íýã íü ãàðãàõ ýðõòýé. Ãýðýýíä îðñîí íýìýëò
ººð÷ëºëòèéã áè÷ãýýð ¿éëäýæ, ¿íäñýí ãýðýýíèé íýãýí
àäèë äàãàæ ìºðäºíº.
3. Ãýðëýã÷äèéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà
1. Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý òàëóóä ýñ áèåë¿¿ëáýë
çºð÷èãäñºí ýðõ, àøãàà ñýðãýýëãýõýýð øààðäàõ ýðõòýé.
2. Ãýðýýíèé íºõöºëèéã áèåë¿¿ëýýã¿é òàë ó÷èðñàí õîõèðëûã
á¿ðýí õàðèóöàæ àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé.
3. Ýíý òàëààð ãàðñàí ìàðãààíûã òàëóóä òîõèðîëöîí
øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áîë ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý.
4. Ãýðýýíèé õóãàöàà
Ýíýõ¿¿ ãýðýý íü ....................... õóãàöààíä õ¿÷èí òºãºëäºð
¿éë÷ëýõýýð òîõèðîëöîâ.
Òàëóóä ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñãàâàð áîëîõîä öóöëàõ
òàëààð ñàíàë ãàðãààã¿é áîë ýíý ç¿éëä çààñàí
õóãàöààãààð ãýðýý ñóíãàãäñàíä òîîöíî.
Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëñîí òîõèîëäîëä ýíýõ¿¿ ãýðýý íü
äóóñãàâàð áîëíî.
Ãýðýýã áàéãóóëñàí òàëóóä
1.
2.
3.
ͺõºð ..............îâîãòîé............ Ýõíýð........ îâîãòîé .............
Õàÿã..................... Õàÿã........................
Èðãýíèé ¿íýìëýõ ............ Èðãýíèé ¿íýìëýõ..................
Ðåãèñòðèéí äóãààð ............... Ðåãèñòðèéí äóãààð..................

42. - 42 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ãýðëýëòèéí ãýðýýãýýð ãýðëýã÷èä ýä õºðºíãèéí àñóóäëàà
çîõèöóóëíà.
5. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈد¯ÄÈÉÍ ÒÝÆÝÝÍ
ÒÝÒÃÝÕ, ÒÝÒï¯ËÝÕ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ
5.1. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òýæýýí òýòãýõ
¿¿ðýã ãýæ þó âý?
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü áèå áèåý õàëàìæëàõ,
õ¿íäýòãýõ, àëèâàà õýëáýðýýð õýí íýãíèé ýðõèéã
çºð÷èõã¿é áàéõààñ ãàäíà áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ
¿¿ðýãòýé áàéíà.

43. - 43 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Òýæýýí òýòãýíý ãýäýã íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí
àëü íýã íü íºãººäºº ìàòåðèàëëàã òóñëàìæ
¿ç¿¿ëýõèéã îéëãîäîã. Òýæýýí òýòã¿¿ëýõ çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áîëñîí áàãà íàñíû, íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí
ýõíýð, íºõºð, ýöýã, ýõ, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèéã
òýòã¿¿ëýã÷, õàðèí òýäýíä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýñýí òýòã¿¿ëýã÷èéí ýöýã, ýõ, ýõíýð, íºõºð,
òºðºë, ñàäàíãèéí çýðýã ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã
òýòãýã÷ ãýíý. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áèå áèåý òýæýýí
òýòãýñíèé òºëºº ÿìàð íýãýí õàðèó òºëáºð
øààðäàõ ýðõã¿é. Õóóëüä çààñíààð ãýðëýã÷èä áèå
áèåý, ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäýý, õ¿¿õýä íü ýöýã, ýõýý,
òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ
¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
5.2. Ãýðëýã÷èä áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ
¿¿ðýã
Òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä ãýðëýëòýý
á¿ðòã¿¿ëñýí ýõíýð, íºõðèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã
¿¿ñäýã òàëààð ºìíºõ á¿ëýãò òîäîðõîé ñóäàëæ
ìýäñýí áèëýý. Ãýðëýã÷èä áóþó ýõíýð, íºõðèéí
õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ññýí áîë òýä áèå áèåý
òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé.
Ýõíýð, íºõºð õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû
óëìààñ òóñäàà àìüäàð÷ áàéãàà, ãýðëýëòýý
öóöëóóëñàí çýðýã íºõöºë áàéäàë íü òýæýýí
òýòãýõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä ñààä áîëîõã¿é. Ýõíýð,

44. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
íºõºð õî¸ð áèå áèåý òýæýýí òýòãýõýýñ òàòãàëçñàí,
çàéëñõèéñýí áºãººä òýä õàðèëöàí òîõèðîëöîí
òýæýýí òýòãýõ ãýðýý áàéãóóëààã¿é áîë òýòã¿¿ëýã÷
ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé.
5.2.1. Õýí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ
ýðõòýé âý?
Ø¿¿õýä íýõýìæëýõ ãàðãàõ ýðõòýé ýòãýýäýä:
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí ýõíýð,
íºõºð;
3 íàñ õ¿ðýýã¿é áîëîí òàõèð äóòóó õ¿¿õäýý
àñàð÷ áàéãààãèéí óëìààñ õºäºëìºð
ýðõëýýã¿é ýõíýð, íºõºð;
ìàòåðèàëëàã òóñëàëöàà çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áàéãàà ýõíýð, íºõºð îðíî.
Òýä õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæã¿é, õ¿íäýýð
ºâ÷èëñºí, áàéíãûí àñðàìæ, òóñëàëöàà àâàõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà òóõàéãàà íîòëîõ ¿¿ðýãòýé.
Ýõíýð, íºõºð áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿íäýñëýë
áàéãàà íü òîãòîîãäâîë ø¿¿õ òýæýýí òýòãýõ
¿¿ðãèéã ýõíýð, íºõðèéí íýãýíä íîãäóóëíà. Çàðèì
òîõèîëäîëä ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí õýäèé ÷
ãýðëýã÷äèéí áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã õóóëèéí
äàãóó ¿ðãýëæèëäýã.
Ýíýõ¿¿ ¿¿ðýã ÿìàð òîõèîëäîëä ¿ðãýëæëýõ
òàëààð Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä òîäîðõîé çààñàí
áàéäàã. ¯¿íä:
- 44 -
1.
2.
3.

45. - 45 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü ãýðëýëòýý
öóöëóóëàõ áîëîí ãýðëýëò õ¿÷èí òºãºëäºð
áóñ áîëñîíä òîîöîãäîõîîñ ºìíº, ýñõ¿ë
ãýðëýëòýý öóöëóóëñíààñ õîéø íýã æèëèéí
äîòîð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí
àëäñàí íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë áîëîí
ãýðëýëò öóöëóóëàõààñ ºìíº áèé áîëñîí
íºõöºë áàéäàëòàé øóóä õîëáîîòîé
¿¿ññýí;
Ãóðâàí íàñ õ¿ðýýã¿é áîëîí òàõèð äóòóó
õ¿¿õäýý àñàð÷ áàéãààãèéí óëìààñ
õºäºëìºð ýðõëýýã¿é;
Ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ ¿åä òýòãýâýð
òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñýí, ýñõ¿ë ãýðëýëò
öóöëóóëàõààñ ºìíº òýòãýâýðò ãàðñàí áîë
íºõºð áóþó ýõíýðýýðýý òýæýýí òýòã¿¿ëýõ
ýðõòýé áàéäàã.
1.
2.
3.
Òýòã¿¿ëýã÷ íü ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ ¿åä
áîëîí òóõàéí íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýí áèé áîëñîí
òîõèîëäîëä ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.
Ýõíýð, íºõºð áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ
òýòãýëãèéí õýìæýý íü òýòã¿¿ëýã÷èéí àìüäàð÷
áóé á¿ñ íóòàãò Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí
àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøèíãèéí
õýìæýýíýýñ áàãàã¿é áàéíà.

46. - 46 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ïðàêòèê àëõàì:
Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñýí ãýäãýý íîòëîíî.
Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð õºäºëìºðèéí
÷àäâàð ò¿ð àëäñàí õóâü õýìæýýã
òîãòîîëãîíî. Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí
ìàãàäëàõ êîìèññûí ä¿ãíýëò ãàðñàí
áàéíà.
Ãýðëýã÷èä áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ãýðýý
áàéãóóëàõààð òîõèðîëöîæ áîëíî.
Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýã áîëîâñðóóëíà. Ãýðýý
íü ãýðýý áàéãóóëñàí îãíîî, ãàçðûí íýð,
íèéòëýã ¿íäýñëýë, òàëóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã,
õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà, ãýðýýíä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ãýðýý äóóñãàâàð
áîëîõ ¿íäýñëýë, áóñàä ç¿éë ãýñýí
õýñãýýñ á¿ðäýõ áºãººä ýíýõ¿¿ ãýðýýíä
òýòãýëýã òºëºõ æóðàì, íºõöºë, õýìæýý,
õýëáýð, õóãàöàà, ãýðýýíèé ¿¿ðãèéã
áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà
çýðãèéã òîäîðõîé çààíà.
Òýæýýí òýòãýõ ãýðýý áàéãóóëàõààñ àëü íýã
íü òàòãàëçàæ ìàðãààí ãàðâàë, õîõèðñîí
òàë ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàíà.
Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí óëìààñ àìü
áèåä ãýìòýë ó÷èðñàí áîë Ýð¿¿ãèéí
õóóëüä çààñíààð ÿë øèéòãýëèéã ø¿¿õ
îíîãäóóëíà.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

47. - 47 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
5.3. Ýöýã, ýõ õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã
Õ¿¿õýä òºðñíººð, ýñõ¿ë õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëæ
àâñíààð ýöýã, ýõ õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã
¿¿ñýõ áà õ¿¿õýä íü ýöýã, ýõýýðýý òýæýýí òýòã¿¿ëýõ
ýðõ ¿¿ñíý.
Ýöýã, ýõ íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîëîí íàñàíä
õ¿ðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õ¿¿õäýý
òýæýýí òýòãýíý. Õ¿¿õäèéã òýæýýí òýòãýõ íü
õ¿¿õäèéã àìüäðàëûí õýâèéí íºõöºëººð
õàíãàõàä ÷èãëýãäýæ, çºâõºí õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä
çîðèóëàãäàíà.
Õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëä:
Õ¿¿õýä òºðñíººð, ýñõ¿ë õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí
àâñíààð;
Õ¿¿õýä íàñàíä õ¿ðýýã¿é, ýñõ¿ë íàñàíä
õ¿ðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é
áàéõ;
Õ¿¿õäèéã òýæýýí òýòãýõ òàëààð áàéãóóëñàí
ãýðýýòýé, ýñõ¿ë ýíý òàëààð ãàðñàí ø¿¿õèéí
øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí çýðýã
áàãòàíà.
1.
2.
3.
Õ¿¿õýä ýöýã, ýõòýéãýý õàìò àìüäàð÷ áàéãàà
áîë òýäíèé õîîðîíä òýæýýí òýòãýõýä ÿìàð íýãýí
õºðºí㺠õóâààðèëàõ çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áºãººä
ºðõèéí òºñºâ, îðëîãûí òîäîðõîé õýñãèéã õ¿¿õäýý
òýæýýí òýòãýõýä çàðöóóëäàã.

48. - 48 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Õàðèí ýöýã, ýõ íü ãýðëýëòýý öóöëóóëæ áàéãàà,
õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ òàëààð õîîðîíäîî ñàíàë
çºðæ ìàðãàëäâàë òýæýýí òýòãýõ ãýðýý áàéãóóëàõ
çàìààð ìàðãààíàà øèéäâýðëýæ áîëíî. Õýðâýý
ýíý òàëààð òîõèðîëöîí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é
áîë ìàðãààíûã ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý.
Ø¿¿õ ýíý òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéí òýòãýëýãèéã
õ¿¿õäèéí íàñíû áàéäëûã õàðãàëçàí ñàð á¿ð
õ¿¿õýä òóñ á¿ðò äàðààõü õýìæýýãýýð òîãòîîíî.
¯¿íä:
11 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäýä òóõàéí á¿ñ
íóòàãò òîãòîîãäñîí àìüæèðãààíû äîîä
ò¿âøèíãèéí 50 õóâèàð;
11-16 íàñ /ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 18 íàñ/-òàé
áîëîí íàñàíä õ¿ðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí
÷àäâàðã¿é õ¿¿õäýä àìüæèðãààíû äîîä
ò¿âøèíãèéí õýìæýýãýýð.
1.
2.
Àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøèí
2012 îíû áàéäëààð (òºãðºã)
1 Óëààíáààòàð õîò 126500
2 Áàðóóí á¿ñ 115600
3 Ç¿¿í á¿ñ 113000
4 Õàíãàéí á¿ñ 116800
5 Òºâèéí á¿ñ 117500

49. - 49 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Òýòãýëãèéã ãàãöõ¿¿ õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä
çàðöóóëàõ ¸ñòîé. Òýòãýëãèéã õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä
çàðöóóëààã¿é áîë òýòãýëýã òºëºã÷ ò¿¿íèéã çîãñîîõ,
òýòãýëãèéã õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõûã
øààðäàõ ýðõòýé.
Õýðýâ òýòãýëýã òºëºã÷ íü çºâõºí öàëèí
õºëñíººñ ººð îðëîãîã¿é áîë õ¿¿õäèéí òýòãýëãèéí
õýìæýý íü ò¿¿íèé ñàðûí öàëèí õºëñ, ò¿¿íòýé
àäèëòãàõ îðëîãûí 50 õóâèàñ õýòýð÷ áîëîõã¿é.
Õ¿¿õäèéí òýòãýëýã äóóñãàâàð áîëîõ íü:
Õ¿¿õýä 18 íàñ õ¿ðñýí;
Òýòã¿¿ëýã÷ õ¿¿õýä áóñäàä ¿ð÷ëýãäñýí;
Òýòãýã÷, ýñõ¿ë òýòã¿¿ëýã÷ õ¿¿õýä íàñ
áàðñàí;
Íàñàíä õ¿ðñýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é
õ¿¿õýä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áîëñîí.
1.
2.
3.
4.
Õ¿¿õäýä îëãîõ òýòãýëãèéí õýëáýð:
1. ̺íãºí;
2. Ýä õºðºí㺺ð áàéæ áîëíî.

50. - 50 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Õ¿¿õäèéí òýòãýëãèéã ñàð, óëèðàë, õàãàñ æèë,
æèëýýð, ýñõ¿ë íýã óäàà îëãîæ áîëíî.
5.4. Õ¿¿õýä ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã
18 íàñàíä õ¿ðñýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé
õ¿¿õýä íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí, ýñõ¿ë
òóñëàëöàà çàéëøã¿é áàéãàà ýöýã, ýõýý òýæýýí
òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Òóõàéí õ¿¿õýä òºðñºí,
¿ð÷ëýãäñýí, äàãàâàð áàéñàí ÷ ÿëãààã¿é ýíý
¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý.
Ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõýä íàñàíä õ¿ðñýí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé á¿õ õ¿¿õýä àäèë ¿¿ðýã
õ¿ëýýíý. Õýðýâ òýæýýí òýòã¿¿ëýõ òàëààð ìàðãààí
ãàðñàí, òýòã¿¿ëýã÷ õýä õýäýí õ¿¿õýäòýé áºãººä
ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ òàëààð õîîðîíäîî
ìàðãàñàí áîë ø¿¿õ òýäíèé ýä õºðºíãèéí áîëîí
ãýð á¿ëèéí áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ, òýòãýëãèéí
õóâü, õýìæýýã õ¿í òóñ á¿ðò íîãäóóëàí òîãòîîæ
áîëäîã.

51. - 51 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Õ¿¿õýä íü òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýöýã, ýõýý òýæýýí
òýòãýõ ¿¿ðýãòýé.
5.5. Òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèé òýæýýí òýòãýõ
¿¿ðýã
“Òºðëèéí õ¿í” ãýäýãò - ãýðëýã÷èéí ýöýã,
ýõ, ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, à÷ õ¿¿, à÷ îõèí, çýý õ¿¿,
çýý îõèí, òýäãýýðèéí õ¿¿õäèéã áàãòààäàã áîë
“ñàäàíãèéí õ¿í” ãýäýãò ãýðëýã÷èéí òºðñºí àõ, ýã÷,
ä¿¿, àâãà, íàãàö, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿ä áàãòäàã
áàéíà. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é á¿òýí ºí÷èí, ýñõ¿ë ýöýã,
ýõýýðýý òýæýýí òýòã¿¿ëýõ áîëîìæã¿é õ¿¿õäèéã
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé òºðñºí, ¿ð÷ëýí àâñàí àõ,
ýã÷, ä¿¿, ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, õîéò ýöýã, õîéò ýõ íü
òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. ªºð òýæýýí òýòãýõ
õ¿íã¿é áîë òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ áèå áèåý

52. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ¿åä íü òýæýýí òýòãýõ
¿¿ðýãòýé áàéäàã. Òýòãýëãèéí õýìæýýã õàðèëöàí
òîõèðîëöîîã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õýýð òîãòîîëãîõ
áºãººä ýíý õýìæýý íü òóõàéí á¿ñ íóòàãò
òîãòîîãäñîí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí
õýìæýýíýýñ áàãàã¿é áàéíà.
5.6. Òýæýýí òýòãýõ òóõàé ãýðýý
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí òºðºë, ñàäàíãèéí
õ¿ì¿¿ñ áèå áèåíýý òýæýýí òýòãýõòýé õîëáîãäñîí
ýðõ, ¿¿ðãýý õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, ãýðýý
áàéãóóëàõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî. Èéíõ¿¿
òýòãýã÷, òýòã¿¿ëýã÷òýé õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû
¿íäñýí äýýð òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ,
òýæýýí òýòã¿¿ëýõ ýðõ ¿¿ññýíýýñ õîéø òîõèðîëöñîí
íºõöºëººð áèå áèåý òýòãýõýýð áàéãóóëñàí ãýðýýã
“Òýæýýí òýòãýõ ãýðýý” ãýäýã. Ýíý ãýðýýã áè÷ãýýð
¿éëäýæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéõ õóóëèéí
øààðäëàãà áèé.
Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýã áàéãóóëàõ íü òýæýýí
òýòã¿¿ëýõ ýðõ çºð÷èãäºõººñ õàìãààëàõ, ýíý
òàëààð ìàðãààí ãàðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,
óëìààð ìàðãààíûã õàðèëöàí òîõèðîëöîõ çàìààð
õºíäëºíãèéí îðîëöîîã¿éãýýð øèéäâýðëýõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. Èéì ÷ ó÷ðààñ òýæýýí
òýòãýõ ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëäàã áàéíà.
- 52 -

53. - 53 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýíä òýòãýëãèéí õýìæýý,
õýëáýð, õóãàöàà çýðãèéã òîäîðõîé òîõèðîëöîíî.
Òýòãýëãèéí õýìæýý ø¿¿õýýñ òîãòîîõ òýòãýëãèéí
õýìæýýíýýñ áàãà áàéæ áîëîõã¿é áºãººä òàëóóä
òîõèðîëöîõäîî òýòãýã÷èéí öàëèí, îðëîãûí
òîäîðõîé õóâèéã, ýñõ¿ë òîäîðõîé õóãàöààãààð
òîãòìîë ìºíãºí ä¿íãýýð, åðººñºº ãýðýý ¿éë÷ëýõ
íèéò õóãàöààíä íýã óäàà òîäîðõîé ìºí㺠áóþó
ýä õºðºí㺺ð òîõèðîëöîõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿
ãýðýýãýýð òîõèðîëöîõ òýòãýëãèéí õýëáýðèéí
õóâüä ìºíãºí ýñõ¿ë ýä õºðºí㺠áàéæ áîëíî.
Õýðýâ òýòãýëýãèéã ýä õºðºí㺺ð òîõèðîëöñîí
áîë ò¿¿íèé çàõ çýýëèéí òóõàéí ¿åèéí õàíøààð
òîãòîîíî. Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýíä òýòãýëãèéã
ñàð, óëèðàë, õàãàñ æèë, æèëýýð, ýñõ¿ë íýã óäàà
îëãîõîîð òîõèðîëöîæ áîëíî. Òýòãýã÷ òýòãýëãèéã
õóãàöààíäàà òºëººã¿é áîë ó÷èðñàí õîõèðëûã
íºõºí òºë¿¿ëýõ, õóãàöàà õýòð¿¿ëñýí õîíîã äóòàì
àëäàíãè òºë¿¿ëýõýýð òîõèðîëöîæ áîëíî
Òýòãýã÷ ãýðýýíèé ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é
òîõèîëäîëä òýäíèé õýí íýãíèé õ¿ñýëòýýð ø¿¿ã÷
çàõèðàìæ ãàðãàæ, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí
æóðìààð àëáàäàí áèåë¿¿ëíý. Òýæýýí òýòãýõ
òóõàé ãýðýýã òàëóóäûí õàðèëöàí òîõèðîëöñîíîîð
ººð÷èëæ, öóöàëæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä
òîõèðîëöîîã áè÷ãýýð ¿éëäýæ, íîòàðèàòààð
ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéõ ¸ñòîé.

54. - 54 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
çàãâàð
ÒÝÆÝÝÍ ÒÝÒÃÝÕ ÒÓÕÀÉ ÃÝÐÝÝ
------------------------- õîò Äóãààð 200....... îíû .....
/àéìàã, ñóì, ä¿¿ðýã/ ñàðûí..... ºäºð
Íýã òàëààñ ....................... õàÿãààð îðøèí ñóóõ................... òîîò
èðãýíèé ¿íýìëýõòýé ............. òîîò ðåãèñòðèéí äóãààðòàé ....................
îâîãòîé .............. (öààøèä “òýòãýã÷” ãýíý), íºãºº òàëààñ ........................
õàÿãààð îðøèí ñóóõ ................. òîîò èðãýíèé ¿íýìëýõòýé ....................
ðåãèñòðèéí äóãààðòàé ...................îâîãòîé ............... (öààøèä
“òýòã¿¿ëýã÷” ãýíý) íàð íü Ìîíãîë Óëñûí Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 38,
45 äóãààð ç¿éëèéã ¿íäýñëýí 20 ... îíû ... ñàðûí ... íèé ºäºð òºðñºí, íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õ¿¿ ........-ã òýæýýí òýòãýõýýð õýëýëöýí òîõèð÷, äàðààõü íºõöºë
á¿õèé ãýðýýã áàéãóóëàâ.
Íýã. Íèéòëýã ¿íäýñëýë
1.1. 20 ... îíû ........ ñàðûí .......-íèé ºäºð òºðñºí, íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿¿................ -ã òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðãèéã òýòãýã÷, òýòã¿¿ëýã÷ íàð
õýðýãæ¿¿ëýí, òýòãýëýã òºëºõ, ò¿¿íèéã çàðöóóëàõàä òàëóóäûí ýðõ,
¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, òºëºõ òýòãýëýãèéí õýìæýý, õýëáýð, òýòãýëýã
òºëºõ íºõöºë æóðàì, ãýðýýíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ çýðýã
àñóóäëûã òîäîðõîéëîõîä ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé çîðèëãî îðøèíî.
Ýíýõ¿¿ ãýðýý íü òàëóóä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ëýãäñýí
ºäðººñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áºãººä ýíý ãýðýýíèé 4.3-ä çààñàí
¿íäýñëýë áèé áîëñîí òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî.
Õî¸ð. Òàëóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã
2.1 Òýòãýã÷ íü ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí õýìæýý, õýëáýðýýð
òîãòîîñîí õóãàöààíä òýòãýëýã òºëºõ, òýòã¿¿ëýã÷ íü òýòãýëãèéã
çºâõºí õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàëòûí äàãóó çàðöóóëàõ ¿¿ðãèéã
òóñ òóñ õ¿ëýýíý.
2.2 Õ¿¿ ................. -ä îëãîõ òýòãýëãèéí õýìæýý ñàð á¿ð 100000 /íýã çóóí
ìÿíãà/ òºãðºã áàéíà.
2.3 Òýòãýã÷ íü ýíý ãýðýýíèé 3.1-ä òîõèðîëöñîí òýòãýëãèéã ñàð á¿ðèéí
5-íèé äîòîð............áàíêíû ..........òîîò õàäãàëàìæèéí äàíñàíä
øèëæ¿¿ëæ, òýòã¿¿ëýã÷èä ìýäýãäýõ.
2.4 Òýòã¿¿ëýã÷ òýòãýëãèéí ìºíãèéã çºâõºí õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä
çàðöóóëàõ.
2.5 Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ õ¿¿õäýä íýìýãäýë çàðäàë
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí òîõèîëäîëä òýòã¿¿ëýã÷ ýíý òóõàé
òýòãýã÷èä ìýäýãäýæ, çàðäëûã øààðäàõ ýðõòýé.

55. - 55 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ãóðàâ. Òàëóóäûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà
3.1 Òýòãýã÷ òýòãýëãèéã õóãàöààíä íü òºëººã¿é áîë õóãàöàà õýòýðñýí
õîíîã òóòàì òºëºã人ã¿é òýòãýëãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 0,5 õóâèàð
àëäàíãè òºëíº. Àëäàíãèéí õýìæýý íü òºëºã人ã¿é òýòãýëãèéí
¿íèéí ä¿íãèéí 50 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéíà.
3.2 Òýòãýã÷ òýòãýëãèéã õóãàöààíä íü òºëººã¿éãýýñ òýòã¿¿ëýã÷èä
õîõèðîë ó÷èðñàí áîë ò¿¿íèéã íºõºí òºëíº.
3.3 Òýòã¿¿ëýã÷ òýòãýëãèéã õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëààã¿é
íü òîãòîîãäñîí áîë òýòãýã÷ òýòãýëãèéã çîðèóëàëòààð íü
çàðöóóëàõûã øààðäàõ ýðõòýé. Õýðýâ ýíý òîõèîëäîëä òýòãýã÷èéí
ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé.
3.4 Ãýðýýíèé ¿¿ðãèéã òàëóóä ñàéí äóðààð ýñ áèåë¿¿ëáýë, òýòãýã÷,
òýòã¿¿ëýã÷èéã àëü íýãíèé õ¿ñýëòýýð Ìîíãîë Óëñûí Íîòàðèàòûí
òóõàé õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëä çààñíààð íîòàðèàòûí ìýäýãäýõ
õóóäàñ áè÷èæ, ÈÕØÕØÒÕóóëèéí çààëòóóäûã ¿íäýñëýí ø¿¿ã÷
çàõèðàìæ ãàðãàæ, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí æóðìààð àëáàäàí
áèåë¿¿ëíý.
ĺðºâ. Ãýðýýíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ
4.1 Òýòãýã÷, òýòã¿¿ëýã÷ òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíîîð ýíýõ¿¿
ãýðýýã ººð÷èëæ áîëíî. Ãýðýýíä îðóóëñàí àëèâàà íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã
çºâõºí áè÷ãýýð ¿éëäýæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéíà.
4.2 Ãýðýýíèé òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, ãýðýýã õóãàöààíààñ íü ºìíº
öóöàëæ áîëíî.
4.3 Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé ¿¿ðýã äàðààõ òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî. ¯¿íä:
- Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé .........ä çààñàí ãýðýýíèé õóãàöàà äóóññàí.
- Õ¿¿ ........... îâîãòîé ............. íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áîëñîí
áóþó 18 íàñàíä õ¿ðñýí.
- Õ¿¿ ................ îâîãòîé ................ íü áóñäàä ¿ð÷ëýãäñýí.
- Òýòãýã÷ ýñõ¿ë òýòã¿¿ëýã÷ íàñ áàðñàí.
Òàâ. Áóñàä çààëò
5.1 Õýðýâ òàëóóäûí õîîðîíä ìàðãààí ãàðâàë àëü áîëîõ òîõèðîëöîí
øèéäâýðëýõ áºãººä ìàðãààíàà øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðâýë ø¿¿õýýð
øèéäâýðë¿¿ëíý.
Ãýðýý áàéãóóëñàí òàëóóä: ................................................

56. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
6. ÃÝÐËÝËÒ ÄÓÓÑÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ
¯ð ä¿í:
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ
¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàõ;
ãýðëýëò öóöëàõ òîõèîëäîëä õààíà
õàíäàõ, áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõ;
çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí
æóðìààð ãýðëýëò öóöëàõûí
ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã òàéëáàðëàõ;
ãýðëýëò öóöëàõ, ãýðëýëòèéã õ¿÷èí
òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõûí ÿëãààã
òîäðóóëæ, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûã
ìýäýõ.
- 56 -
1.
2.
3.
4.
6.1. Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ãýæ þó âý?
Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ãýäýã íü ãýðëýã÷äèéí
õîîðîíä áèé áîëñîí ýðõ, ¿¿ðãèéã òýäíèé áîëîí
ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýëòýýð õóóëüä çààñàí
¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó çîãñîîæ áàéãàà ¿éë
àæèëëëàãààã õýëíý.
Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë òóñ á¿ðèéã
àâ÷ ¿çüå.

57. - 57 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
6.2. Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë
Ãýðëýã÷äèéí àëü íýã íü íàñ áàðñàí áóþó
íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí;
Ãýðëýëò öóöàëñàí;
Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ
òîîöñîí çýðýã íü õàìààðíà.
1.
2.
3.
Ýäãýýð ¿íäýñëýë¿¿äèéã òóñ á¿ðýýð íü àâ÷
¿çüå.
6.2.1. Ãýðëýã÷èä íàñ áàðñàíààð ãýðëýëò
äóóñãàâàð áîëîõ
Ãýðëýã÷äèéí àëü íýã íü, ýñõ¿ë õî¸óëàà
íàñ áàðñàí áîë íàñ áàðñàí òóõàé ýìíýëãèéí
ìàãàäëàãàà, îðøóóëñàí òóõàé òîäîðõîéëîëò
çýðãèéã ¿íäýñëýí ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà íàñ
áàðñíûã á¿ðòãýæ, íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý îëãîíî.
̺í ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä
çààñíààð èðãýí îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà àëãà
áîëñíîîñ õîéø 5 æèëèéí õóãàöààíä õààíà áàéãàà
íü ìýäýãäýõã¿é, ñóðàã ÷èìýýã¿é áîëñîí, ýñõ¿ë àìü
¿ðýãäýæ áîëîõ íºõöºë áàéäàëä àëãà áîëñíîîñ
õîéø íýã æèëèéí òóðø àìüä áàéãàà ýñýõ íü
ìýäýãäýõã¿é áàéãàà áîë ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí
õ¿ñýëòýýð ø¿¿õ îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð
èðãýíèéã íàñ áàðñàí ãýæ òîîöñîí øèéäâýð
ãàðãàñàí áîë íàñ áàðñíûã á¿ðòãýæ ãýð÷èëãýý
îëãîäîã.

58. - 58 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëñîí
òóõàé á¿ðòãýë õºòëºõèéã øààðäàõã¿é áºãººä íàñ
áàðñàí ãýæ çàðëàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ ýõëýí ãýðëýëò äóóñãàâàð
áîëíî.
6.2.2. Ãýðëýëò öóöëàõ
Ãýðëýëò öóöëàõ ãýäýã íü ãýðëýëòèéí õàðèëöààã
áóþó ýõíýð, íºõðèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õ¿ëýýõ
ýðõ, ¿¿ðãèéã õóóëèéí äàãóó äóóñãàâàð áîëãîæ
áàéãààã îéëãîíî.
Ãýðëýã÷èä öààøèä õàìò àìüäðàõ áîëîìæã¿é
áîëñîí ¿åäýý ÷ ãýðëýëò öóöëàõûã ººðñäèéí
õ¿ñýëòýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî.
Ãýðëýëò öóöëàõûã õóóëèàð ýðõ íü îëãîãäñîí
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà òýäíèé ãàðãàñàí
íýõýìæëýëèéã ¿íäýñëýí øèéäâýðëýíý.
Ãýðëýëò öóöàëæ áîëîõã¿é íºõöºë¿¿ä:
1. Ýõíýð íü æèðýìñýí;
2. Õ¿¿õýä íü íýã íàñ õ¿ðýýã¿é;
3. Õàðèóöàã÷ õ¿íä ºâ÷èëñºí;
Ãýðëýëòèéã çàõèðãààíû áóþó ø¿¿õèéí
æóðìààð öóöàëíà.

59. - 59 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
6.2.3. Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ
ãýæ òîîöîõ
Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ íýã ¿íäýñëýë ø¿¿õ
ãýðëýã÷èä áóþó ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýëòýýð
ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ ÿâäàë
þì.
Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ
òîîöîõ ãýäýã íü ãýðëýã÷èä ãýðëýõýä õàðøëàõ
øàëòãààí áàéõàä ãýðëýñýí, ýñõ¿ë ãýð á¿ë áîëîõ
çîðèëãîã¿éãýýð ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñýí íü èëýðñýí
òîõèîëäîëä ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé, ýñõ¿ë
ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýëòýýð ø¿¿õ ãýðëýëòèéí
õàðèëöààã äóóñãàâàð áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí ¿éë
àæèëëàãààã îéëãîíî. Ýíýõ¿¿ îéëãîëò íü ãýðëýëòèéí
õàðèëöààã äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë, ýðõ ç¿éí
¿ð äàãàâàð çýðãýýðýý ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé.
6.3. Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì
Ãýðëýëòèéã çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí
æóðìààð öóöàëäàã.
6.3.1 Çàõèðãààíû æóðìààð öóöëàõ
Ýíý íü ãýðëýã÷äèéí ãàðãàñàí ºðãºäëèéã
¿íäýñëýí ñóì , ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà ãýðëýëòèéí
õàðèëöààã äóóñãàâàð áîëãîæ áóé ¿éë àæèëëàãàà
þì. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýã÷èä:
Ãýðëýëòýý öóöëóóëàõûã õàðèëöàí
çºâøººðñºí;
1.

60. - 60 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Àðâàí íàéì õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäã¿é;
Ýä õºðºíãèéí áîëîí òýæýýí òýòãýõ,
òýòã¿¿ëýõ òàëààð ÿìàð íýãýí ìàðãààíã¿é
áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë ýõíýð, íºõºð
2 ãýðëýëò öóöëàõ á¿õ íºõöºëèéã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí áàéíà.
2.
3.
Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò
ãàðãàõ ºðãºäºëä õàâñàðãàõ áàðèìò áè÷èãò:
Ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýý;
18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäã¿é òóõàé îðøèí
ñóóãàà ãàçðûíõàà áàã, õîðîîíû Çàñàã
äàðãûí òîäîðõîéëîëò;
Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí
áàðèìò.
1.
2.
3.
ªðãºäëèéã àâ÷ õýëýëöýõ òóõàéëñàí öàãò ýõíýð,
íºõðèéã õî¸óëàíã èðñýí áàéõûã øààðääàã. Õýðýâ
òà õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ îðîëöîõ
áîëîìæã¿é áîë ººðèéíõºº áàéõã¿éä ãýðëýëò
öóöëóóëàõûã çºâøººð÷, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí
ºðãºä뺺 ãàðãàæ áîëíî.
6.3.2. Ãýðëýëòèéã ø¿¿õèéí æóðìààð
öóöëàõ
Ø¿¿õ ýõíýð, íºõðèéí àëü íýãíèé ãàðãàñàí
íýõýìæëýëèéí äàãóó ãýðëýëòèéã öóöàëæ áîëíî.
Ãýðëýëò öóöëàõ íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èéí
îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ø¿¿õýä ãàðãàíà.
Õàðèí íýõýìæëýã÷ áàãà íàñíû õ¿¿õýäòýé áóþó

61. - 61 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
òàõèð äóòóó çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë
ººðèéíõºº îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ø¿¿õýä
íýõýìæëýëýý ãàðãàæ áîëíî. ̺í ò¿¿í÷ëýí òýä
àëü ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ âý? ãýäãýý õàðèëöàí
òîõèðîëöîæ áîëíî.
Ãýðëýëò öóöëàõ èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õ
øèéäâýðëýõäýý:
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã õýíèé
àñðàìæèíä ¿ëäýýõ;
Õ¿¿õäèéã áîëîí ýõíýð, íºõ𺺠òýæýýí
òýòãýõ, òýòã¿¿ëýõ;
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò áîëîí
õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãèéí
òàëààðõ ìàðãààíòàé àñóóäëûã õàìòàòãàí
øèéäâýðëýæ áîëíî.
Ø¿¿ã÷ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ãýð
á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí
øèéäâýðëýõäýý äàðààõü àðãà õýìæýýã óðüä÷èëàí
àâ÷ áîëíî. ¯¿íä:
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä áîëîí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ýöýã, ýõèéã òýæýýí
òýòã¿¿ëýõ;
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí õýí
íýã äýýð áàéëãàõ;
Ãýðëýã÷äèéã òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ;
Ãýðëýã÷ õýí íýãèéã òýæýýí òýòã¿¿ëýõ;
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.

62. - 62 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Îðîí ñóóö áîëîí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí
ºì÷, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºõ ýðõèéã
áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ, õóäàëäàõ, áýëýãëýõ,
çàõèðàí çàðöóóëàõûã õîðèãëîõ;
Ø¿¿õèéí çàðäëûí çîõèõ õóâèéã óðüä÷èëãàà
áîëãîí òºë¿¿ëýõ;
Ýõíýð, íºõðèéã /ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã/
ýâëýð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã 3 ñàð õ¿ðòýëõ
õóãàöààãààð àâàõ.
5.
6.
7.
Ýíý òóõàé ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàíà.
Ãýðëýã÷èä ººðñ人 ø¿¿õ õóðàëäààíä
èðýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü
õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð èðýýã¿é áîë ø¿¿õ
õóðàëäààíûã õîéøëóóëæ áîëíî. Õýðýâ ãýðëýã÷èä
õî¸ð äàõü óäàà õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð
èðýýã¿é áîë õýðãèéã õàðèóöàã÷èéí áàéõã¿éä
øèéäâýðëýæ áîëíî. ̺í íýõýìæëýã÷ èðýýã¿é
òîõèîëäîëä ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã áóöààäàã. Õýðýâ
íýõýìæëýã÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ
ø¿¿õ õóðàëä áèå÷ëýí îðîëöîæ ÷àäàõã¿é áîë
ººðèé㺺 áàéõã¿éä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõèéã
õ¿ññýí õ¿ñýëòèéã áè÷ãýýð ãàðãàõ áîëîìæòîé.
Ýíý òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷èéã îðîëöóóëàëã¿é
ø¿¿õ õóðàëäààíààð ãýðëýëò öóöëàõ õýðãèéã
øèéäâýðëýæ áîëíî.

63. - 63 -
Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é
Ãýðëýëòèéã çàõèðãààíû æóðìààð öóöëàõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä
ø¿¿õèéí æóðìààð öóöàëíà
Ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ òàëààð ýõíýð, íºõðèéí õýí íü ÷ íýõýìæëýõ
ãàðãàõ ýðõòýé