การจัดการมรดกวัฒนธรรม โดย รศ.ชนัญ วงษ์วิภาค

1. 13
การจัดการมรดกวัฒนธรรม
(CHM)
โดย รศ. ชนัญ วงษ์วิภาค

2. 1
บทที่ 1
การจัดการมรดกวัฒนธรรม (CHM)
รศ.ชนัญ วงษวิภาค
บทนํา
การจัดการมรดกวัฒนธรรม (CHM) คือการดูแลอยางเปนระบบที่นํามาใชธํารงคุณคาทางวัฒนธรรม
ของทรัพยสินมรดกเพื่อความรื่นรมยคนปจจุบันและคนชั้นลูกหลานในอนาคต การจัดการมรดกวัฒนธรรมเปน
ปรากฏการณใหมระดับโลกทั้งนี้พอจะพิจาณาไดจากประมวลกฎหมายและกฏบัตรตางๆ เชนกฎบัตรเวนิส
(ICOMOS ค.ศ.1994)และอนุสัญญาเกี่ยวกับมรดกโลกภายใตการดําเนินงานของ UNESCO ซึ่งออกกฏเกณฑที่
เปนหลักสําคัญๆ ในอันที่จะปกปองคุมครองมรดกวัฒนธรรม ประเทศสวนใหญรับหลักการเหลานี้ไปในแงของ
กฎหมายปกปองคุมครองมรดกวัฒนธรรมอยางเปนทางการ หรือรับนโยบายการจัดการมรดก ตามแนวทางที่
ICOMOS และ UNESCO ประกาศออกมาเนื่องจากการทองเที่ยววัฒนธรรมใชมรดกวัฒนธรรมของแหลง
ทองเที่ยวปลายทางเปนทรัพยากรทองเที่ยวหลัก จึงจําเปนอยางยิ่งที่จะตองเขาใจพื้นฐานของการจัดการมรดก
วัฒนธรรมกอนที่จะใชทรัพยากรดานนี้เพื่อการอื่นใด
การหาวิธีที่จะจัดการมรดกวัฒนธรรมในหนทางอยางยั่งยืนจริงๆนั้นปรากฏชัดแจงอยูในเรื่องของ
ประโยชนที่ดีที่สุดของมรดกนั้นๆนอกจากนี้ยังขึ้นอยูกับวาใครเปนผูจัดการวัฒนธรรมและชุมชน เปนที่
ตระหนักดีวาการทองเที่ยวเปนการใชมรดกอยางมีศักยภาพเพิ่มขึ้นเรื่อยๆอยางหนึ่ง ทําใหเพิ่มความกดดัน
ยิ่งขึ้นตอการทองเที่ยวและมีผูมีสวนไดสวนเสียในการจัดการมรดกวัฒนธรรมที่จะรวมมือกันเพื่อผลประโยชน
แกสวนรวม (TCA 1998 ; World Bank 2000 ; World Monuments Fund 2000) เหนือสิ่งอื่นใดแลวยิ่งแต
ละฝายมีความเขาใจกรอบปรัชญาและความตองการของกันและกันมากเทาไรก็จะเปนหุนสวนกันไดดียิ่งขึ้น
เทานั้น
แนวคิดหลัก
โดยทั่วไปแลวประเทศตางๆจะคุนเคยกับคําวา “การจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม”กันอยางกวางขวาง
ยกเวนสหรัฐจะใชคําวา “การจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม”กันเปนสวนใหญ(Pereson and Sullivan 1995 ;
Masintocsh 1999) ทั้งสองแนวคิดมีนัยภายในที่แตกตางกัน “ทรัพยากร”บงบอกถึงการพิจารณาทรัพยสิน ที่
มีคุณคาทางเศรษฐกิจและสามารถนําทรัพยสินนั้นไปใชประโยชนได แตคําวา “มรดก”ไมไดตระหนักถึงคุณคา
เชิงเศรษฐกิจของทรัพยสินอีกทั้งยังยอมรับความเปนมรดกตกทอดของทรัพยสินนั้นตอไปดวย การพิจารณา
เชนนี้มีนัยถึงขอผูกมัดพันธะบางประการและความรับผิดชอบ(ตอการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม) บรรดา
ผูจัดการมรดกวัฒนธรรมก็ยังคงเขาใจวาเวลาใชคําวาทรัพยากรวัฒนธรรมผูคนทั่วไปไมอาจเขาใจกระจางชัดใน
ทันทวงที อีกทั้งยังเปนแนวคิดที่ไมสมสมัยที่จะใหสาธารณะรับรูโดยทั่วถึงกันทั้งๆที่สาธารณะเปนผูรับผิดชอบ
ตอมรดกทางวัฒนธรรมอยางยิ่งยวด((Pereson and Sullivan 1995)

3. 2
การสงวนรักษาตัวอยางที่เปนตัวแทนของมรดกวัฒนธรรม
เปาหมายหลักของการจัดการมรดกทางวัฒนธรรมคือสงวนรักษาตัวอยางที่เปนตัวแทนมรดก
วัฒนธรรมที่จับตองไดและมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมเพื่อผูคนในอนาคต เปนที่ตระหนักกันวาในศตวรรษที่
20 เรื่อยมากระทั่งปจจุบันโลกเกิดการเปลี่ยนแปลงอยางรวดเร็วทําใหมรดกวัฒนธรรมสวนใหญตกอยูใน
อันตราย มรดกวัฒนธรรมทางวัตถุถูกทําลายเสียหาย อีกทั้งความรูที่เกี่ยวของมรดกวัฒนธรรมโดยเฉพาะภูมิ
ปญญาทางวัฒนธรรมก็สูญหายไปดวยเชนกัน การจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมพยายามที่จะสรางระบบที่เปน
ทางการเพื่อบงชี้ตัวอยางของมรดกและการสงวนรักษามรดกนั้นไวเพื่ออนาคต ฉะนั้นมรดกในที่นี้จึงไมรวมถึง
ทุกสิ่งทุกอยาง ตัวอยางมรดกที่ดีที่สุดจะไดรับการสงวนรักษาเชน ปรามิดในประเทศอียิปต นครวัดประเทศ
กัมพูชา หรือที่ฝงศพของยุคกอนประวัติศาสตรที่แหลงโบราณคดีโปงมะนาวอําเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี
หลักฐานโบราณวัตถุและโบราณสถานเหลานั้นเปนสิ่งที่สรางขึ้นมาภายใตสภาพสังคม วัฒนธรรมและ
สิ่งแวดลอมพิเศษ(ที่แตกตางไปจากยุคสมัยอื่นๆ)ซึ่งเปนไปไมไดที่จะสรางขึ้นมาใหม เมื่อตระหนักถึง
ความสําคัญของ ทรัพยสินมรดกวัฒนธรรมการที่จะตองสงวนรักษาไวเพื่อคนรุนตอไปในอนาคตไดรูจักและ
เขาใจจึงเปนสิ่งที่หลีกเลี่ยงไมได
ทรัพยสินมรดกนั้นมีขอบเขตกวางใหญไพศาลที่ไมใชเฉพาะสิ่งดึงดูดใจประเภทสิ่งศักดิ์สิทธิ์ รูปเคารพ
หรือสถานที่มีผูมาเยือนมากๆ แตทรัพยสินมรดกวัฒนธรรมยังรวมถึงตัวอยางมรดกวัฒนธรรมธรรมดาสามัญที่
สะทอนถึงวิถีชีวิตปกติประจําวัน คุณคาและธรรมเนียมประเพณีที่ถือปฏิบัติกันอยูเปนปกติวิสัย อายุสมัยหรือ
ความเกาใหมของมรดกวัฒนธรรมก็ไมใชสิ่งสําคัญที่สุดที่จะอนุรักษปกปองมรดกเหลานั้นเชนกัน มรดก
วัฒนธรรมที่เกิดขึ้นในอดีตอันไกลโพนก็อนุรักษ สวนมรดกทรัพยสินรวมสมัยที่มีคุณคาแหงความทรงจําของ
ตอนตนหรือตอนปลายของคริสตวรรษที่ 20 บางอยางก็จําเปนจะตองสงวนรักษาไวเชนกันเพราะของเชนนี้จะ
กลายเปนมรดกวัฒนธรรมในอนาคต(ตัวอยางเชนเศษทรากปรักหักพังของกําแพงเบอรลินและคอมพิวเตอร
แมคคินทอสซรุนแรก)
การสงวนรักษาของคุณคาภายใน
ประเด็นสําคัญที่จะสงวนรักษาสิ่งใดก็ตามเพื่อใหเปนมรดกสําหรับคนรุนตอๆไปในอนาคตนั้นคือสิ่งนั้น
ตองมีคุณคาความดีทางสังคม เมื่อสาธารณะรับทราบทั่วกันถึงคุณคาทางสังคมของมรดกดังกลาวความรูสึกที่
จะปกปองยอมเกิดขึ้นไดไมยากนัก การมองเห็นแตเพียงคุณคาที่อยูภายในมรดกวัฒนธรรมเพื่อการคาพานิชย
เหมือนเชนที่อุตสาหกรรมการทองเที่ยวทั้งหลายปฏิบัติกันอยูจึงเปนสิ่งที่ยากอยางหนึ่งที่จะใหบังเกิดความปติ
ชื่นชมมรดกวัฒนธรรมวาแทจริงนั้นมีคุณคาทางสังคมมากกวา(คุณคาทางเศรษฐกิจ)คุณคาทางสังคมของมรดก
วัฒนธรรมมาจากการที่มรดกนั้นมีความหมายตอชุมชน(เจาของมรดก)หรือมาจากคุณคาที่มรดกนั้นมีอยู มิใช
คุณคาที่มาจากการนํามรดกนั้นไปทํามาคาขายมีรายไดอยางที่หลายคนเขาใจ

4. 3
มรดกสวนใหญสมควรที่จะไดนําเสนอและแปลความหมายสูสาธารณะได
หากเปาหมายหลักของการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมคือสงวนรักษาตัวอยางที่เปนตัวแทนมรดกเพื่อ
ผูคนในอนาคต จึงเปนสิ่งสําคัญดวยเชนกันที่จะทําใหผูคนในปจจุบันไดเขาถึงแงมุมตางๆของทรัพยสินมรดก
ทางวัฒนธรรม การนําเสนอทรัพยสินมรดกที่จับตองไดเพื่อความเขาใจไดอยางดีจําเปนอยางยิ่งจะตองแปล
คุณคาทางวัฒนธรรมของมรดกเหลานั้นใหอยูในแนวทางที่นักทองเที่ยวผูมาเยือนทุกหมูเหลาเขาใจได สามารถ
นําเสนอขอมูลที่เกี่ยวกับมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมในฐานะที่เปนสวนของการตีความมรดกที่จับตองได
โดยเฉพาะอยางยิ่งเมื่อมีความสัมพันธใกลชิดปรากฏอยูระหวางมรดกวัฒนธรรมทั้ง 2 ประเภทนั้น(NTHP
1999)
ผูจัดการมรดกวัฒนธรรมตางถูกกระตุนเรงใหวางแผนเพื่อการนําเสนอตอผูมาเยือนทรัพยสินมรดก
วัฒนธรรมในฐานะที่เปนสวนสําคัญของการอนุรักษและการจัดการที่กําลังดําเนินอยู(Shacky 1998 ;
ICOMOS 1999) ตอนที่นําเสนอเรื่องราวที่เกี่ยวของกับมรดกวัฒนธรรมจําเปนตองใหอยูในรูปแบบของ
การศึกษาและความบันเทิงเริงรมยควบคูกันไป ปกติแลววัตถุประสงคหลักของการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม
คือเพื่อการศึกษาทั่วๆไปหรือเพื่อสรางความตระหนักในความสําคัญของมรดกวัฒนธรรม ดังกรณีตัวอยางของ
พิพิธภัณฑที่ทุกสิ่งทุกอยางที่จัดแสดงทั้งตําแหนงที่ตั้ง วัตถุที่จัดแสดงหรือวิถีปฏิบัติทางวัฒนธรรมที่นําเสนอ
ฯลฯ ลวนระบุชัดวาเปนไปเพื่อจุดประสงคของการศึกษาเรียนรูเปนสําคัญ (Ghose. 1992 ; Lord and Lord
1999) อยางไรก็ตามการนําเสนอที่มุงเนนความบันเทิงเริงรมยก็อาจจะชวยเพิ่มจํานวนผูมาเยือนไดมากขึ้น เปด
โอกาสใหแกผูจัดการมรดกวัฒนธรรมไดสงสารเกี่ยวกับคุณคาของมรดกสูผูคนไดมากชึ้น ดังนั้นทายที่สุดก็จะ
ไดรับการสนับสนุนในการอนุรักษปกปองมรดกนั้นตามมาดวย
ความสําคัญของมรดกที่จับตองไดและมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม
เปนที่ทราบกันดีวามรดกวัฒนธรรมนั้นมีทั้งประเภทที่จับตองไดและประเภทที่จับตองไมได ที่แลวมา
ผูเชี่ยวชาญการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมดูจะคุนเคยกับการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมดานสถานที่ เสนทาง
วัตถุโบราณ อาคารเกาแก แหลงสําคัญทางประวัติศาสตร แหลงโบราณคดีและซากปรักหักพังที่ยังเหลือเคา
โครงอยูบาง ฯลฯ อยางไรก็ตามยังคงมีมรดกวัฒนธรรมที่จับตองไมไดที่จะตองเขาไปจัดการดูแลเพื่อให
สาธารณะตระหนักถึงคุณคาทางสังคมที่จะตองอนุรักษปกปองเพื่อผูคนรุนตอๆไปในอนาคต มรดกวัฒนธรรม
เชนนี้อาจไดแก ภูมิทัศนทางวัฒนธรรม เชน สนามรบ อาทิบริเวณที่สมเด็จพระเนรศวรชนชางกับพระเจาบุเรง
นอง มรดกวัฒนธรรมที่จับตองไมไดยังรวมไปถึงวิถีประเพณีที่ปรากฏอยูในวิถีประชา การเลานิทานตํานาน วิถี
ประเพณีที่เกี่ยวกับความเชื่อ เทศกาล ฯลฯ เหลานี้ตางก็เปนมรดกวัฒนธรรมที่จะตองอนุรักษปกปองเชนกัน
ทั้งมรดกวัฒนธรรมที่จับตองไดและที่จับตองไมไดลวนเปนทรัพยากรที่สําคัญของการทองเที่ยววัฒนธรรมดวย
เชนกัน
มีความหวงใยเพิ่มขึ้นจากองคกรตางๆที่มีบทบาทดานการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมระหวางชาติวา
จะผนวกการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมทั้ง 2 ประเภทใหเขามาเกี่ยวของสัมพันธและรับรูซึ่งกันและกันใหมาก

5. 4
ขึ้นไดอยางไร (ICOME 1999 ; UNESCO 2000) ผูจัดการมรดกวัฒนธรรมในพื้นที่ที่มีแบบแผนวัฒนธรรม
ทองถิ่นดั้งเดิมมากๆ ไดดําเนินการเชนนี้ไปชวงเวลาหนึ่ง ประเทศออสเตรีย นิวซีแลนดและหลายสวนของ
อเมริกาเหนือตระหนักวาเปนสิ่งสําคัญที่จะจัดการใหเรื่องราวที่เกี่ยวของกับมรดกวัฒนธรรมที่จับตองไดและที่
จับตองไมไดเดินเคียงคูกันไป ตัวอยางเชนการเขาใจความเกี่ยวพันธระหวางวิถีประชาและสถานที่มรดกที่มี
ความศักดิ์สิทธิ์นั้นสําคัญเพื่อการออกแบบสงวนรักษาอยางเหมาะสม
มรดกวัฒนธรรมแตกตางกันในขนาดตามความซับซอนและความทาทายการจัดการ
มรดกวัฒนธรรมแตกตางกันหลากหลายในขนาด และความซับซอน จากชิ้นสวนโบราณวัตถุเล็กๆไป
กระทั่งถึงเมืองประวัติศาสตร เชนเดียวกันกับมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมที่อาจมีขอบเขตที่ปรากฏในเรื่อง
เลาโดยแมคาในตลาดไปกระทั่งวิถีประชาของกลุมชนเผาชาวดอย ขนาดของมรดกที่แตกตางกันเหลานี้แสดงถึง
ความทาทายการจัดการและโอกาสที่แตกตางกัน หมายความวาจะตองจัดการมรดกวัฒนธรรมแตละอยาง
อยางมีเอกลักษณและจะตองมีแผนการจัดการหรือนโยบายการจัดการที่เปนเอกลักษณเฉพาะมรดกวัฒนธรรม
แตละประเภท
เปนสิ่งสําคัญที่ควรจดจําวามรดกวัฒนธรรมมีความแตกตางกันในเรื่องของขนาดความซับซอน
ระยะเวลาที่ปรากฏและการใชงาน วิธีการจัดการมรดกแตละอยางจึงซับซอนไมเหมือนกัน ตัวอยางเชนเสนทาง
สายไหมที่ผานทวีปเอเชีย ขณะนี้ปรากฏวามีความสําคัญในฐานะ “เสนทางการทองเที่ยวมรดกวัฒนธรรม”การ
ตระหนักถึงความสําคัญเชนนั้น เพราะเสนทางดังกลาวมีบทบาททางประวัติศาสตรในฐานที่เปนเสนทางการคา
การเดินทาง ทรัพยสินมรดกขามชาติเชนนี้จะไดรับการจัดการอยางไรขึ้นอยูกับกฎหมายคุมครองมรดกของแต
ละประเทศ(ที่เสนทางสายดังกลาวผาน)นอกจากนี้การจัดการยังขึ้นอยูกับความเขาใจความสําคัญของทรัพยสิน
ทางวัฒนธรรมดังกลาว(เสนทางสายไหม)ขณะเดียวกัน เจตนารมยทางการเมืองที่ดีก็มีสวนในการจัดการมรดก
เสนทางสายไหม อีกทั้งยังขึ้นอยูกับหนทางซึ่งจะจัดระเบียบทรัพยากรมนุษยที่จะดูแลการสนับสนุนนโยบาย
การรักษาใดๆก็ตามดวยเชนกัน สําหรับมรดกเล็กๆนอยๆอยางเชนลูกปดสมัยทวารวดีที่ผุดพนดินและที่จมอยู
ใตดินในทองที่อําเภออูทองและทองถิ่นอื่นๆก็อาจจะใชกฎหมายระดับทองถิ่นอนุรักษคุมครองแตกตางออกไป
(จากกรณีเสนทางสายไหม) ลําพังเพียงผูมีสวนไดสวนเสียระดับทองถิ่นไมกี่รายก็นาจะจัดการคุมครองมรดก
ลูกปดนั้นได นโยบายการสงวนรักษามรดกกรณีเชนนี้ก็จะแตกตางออกไปตามนั้น
สถานการณคลายๆกันนี้ก็ประยุกตใชกับทรัพยสินมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมไดเชนกัน แมวา
การศึกษาเพื่อเรียกรองใหมีการสงวนรักษามรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมยังคงอยูในระดับเริ่มตนก็ตาม ในที่
สวนใหญชุมชนทองถิ่นผูอยูกับมรดกวัฒนธรรมมีบทบาทคอนขางมากในการปกปองดูแลและสืบสานมรดกภูมิ
ปญญาทั้งหลายโดยไดขอคําแนะนําชวยเหลือและความรูทางวิชาการจากผูเชี่ยวชาญจากภายนอกเชน นัก
จดหมายเหตุ นักวิชาการ ภัณฑารักษ และผูเชี่ยวชาญดานศิลปะการแสดงแขนงตางๆ ชุมชนในฐานะผูปกปอง
และสืบสานประเพณีวิถีดั้งเดิมยังพยายามหาวิธีควบคุมการจัดการสถานที่และวัตถุที่เปนมรดกวัฒนธรรมซึ่งมี
ความใกลชิดกับมรดกภูมิปญญาที่ผูคนในชุมชนถือปฏิบัติเปนวิถีชีวิตโดยการจัดตั้งศูนยดูแลมรดกในรูปของ
พิพิธภัณฑพื้นบานหรือศูนยวัฒนธรรม การจัดการมรดกในลักษณะนี้พบไดโดยทั่วไปในภูมิภาคตางๆของ

6. 5
ประเทศ พิพิธภัณฑวัดมวง อําเภอบานโปง โรงละครแสดงหนังใหญและพิพิธภัณฑหนังไทย ที่วัดขนอน อําเภอ
โพธาราม จังหวัดราชบุรี และพิพิธภัณฑเปดที่แหลงโบราณคดีโปงมะนาว อําเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี คือ
ตัวอยางบางสวนของการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมโดยชุมชน
กรอบการดําเนินการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม
ในบรรดาตัวแบบ(Model)เพื่อการจัดการดานตางๆแลวการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมเปนตัวแบบที่
ยังคงคอนขางใหมอยูมาก เปนตัวแบบที่ยังไมลงตัวแตจะปรับผันอยูเสมอเพื่อความเสถียรในอนาคต การพัฒนา
กรอบการทํางานจัดการมรดกวัฒนธรรมดําเนินไปตามขั้นตอนตางๆ 5 ระยะคือ 1.ระยะเริ่มแรกและเปนชวง
การคิดคนที่กําลังดําเนินการ 2.ชวงการออกกฎหมายปกปองคุมครองมรดก 3.ชวงแหงการเพิ่มความเปนมือ
อาชีพจัดการมรดกวัฒนธรรม 4.ชวงการมีสวนรวมการปรึกษาหารือผูมีสวนไดสวนเสีย และ 5.ชวงทบทวน
ความรับผิดชอบสภาวะของการเปนมืออาชีพการจัดการมรดก ดังเพิ่มเติมรายละเอียดของแตละชวงในตาราง
ขางลางนี้
ตารางที่ 1 กรอบการดําเนินงานการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม
ชวง ลักษณะเดนๆ
คิดคน
การออกกฎหมายระยะแรก
ความเปนมืออาชีพการ
จัดการเพิ่มขึ้น
ทบทวน
- ความสนใจชุมชนเพิ่มขึ้น
- การหาขอมูลที่เกี่ยวของ
- วิวัฒนาจากการทํางานแบบมือสมัครเลนไปเปนมืออาชีพ
- ออกกฎหมายรุนแรกๆเพื่อนําการบงชี้ขอบขายของมรดกและการปกปอง
ทรัพยสินมรดกวัฒนธรรม
- เนนการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมทางวัตถุเปนสําคัญ
- รัฐบาลตั้งหนวยงานดานวัฒนธรรมหรือเชื่อมโยงกับตัวแทนรัฐหนวยงานอื่นๆ
บางหรือดานกฎหมาย
- จัดตั้งองคกรของรัฐระหวางประเทศเพื่อทํางานดานการจัดการมรดก เชน
NGO
- รางประมวลกฎหมายของจริยธรรม หลักเกณฑการสงวนรักษาในกฎบัตร ฯลฯ
- พัฒนาการของมืออาชีพที่เกี่ยวกับมรดก(ทั้งสาธารณะและบุคคล)
- ผูมีสวนไดสวนเสียปรากฏมากมาย
-ระบุความขัดแยงดานตางๆในการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม
-ใหความใสใจมากขึ้นตอผลประโยชนของชุมชน
- ความเขาใจใหมๆเกี่ยวกับความรับผิดชอบ
- ทบทวนตัวบทกฎหมายอนุรักษปกปอง
- การวางแผนและการปฏิบัติที่รวมความชํานาญจากหลากหลายสาขาที่
เกี่ยวของ
- มีความตระหนักเพิ่มขึ้นในมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม
- ตระหนักถึงผูใชมรดกวัฒนธรรมคนอื่นๆ
-การเปลี่ยนแปลงในแนวคิดดานสถานที่

7. 6
แนวทางการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมเติบโตเต็มที่
กรอบการทํางานการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมเริ่มตนจากนักวิชาการ ผูนําชุมชน และนักการเมืองที่
ตระหนักถึงคุณคาของมรดกวัฒนธรรมและความจําเปนที่จะตองสงวนรักษามรดกเหลานั้นไว ชวงแรกของการ
จัดการทรัพยากรวัฒนธรรมจึงเริ่มที่ความพยายามหาขอมูลเกี่ยวกับมรดกวัฒนธรรม งานที่ขับเคลื่อนโดยมือ
สมัครเลนหรือมืออาชีพกลุมเล็กๆที่มีความรูเกี่ยวกับมรดกวัฒนธรรม ครั้นพอทราบถึงขอบเขตของมรดก
วัฒนธรรมไดการจัดการมรดกระยะที่ 2 ก็รวมถึงการอางรูปแบบบางประการของกฎหมายที่จะใหตระหนักและ
สงวนรักษามรดกเหลานั้นไว ในชวงนี้มีหนวยงานรัฐบาลบางหนวยงานจัดตั้งกันขึ้นมาเพื่อทําหนาที่แยก
ประเภทงานในการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมตอไป มีปญหาความขัดแยงหลายประการที่จําเปนตองปรับปรุง
กระบวนการมรดกวัฒนธรรมดวยผูเชี่ยวชาญมืออาชีพและดําเนินการจัดการอยางเปนระบบระเบียบ ในชวงที่
3 สะทอนใหเห็นการจัดการที่ใชความชํานาญมืออาชีพเพิ่มขึ้นรวมดวยผูมีอํานาจทางการเมือง มีการรับแนว
ปฏิบัติและกฏบัตรเพื่อการสงวนรักษาดวยประเทศตางๆรวมลงนามตอกฏบัตรระหวางประเทศ การให
ความสําคัญตอรูปแบบทางการ กระบวนการจัดการมากกวามุงบังคับดวยตัวบทกฎหมายที่จะปกปองทรัพยสิน
มรดกวัฒนธรรมเชนนี้ไดนําไปสูความเปนมืออาชีพในการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมยิ่งขึ้น โดยเนนประเด็น
ตางๆเชน จะกําหนดอยางไรวาสิ่งใดถือวาเปนมรดกและจะจัดการมรดกในระยะยาวกันอยางไร ชวงนี้นี่เองที่
ปรากฎมืออาชีพผูชํานาญการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมขึ้นมาเปนทิวแถว เริ่มจากการที่สถาปนิก
ปรึกษาหารือนักโบราณคดีเพื่อจัดการมรดกวัฒนธรรมอยางมีความรูที่ถูกหลักวิชาการ มหาวิทยาลัยที่สนใจ
เรื่องราวมรดกวัฒนธรรมเริ่มใหมีการเรียนการสอนวิชาการดานมรดกถึงระดับปริญญาตามโครงการตางๆ เปน
ที่นาสังเกตวาผูชํานาญการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมสวนใหญอยูในประเทศตะวันตกที่พัฒนาแลว(Bysne
1991)
จากขอมูลในตารางขางตนเห็นไดชัดวาในชวงที่ 4 มีความพิถีพิถันในการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม
มากยิ่งขึ้น การมีผูมีสวนไดสวนเสียในการจัดการมรดกยอมเปนสิ่งแสดงชัดเจนถึงตัวบุคคลที่มีสวนเกี่ยวของกับ
การจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมโดยตรงดวยเปนกลุมบุคคลที่มีความสนใจหวงใยอนุรักษปกปองมรดก ผูมีสวน
ไดสวนเสียยังทําหนาที่เปนผูจัดการมรดกวัฒนธรรมที่ถูกตองตามกฎหมาย และการเปนผูจัดการมรดกรวมกันก็
เริ่มปรากฏ ในการทําเชนนั้นจะใหความหวงใยชุมชนที่เกี่ยวของดวยเปาหมายของการไดรับแนวทางที่เปน
ประชามติตอการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม ความละเอียดออนนี้ปกติหมายความวาตัวกฎหมาย(มรดก
วัฒนธรรม)ที่มีอยูจะตองไดรับการเปลี่ยนแปลงและแนวทางการจัดการมรดกที่เปนองครวมจะตองเปนแนวทาง
ปฏิบัติโดยทั่วกัน
กระบวนวิวัฒนาการของการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมเริ่มตนดวยการตระหนักระยะแรกๆวาการ
สงวนรักษาคุณคาวัฒนธรรมจะชวยใหคุณธรรมความดีและผลประโยชนทางสังคมขยายกวางยิ่งขึ้น

8. 7
ความกาวหนาไดเริ่มผานขั้นตอนจากการทดลองไปสูการสงวนรักษาดวยความชํานาญขั้นมืออาชีพที่เติบโตขึ้น
และความพิถีพิถัน ในขั้นตอนสุดทายของกรอบแนวทางการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมอยูที่ความจําเปนให
ตองยอมรับการจัดการมรดกอยางเปนเอกฉันทที่ผนวกความรอบรูที่จะจัดการมรดกไวดวยกัน ดังนั้น
วิวัฒนาการของการกระทําเพื่อการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมเฉพาะดานจึงพองตองกันกับวิวัฒนาการทาง
การเมืองและสังคมโดยทั่วไปที่เห็นคุณคาของวัฒนธรรมและหนทางที่จะจัดการคุณคาของวัฒนธรรมไว
พิพิธภัณฑ-กรณีพิเศษในการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม
สภาพิพิธภัณฑระหวางชาติ(ICOM)ไดใหนิยามพิพิธภัณฑวา “เปนสถาบันที่ไมคิดผลกําไรในการ
ใหบริการแกสังคมและการพัฒนาตนเอง อีกทั้งยังใหบริการแกสาธารณะนอกเหนือไปจากงานดานการสงวน
รักษา ทําการคนควาวิจัย ติดตอสื่อสารและจัดแสดงมรดกวัฒนธรรม เพื่อจุดประสงคทางการศึกษาพิพิธภัณฑ
มีบทบาทใหความรูความบันเทิงผานหลักฐานทางวัตถุที่มนุษยสรางและสิ่งแวดลอมของมนุษย(Ambrose and
Paine 1993 : 269)หนาที่สําคัญแรกๆสําหรับพิพิธภัณฑคือการจัดหมวดหมูวัตถุโบราณทั้งหลายและปรับการ
บันทึกขอมูลการคนพบใหมๆใหทันสมัยโดยวิธีที่อาศัยคอมพิวเตอร ขบวนการทํางานของพิพิธภัณฑเชนนี้ก็
ยังคงเดินหนาตอไปในหลายๆประเทศ ในศตวรรษที่ผานมาพิพิธภัณฑจํานวนมากมีผูเชี่ยวชาญมืออาชีพดาน
การพิพิธภัณฑ ใหชุมชนเขามามีสวนรวมในการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมบางประการและมีความรับผิดชอบ
ดานภัณฑารักษที่ทาทายโดยผูคนภายนอก ยิ่งกวานี้พิพิธภัณฑยังคงเผชิญกับความทาทายพิเศษอื่นๆอีกเชนกัน
พิพิธภัณฑสวนใหญตองดําเนินงานเกี่ยวของกับการสะสมของที่จัดแสดง มีตัวอยางอยูบอยๆที่ขาวของสะสมไว
นั้นมีความเปนมาที่แปลกนาสงสัยจึงไมใชเรื่องงายที่จะตัดสินใจวาควรจะสนใจซื้อขาวของจากนักสะสมของเกา
เพื่อมาใชจัดแสดงมากนอยเพียงใด ดังนั้นประเด็นเกี่ยวกับการอางสิทธิ์ความเปนเจาของในการถกเถียง
เกี่ยวกับมรดกวัฒนธรรมจึงไดแยกเปน 3 ประเด็น โดยนักจริยธรรม Kasen Warren ดังตอไปนี้
1.การอางสิทธิ์เกี่ยวกับคาชดเชยมรดกวัฒนธรรม เนื่องจากที่ผานมาโดยเฉพาะชวงอาณานิคมและชวง
สงครามประเทศผูมีชัยมักโยกยายมรดกทรัพยสินทางวัตถุจากดินแดนที่ตนมีชัยนําไปครอบครอง ในปจจุบัน
ประเทศเจาของมรดกวัฒนธรรมบางประเทศจึงเรียกรองขอมรดกวัฒนธรรมคืนหรือขอคาชดเชยมรดก
วัฒนธรรมที่ถูกโยกยายไปจากประเทศของตน
2.การโตแยงในขอจํากัดเกี่ยวกับการนําเขาและสงออกของโบราณวัตถุในประเด็นความเปนเจาของใน
อดีต
3.สิทธิในการเปนเจาของ การเขาถึงและการสืบทอดมรดกวัฒนธรรมที่มีกรณีตัวอยางการอางสิทธิ์โดย
ชนพื้นเมืองอเมริกันและชนพื้นเมืองออสเตรเลียตอหลักฐานเกี่ยวกับมนุษยและวัตถุทางวัฒนธรรมที่ปรากฏใน
พิพิธภัณฑ(Warren 1989)

9. 8
การสงวนรักษาและจัดการมรดกวัฒนธรรมดําเนินอยูในกรอบ
การจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมและการสงวนรักษาเปนการกระทําที่อยูในโครงสราง ที่เปนสวนหนึ่ง
ของกระบวนการจึงจําเปนตองมีขอมูลนําเขาเกี่ยวกับเงื่อนไขของทรัพยสินมรดกและการใชมรดกเหลานั้นอยูร่ํา
ไป เหตุผลเชนที่กระบวนการไดพัฒนาไปนั้นปรากฏอยูในทิศทางประมวลกฎหมายขอตกลงรวมกันระหวางชาติ
ไดพัฒนาไปใตปรัชญาของทิศทางดังกลาว ปจจุบันประเทศที่กําลังพัฒนาจํานวนมากอาศัยขอตกลงประมวล
กฎหมายเชนนั้นเปนพื้นฐานสําหรับการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมและกฎหมายหรือแปรญัติกฎหมายปกปอง
คุมครองมรดกวัฒนธรรม
การใชหรือการยึดอยูกับมาตรฐานและหลักการระหวางชาติไดเพิ่มยิ่งขึ้น กฎบัตรเชนนั้นและขอมูลที่
เกี่ยวของไดเนนความสําคัญการทําใหมั่นใจไดวาการอนุรักษทรัพยสินมรดกเปนกระบวนการที่ไมหยุดยั้ง
เพราะนั่นเปนการติดตามความยั่งยืน ตัวอยางหนึ่งของมาตรฐานดังกลาวก็คือกฎบัตรเวนิส สภาระหวางชาติที่
มีบทบาทคุมครองอนุสรณสถานและแหลงประวัติศาสตรทั้งหลาย(ICOMOS)องคกรเอกชน(NGO)ที่กอตั้งในป
1965 เพื่อมีหนาที่สงเสริมสนับสนุนบทบาทใหแกยูเนสโกในประเด็นตางๆที่เกี่ยวของกับการสงวนรักษามรดก
วัฒนธรรมตางใชกฎบัตรเวนิส(ICOMOS 1994)เปนชุดของหลักการแนวทางสําหรับการสงวนทรัพยสินมรดกที่
จับตองไดดวยการเนนอยางแข็งขันถึงมรดกที่มีอยู กฎบัตรเวนิสออกมาในป 1964 ราวปค.ศ.1994 ไดรับการ
แปลออกเปนภาษาอื่นๆถึง 42 ภาษาเพื่อเปนพื้นฐานสําหรับแนวทางการพัฒนาวางแผนสงวนรักษามรดก
วัฒนธรรม
ขอบเขตของงานชวยใหการสงวนรักษาทรัพยสินมรดกไดขยายออกไปเปนเวลาหลายปแตกฎบัตรเว
นิสยังคงมีทัศนะที่เครงครัดเกี่ยวกับการปรับเปลี่ยนหรือความเสียหายที่เกิดขึ้นแกมรดกที่ควรจะไดเขาไป
จัดการ(ICOMOS 1994) ลักษณะหลักๆของกฎบัตรเวนิสมีหลักการสําคัญ 5 ประการคือ
1.ระบุสิ่งกอสรางทางประวัติศาสตร(ปจจุบันรวมไปถึงอาคารสถานทั้งหลาย)
2.สงวนรักษาอยางเครงครัดโดยคงสภาพเดิมไว
3.บูรณะปฏิสังขรณดวยการคํานึงถึงความจริงแทอยูในใจ(หามสรางขึ้นมาใหม)
4.สํารวจทางโบราณคดีภายใตผูรูมืออาชีพ
5.ใหขอมูล(การกระทําใดๆก็ตามควรจะมีขอมูลอยางเปนระบบและเก็บบันทึกขอมูลไวใหเปนที่รับรู
ของคนทั่วไป)
มีองคกรระหวางชาติอีกจํานวนหนึ่งไดพัฒนากฎบัตรหรือโปรแกรมหลากหลายเพื่อตระหนักและ
จัดการมรดกวัฒนธรรมเชน

10. 9
1.ยูเนสโก(UNESCO)ที่เริ่มใหความสําคัญระหวางชาติเกี่ยวกับมรดกดวยขอตกลงรวมกันที่จะปกปอง
คุมครองทรัพยสมบัติทางวัฒนธรรมใน the Event of the Armed Conflict ปค.ศ.1954
2.สหภาพระหวางชาติเพื่อการสงวนรักษาธรรมชาติ(IUCN)หรือบางทีที่รูจักกันในนามสหภาพสงวน
รักษาโลก
3.องคกร IATF ซึ่งมีฐาน UN เปนหลักในการปรับปรุงสถานที่มรดกโลกที่อยูในสภาวะอันตราย
4.ศูนยระหวางชาติเพื่อการศึกษาดานการสงวนรักษาและปฏิสังขรณทรัพยสมบัติทางวัฒนธรรม(ตั้งขึ้น
ในประเทศอิตาลีโดยยูเนสโก ในชวงตนๆค.ศ.1960)
5.สภาระหวางชาติดานการพิพิธภัณฑ(ICOM)
ในบรรดาองคกรเหลานั้นของยูเนสโกเกี่ยวกับแหลงมรดกโลกและทรัพยสินที่มีรายชื่ออยูภายใตความ
หวงใยอนุสัญญาเพื่อคุมครองมรดกโลกทางวัฒนธรรมและทางธรรมชาติเปนที่รูจักกันดีที่สุด ยูเนสโกมี
วัตถุประสงคเพื่อปกปองมรดกทางธรรมชาติและมรดกวัฒนธรรมที่รวบรวมอยูในอนุสัญญา ยูเนสโกพยายาม
กระตุนสงเสริมวาสงใดเขาขายมรดกวัฒนธรรม ปกปองและสงวนรักษามรดกธรรมชาติและมรดกวัฒนธรรมทั้ว
โลกที่พิจาณาแลววามีคุณคาโดดเดนตอมนุษยชาติ(UNESCO 1996)ความสําเร็จในการดําเนินของยูเนสโกมี
อิทธิพลกระจายไปกวา 150 ประเทศในฐานะผูลงนามรวมกันและแหลงมรดกโลกกวา 690 แหลงไดรับการขึ้น
บัญชีอยูภายใตความคุมครองปองกัน(Stovel 1998 ;UNESCO World Heritage Center 2001)
แหลงมรดกวัฒนธรรมบางอยางเชนภูมิทัศนทางวัฒนธรรมเปนเครื่องทดสอบประสิทธิผลของ
กระบวนการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมตามกระแสภูมิทัศนทางวัฒนธรรมเปนสภาพแวดลอมที่มีคุณคาทาง
วัฒนธรรมเชนเดียวกับคุณคาวัฒนธรรมชาติ ภูมิทัศนทางวัฒนธรรมแสดงใหเห็นถึงความทาทายการจัดการ
อยางเปนเอกลักษณก็เพราะลักษณะที่จับตองไมไดของภูมิทัศนนั้น ที่ทาทายมากไปกวานั้นก็เพราะภูมิทัศน
วัฒนธรรมมักอยูในสภาพที่เหลี่อมล้ําและอยูระหวาพรหมแดนระหวางประเทศ กระนั้นมีขอเสนอใหไดตอง
ถกเถียงกันเพื่อการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมประเภทนี้ กลยุทธหนึ่งที่เกี่ยวกับเครื่องมือของกฎบัตรระหวาง
ประเทศและอนุสัญญาโดยการใชเอกสารกฎหมายทางการเชนรายชื่อมรดกโลกที่ตกอยูในอันตรายเพื่อความให
แนใจวาเครื่องมือนั้นไดรับความเอาใจใสเพียงพอ (Rossler 1994, ;UNESCO World Heritage Center
2000) อีกกลยุทธหนึ่งคือรองขอใหรัฐบาลชวยกันในการสรางหุนสวนระหวางประเทศและองคกรตางๆที่จะ
ดําเนินการจัดการและสงวนรักษาตอไป(Dienne 1994) อยางไรก็ตามก็เปนที่นาสงสัยถึงประสิทธิผลของ
ขอเสนอเชนนั้นดวยตัวแทนระหวางประเทศมีอิทธิพลที่แทจริงเพียงเล็กนอยเมื่อเขาเจรจากับประเด็นทางการ
เมืองภายในประเทศ
ความยั่งยืน
เมื่อผูจัดการมรดกวัฒนธรรมพูดเกี่ยวกับการสงวนรักษาหรือการวางแผนอนุรักษระยะยาวนั้นหมายถึง
การเขาไปเกี่ยวของกับการธํารงคทรัพยากรนั้น ณ ที่ระดับยั่งยืนซึ่งตองเริ่มจากการระบุรูปพรรณมรดก

11. 10
วัฒนธรรมและการประเมินคุณคาของมรดกอีกทั้งยังเกี่ยวการตกลงวาควรจะใชมรดกนั้นอยางไรจะไดกลาวถึง
ประเด็นนี้อยางละเอียดในอีก 2 บทถัดไปดวยอางอิงถึงมรดกที่จับตองไดและมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม
อยางไรก็ตามจําเปนจะตองตระหนักใหดีวาทรัพยากรมรดกวัฒนธรรมแตละอยางมีความหมายเฉพาะตน มี
ความสําคัญทางวัฒนธรรมและอยูในบริบททางสังคมหรือทางวัฒนธรรมที่แตกตางกัน เงื่อนไขเหลานี้
หมายความวาจะตองพิจาณามรดกแตละอยางเปนเอกเทศในความสัมพันธตอกายภาพและความแข็งแรง
ทนทานของมรดกนั้นๆตัวอยางเชน บางวัฒนธรรมแตกตางกันในทัศนะเกี่ยวกับวาจะเขาไปแทรกแทรงมาก
นอยเพียงใดหรือวาการเปลี่ยนแปลงอาจเกิดกอนที่มรดกจะหมดความเปนจริงแท ในบางกรณีเราอาจจะสราง
มรดกนั้นขึ้นมาใหมทั้งหมดโดยที่ยังคุณคาไวไดเชนในกรณีการสรางปอมทางประวัติศาสตรจํานวนมาก หรือ
กรณีการสรางศาลเจาของชาวญี่ปุน ในกรณีตัวอยางอื่นๆผูปกปองดูแลมรดกอาจลงความเห็นวาการ
เปลี่ยนแปลงใดๆที่จะเกิดขึ้นกับมรดกวัฒนธรรมเปนสิ่งที่ไมเหมาะสม โดยเฉพาะมรดกวัฒนธรรมที่เกี่ยวกับ
ตําแหนงที่มีความสําคัญทางจิตวิญญานหรือทางศาสนาความเชื่อ
การพิจารณาความยั่งยืนยังโยงใยไปถึงจํานวนและการใชมรดกวัฒนธรรมประเภทตางๆที่มีใหกอนที่
คุณคาภายในมรดกที่ไดรับการสงวนรักษาไวจะถูกคุกคาม(Cantacuqino 1995) การพิจารณาเชนนี้
ประยุกตใชไดทั้งมรดกวัฒนธรรมที่จับตองไดและที่จับตองไมได ฉะนั้นแหลงมรดกที่เปราะบางจะตองไดรับการ
ดูแลอยางระแวดระวัง ในบางกรณีการหามเขาทองเที่ยว(ในสถานการณใดสถานการณหนึ่ง) หรือการวาง
กฎเกณฑจํากัดจํานวนผูเขาเยี่ยมชมแหลงทองเที่ยว ก็จะเปนการจัดการที่สําคัญที่จะชวยสงวนรักษามรดก
วัฒนธรรมไวไดหนทางหนึ่ง
ผูมีสวนไดสวนเสีย
ประเด็นของผูมีสวนไดสวนเสียเปนเรื่องที่ปรากฏอยูตลอดงานเขียนเลมนี้ ผูจัดการมรดกวัฒนธรรม
ตางตระหนักวาผูมีสวนไดสวนเสียหลักรวมถึงชุมชนหรือกลุมวัฒนธรรมที่อยูใกลชิดกับมรดกวัฒนธรรมหรือมี
ความสัมพันธทางวัฒนธรรม ทั้งนี้อาจรวมไปถึงสถาบันการศึกษาระดับตางๆ เชน โรงเรียนและมหาวิทยาลัยที่
ใชมรดกวัฒนธรรมเปนทรัพยากร นอกจากนี้ผูมีสวนไดสวนเสียยังรวมถึงเจาหนาที่รัฐผูมีหนาที่เกี่ยวของกับ
มรดกวัฒนธรรมและตองรับผิดชอบตอมรดกเหลานั้น และผูใชมรดกวัฒนธรรมเพื่อการพาณิชยเชน
อุตสาหกรรมการทองเที่ยวก็ถือวาเปนผูมีสวนไดสวนเสียในมรดกวัฒนธรรมเชนกัน
ทรัพยสินมรดกวัฒนธรรมสวนใหญมีผูมีสวนไดสวนเสียหลากหลาย
ความทาทายยิ่งใหญประการหนึ่งในการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมหรือมรดกธรรมชาติใดๆก็ตามคือ
ความจําเปนที่จะปลอบใจผูมีสวนไดสวนเสีย โดยผิวเผินการปรึกษาหารือผูมีสวนไดสวนเสียดูราวคลายกับ
กระบวนการที่ตรงไปตรงมา มักมีสมมุติฐานวาผูมีสวนไดสวนเสียจํานวนมากจํากัดอยูแตเฉพาะผูที่เปนเจาของ
ธรรมเนียมประเพณี(ชาวบานในชุมชน)และกลุมผูใชมรดกสวนหนึ่งและอุตสาหกรรมการทองเที่ยวเปนผูมีสวน
ไดสวนเสียอีกสวนหนึ่ง ในความเปนจริงแลวมรดกวัฒนธรรมสวนมากมีผูมีสวนไดสวนเสียเขามาเกี่ยวของอยู
หลายฝายแตละฝายก็เกี่ยวของกับมรดกวัฒนธรรมกันมากนอยแตกตางกันออกไป นอกจากนี้ยังแตกตางกันที่

12. 11
ระดับความถูกตอง(ตามกฎหมาย)ในการจะไดรับการพิจารณาวาเปนผูมีสวนไดสวนเสีย และยังแตกตางกัน
อยางมากในทรรศนความเห็นเกี่ยวกับวาควรจะจัดการมรดกวัฒนธรรมอยางไร
การหารือในหมูผูมีสวนไดสวนเสียมักมีบทบาทบงบอกในการพัฒนากลยุทธการจัดการที่ประสบ
ความสําเร็จ เพราะการปรึกษาหารือที่แทจริงเปนหัวใจสําคัญของการวางแผนการจัดการที่แทรก อยูตลอด
กระบวนการทั้งหมดตั้งแตการถกประเด็นในขั้นตนไปถึงการจัดการมรดกที่กําลังดําเนินอยู โดยเฉพาะที่
เกี่ยวกับการทองเที่ยวนั้นปรากฏวาผูมีสวนไดสวนเสียจากขางนอกอาจมีอํานาจเหนือการจัดการและนําเสนอ
เรื่องราวที่เกี่ยวกับมรดกมากกวาเจาของมรดกวัฒนธรรมตัวจริง(ผูคนในชุมชนแหลงมรดก)ใครก็ตามที่ควบคุม
สารสื่อที่แพรหลายเกี่ยวกับมรดกวัฒนธรรมใหผูดูผูรับชมเขาใจไดมากก็ยอมมีอิทธิพลที่สะทอนกลับมาวา
สามารถใชมรดกวัฒนธรรมนั้นอยางมีความชัดเจนเชื่อมโยง หนาที่เชนนี้ผูที่เกี่ยวกับการทองเที่ยว(ผูมีสวนได
สวนเสียจากภายนอก)มักทําไดกวาผูคนในชุมชน
การจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมกับการทองเที่ยว
ในประเด็นที่การทองเที่ยววัฒนธรรมมีอิทธิพลคอนขางมากการนําเสนอมรดกวัฒนธรรมจะวางแผน
อยางไร ในโลกที่พัฒนาแลวจะเห็นอิทธิพลดังกลาวอยางเดนชัดเพราะการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรมมี
พัฒนาการเต็มที่แลว อีกทั้งยังตระหนักอยางแจมชัดถึงการใชและผูใชมรดกวัฒนธรรม อยางไรก็ตามการ
ตระหนักในเรื่องดังกลาวก็อาจไมนําไปสูเรื่องความสัมพันธที่งายดายเสมอไปเพราะความตึงเครียดอาจเกิดขึ้น
ไดดวยเปนผลมาจากความตองการที่แตกตางของการทองเที่ยวและการอนุรักษ สถานการณนี้วิกฤติอยางยิ่งใน
ประเทศที่กําลังพัฒนา ในประเทศเหลานี้การทองเที่ยวขนาดมหึมา(mass tourism)ไดปรากฏขึ้นมากอนที่การ
ออกกฎหมายจัดการมรดกวัฒนธรรมที่เหมาะสมจะบังคับใช ในกรณีนี้หากควบคุมการทองเที่ยวไดวิกฤติก็
พอจะลดลงบาง กระนั้นความเสียหายเดนๆก็อาจจะปรากฏอยูบางจากการใชวัฒนธรรมมากเกินไป ใช
ทรัพยสินทางวัฒนธรรมอยางไมเหมาะสม มีการจําลองรูปลักษณมรดกดกวัฒนธรรมออกจําหนายเปนของที่
ระลึกและการคาวัตถุโบราณอยางผิดกฎหมาย
การขาดอํานาจวิถีทองถิ่นของฝายการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม(ชุมชน)มักทําใหเปนสิ่งไมมั่นคงตอ
การทองเที่ยว โดยเฉพาะอยางยิ่งเมื่อรัฐบาลถือวามรดกเหลานั้นเปนดั่งทรัพยากรที่กอใหเกิดรายไดอยางมี
ศักยภาพ ความจริงแลวมรดกวัฒนธรรมแทบไมคอยไดรับรายไดที่เกิดจากการทองเทียวมากมายนักหรืออาจไม
เคยไดรับผลประโยชนจากรายไดนั้นเลยแมวามรดกเหลานี้อาจเปนสิ่งดึงดูดนักทองเที่ยวมากอยูก็ตาม นั้นจึง
เปนเรื่องสําคัญที่วาจะตองมีความสมดุลระหวางการใชมรดกวัฒนธรรมเพื่อการทองเที่ยวกับจุดประสงคของ
การสงวนรักษาตามแนวทางของการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม ผูตัดสินใจในเรื่องนี้จําเปนตองมีความ
คาดหวังอยางสมเหตุสมผลเกี่ยวกับจํานวนศักยภาพการทองเที่ยวที่มรดกวัฒนธรรมมีอยูและผูตัดสินใจจะตอง
ทราบวาจะใหบรรลุศักยภาพนั้นในวิถีที่รับผิดทางสังคมและวัฒนธรรมอยางไร

13. 12
ความตองการการทองเที่ยวมิใชสิ่งเดียวในการพิจารณาการจัดการทรัพยากรวัฒนธรรม
นักทองเที่ยวเปนเพียงคนสวนเดียวในหมูผูที่อาจใชมรดกวัฒนธรรม ดังนั้นความตองการเขาไป
ทองเที่ยวชมมรดกวัฒนธรรมของนักทองเที่ยวจึงเปนเพียงหนึ่งเดียวของคิดพิจารณาทั้งหลายวาจะตอง
ตัดสินใจอยางไรที่จะจัดการมรดกวัฒนธรรมและนําเสนอมรดกวัฒนธรรมในบางกรณีดังเชนที่เกี่ยวกับ
พิพิธภัณฑสถานและสถานที่แสดงศิลปะความตองการชื่นชมศิลปะโบราณวัตถุของนักทองเที่ยวก็จะคลายๆกับ
ความตองการการใชมรดกวัฒนธรรมของกลุมผูใชกลุมอื่นๆ อยางไรก็ตามในตัวอยางอื่นๆอีกหลายตัวอยาง
ความตองการของนักทองเที่ยวจะแตกตางอยางยั่งยืนกวาความตองการของผูใช(มรดก)กลุมอื่นๆ ระดับความ
แตกตางของความรูเกี่ยวกับมรดก ความสนใจที่แตกตางในมรดก ภูมิหลังทางวัฒนธรรมที่แตกตางและความ
คาดหวังที่แตกตางทั้งหลายเหลานี้อาจหมายความวาการนําเสนอเรื่องราวของมรดกเพื่อผูใชมรดกทองถิ่น
(ชาวบานรานตลาด)อาจจะไมเหมาะสมสําหรับนักทองเที่ยว และในทางกลับกันการนําเสนอเรื่องราวของมรดก
เพื่อนักทองเที่ยวก็อาจดูไมเหมาะสมสําหรับชาวบานในทองถิ่น ดังนั้นผลที่ตามมาของการทองเที่ยวจึงตองการ
การตัดสินใจอยางมีสํานึกและเปนความตองการที่ทําใหการนําเสนอ(เรื่องราวเกี่ยวกับมรดก)แตกตางออกไป
หรือนําเสนอเพียงเพื่อนักทองเที่ยวผูมีความตองการที่เขากันไดกับผูใช(มรดก)ในทองถิ่น การทองเที่ยวอาจเปน
ผูใชมรดกที่สําคัญแตการทองเที่ยวก็ไมใชผูใชมรดกวัฒนธรรมเพียงคนเดียว การตัดสินใจใดๆเกี่ยวกับการ
จัดการทรัพยากรวัฒนธรรมจึงตองพิจารณารอบดานถึงผูใชมรดกวัฒนธรรมกลุมอื่นๆดวยวาจะนําเสนอ
เรื่องราวเกี่ยวกับมรดกวัฒนธรรมนั้นอยางไรใหตอบสนองความตองการของทุกๆฝายไดโดยไมสรางความ
เสียหายใหกับมรดกวัฒนธรรม
ผลกระทบลบและบวกของการทองเที่ยว
การทองเที่ยวนั้นอาจมีผลกระทบแผไปไกลตอการอนุรักษและการจัดการมรดกทรัพยสินทาง
วัฒนธรรมระยะยาวคือสิ่งที่เห็นไดงายสําหรับคนสวนใหญจากโลกที่พัฒนาแลว(Mercer 1966 ;
Hollingshead 1999)โดยแทจริงแลวตําราการทองเที่ยวเบื้องตนทุกๆตําราจะบรรจุสาระอยางนอยก็ 1 บทที่
อภิปรายผลกระทบของการทองเที่ยวที่มีตอสังคม วัฒนธรรม และสภาพแวดลอม ประเด็นขอนี้เปนวิชา
คนควาวิจัยอยางกวางขวางในงานวิชาการ อยางไรก็ตามในเขตที่กําลังเผชิญกับการพัฒนาอยางฉับไวและยังไม
มีแบบแผนธรรมเนียมของการสงวนรักษาผลกระทบดานลบจากการทองเที่ยวจึงปรากฏอยูดาดดื่น ทัศนะใน
เรื่องนี้ดูเหมือนจะอยูที่วาผลประโยชนของการพัฒนาทางเศรษฐกิจไดครอบงํากระทั่งอาจมองไมเห็นผลกระทบ
จากการพัฒนาเลย ทัศนะคติเชนนี้ก็เคยเปนเรื่องธรรมดาที่เกิดขึ้นในประเทศที่พัฒนาแลวเมื่อสี่สิบกวาปกอน
การมีทัศนะคติเชนนั้นเปนเพียงการมองผลประโยชนระยะใกล เพื่อการจัดการที่จะใหผลประโยชนระยะยาวจึง
มีการสงเสริมสนับสนุนใหการทองเที่ยวไดใชแนวการสรางสมดุลโดยการบอกเลาใหเห็นถึงผลดีและผลเสียที่จะ
เกิดจากการทองเที่ยวตอชุมชนแหลงทองเที่ยวและวัฒนธรรมของชุมชนแหงนั้น
การวางแผนระยะยาวดวยทัศนะที่ชัดเจนและการจัดการจะคาดลวงหนาถึงผลกระทบที่จะมีมาอยาง
ทวมทนและพัฒนาโปรแกรมตางๆที่ชวยลดหรือบรรเทาผลกระทบนั้น ตอไปนี้คือผลกระทบบางประการที่การ
ทองเที่ยวอาจมีตอทรัพยมรดกวัฒนธรรมที่จับตองไดและมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม ขอมูลในรายการ

14. 13
เหลานี้พัฒนามาจากการสังเกตการณของการพัฒนาการทองเที่ยววัฒนธรรมในหลายๆสวนของเอเชียใน
ระยะแรกๆ
ผลกระทบลบ
1.นักทองเที่ยวใชมรดกวัฒนธรรมมากเกินไปในแหลงทองเที่ยวอันเปนที่นิยมเขาไปเยี่ยมเยือนมากๆ
อยางเชนที่อําเภอปาย จังหวัดแมฮองสอน พบวากิจกรรมตางๆที่เกี่ยวของกับการทองเที่ยวและจํานวน
นักทองเที่ยวที่มาเยือนในฤดูกาลที่มีอากาศหนาวเย็นในชวงเดือนพฤศจิกายน-เดือนกุมภาพันธนั้นชาวบานใน
ทองถิ่นถูกแยงพื้นที่เกือบทุกอยางโดยเฉพาะในตลาดปายจะไมคอยพบเห็นชาวบานเดินจับจายใชสอยเหมือน
แตกอนเพราะบัดนี้นักทองเที่ยวและผูประกอบการธุรกิจทองเที่ยวไดเขาไปแยงพื้นที่ใชสอยเพื่อกิจกรรมตางๆ
ของชุมชนทองถิ่นไปเสียสิ้น ปรากฎการณอื่นๆที่เปนผลกระทบลบที่เห็นกันชัดๆไดแกความแออัดเนื่องจาก
ผูคนมีจํานวนมากเกินพื้นที่ที่มีอยู การจอดรถเนืองแนนไปทั่วทุกแหงหน ใครๆก็อยากสะดวกสบาย การแยงหา
ที่จอดรถใกลๆแหลงทองเที่ยวเกิดอยูเปนประจํา ฤดูทองเที่ยวทุงบัวตองอาจตองจอดรถไวไกลเกินจุดชมวิวทุง
ดอกบัวตองยาวไกลนับกิโลเมตร ปญหาการทิ้งขยะไมเลือกที่และปญหามลพิษทางเสียงเปนสิ่งที่หลีกเลี่ยงไมได
ในแหลงที่มีผูคนแออัด ในแหลงทองเที่ยวที่มีทรัพยากรจํากัดเชนน้ําจืดหรือกระแสไฟฟาจึงเปนธรรมดาที่จะมี
การบนกลาวอยางไมพอใจที่แหลงทองเที่ยวขาดน้ําอุปโภคบริโภคและมีกระแสไฟฟาใหใชไดในเวลาที่กําหนด
เชนเมื่อถึงเวลา 4 ทุมอุทยานแหงชาติมีระเบียบปดการใหบริการกระแสไฟฟาแกนักทองเที่ยว
2.การพึ่งพาการทองเที่ยว กอนที่การทองเที่ยวจะพัฒนาเขาไปสูแหลงทองเที่ยว นั้นในอดีตชุมชน
แหลงทองเที่ยวเคยพึ่งพาการผลิตของทองถิ่นตนเองไดดีตลอดมา ภายหลังอุตสาหกรรมการทองเที่ยวรุงเรือง
หลายสวนของชุมชนกลายเปนผูพึ่งพา(ทางเศรษฐกิจ)การทองเที่ยวเต็มที่ สินคาและบริการที่มากับการ
ทองเที่ยวเปนสิ่งสําเร็จรูปที่มาในรูปของอุตสาหกรรม เพียงแคมีกําลังทรัพยก็ซื้อหาสินคาและบริการเหลานั้น
ได ยิ่งการทองเที่ยวกาวตอไปคนในทองถิ่นในแหลงทองเที่ยวก็ยิ่งลดลง และเลิกการพึ่งตนเองตามแบบแผนวิถี
ดั้งเดิมดวยภูมิปญญาทองถิ่นที่บรรพบุรุษไดสรางและสืบสานกันมานานหลายชั่วอายุ จะเกิดอะไรขึ้นกับคนใน
ทองถิ่นผูอยูกับมรดกวัฒนธรรมทั้งหลายเมื่อวันหนึ่งการทองเที่ยวตองมีอันเปนไปเพราะปจจัยตางๆ จะหัน
กลับไปอาศัยแบบแผนชีวิตเดิมๆเพื่อแกปญหาชีวิตอีกครั้งก็คงยากเพราะไมมีหลักฐานอันใดเหลือพอเปน
แนวทางฟนสภาพชีวิตสังคมพื่อตอบสนองความตองการเฉพาะหนาได โดยเฉพาะมรดกวัฒนธรรมที่เกี่ยวกับภูมิ
ปญญาคงจะลมสลายหมดไปสิ้น ถึงเวลานั้นทองถิ่นลานนาซึ่งเปนแหลงที่เที่ยวยอดนิยมคงจะไดแตเฝาฝนถึง
แกงโฮะแกงกระดางที่ไมมีใครทําไดรสเด็ดเหมือนสมัยที่ยังไมตกอยูภายใตอิทธิพลการทองเที่ยวทั้งหมด
3.พฤติกรรมนักทองเที่ยว
ตัวนักทองเที่ยวก็อาจกอใหเกิดผลกระทบตอมรดกวัฒนธรรมไดเชนกันโดยไมตระหนัก(หรือเลือกที่จะ
เพิกเฉย)ถึงมารยาทของนักทองเที่ยว ณ แหลงทองเที่ยวที่ดึงดูดความสนใจ นักทองเที่ยวขาดมรรยาทไมสนใจ
ธรรมเนียมทองถิ่นหรือไมรูสึกออนไหวตอแบบแผนประเพณีทองถิ่น เชนแตงกายไมเคารพสถานที่ๆไปเที่ยวชม

15. 14
มีพฤติกรรมเชิงลบหลูสถานที่ศักดิ์สิทธิ์เชนสวมรองเทาใน ศาสนสถานประเภทโบสถและวิหาร ดื่มเครื่องดื่ม
แอลกอฮอลในที่สาธารณะและเสพยาอยางเปดเผย
4.การพัฒนาโครงสรางเศรษฐกิจที่ไมไดวางแผน
กอนหนาที่การทองเที่ยวจะรุงเรืองแหลงทองเที่ยวสวนใหญจะมีรูปลักษณที่เปนเอกลักษณเปนที่ดึงดูด
ความสนใจผูมาเยือนเชน แหลงทองเที่ยวที่อําเภอปาย สมัยเมื่อ 20 ปกอนมีความสงบและมีเสนหที่บานเรือน
ไมริมสองขางทางในยานตลาดและชุมชนที่อาศัยอยูทามกลางหุบเขาและทุงที่ราบริมแมน้ําปาย มาบัดนี้มีสิ่ง
ปลูกสรางใหมๆรูปรางแปลกแตกตางโดเดนเต็มทุงราบและหุบเขา รวมทั้งผับบารและรานคาสมัยใหมๆ ทั้ง
กายภาพของแหลงทองเที่ยวและบรรยากาศรมรื่นอบอุนใสซื่อแบบชาวบานจึงถูกลบออกไป
5.ผูไดรับผลประโยชนจํากัด
ตามความคาดหวังเชิงนโยบายแลวเปนที่ทราบทั่วกันประการหนึ่งวาการทองเที่ยวจะกระตุนใหเกิด
การเคลื่อนไหวทางเศรษฐกิจ เชนกอใหเกิดการจางงาน ผูคนในฝายบริการจะมีรายไดเพิ่มขึ้น แตในความเปน
จริงมักไมเปนเชนที่หวัง ผูคนในทองถิ่นมักไมคอยไดรับโอกาสทางเศรษฐกิจดังกลาวขางตนนัก เพราะชาวบาน
ทั่วไปไมมีความรูความสามารถที่จะเขาไปทํางานดานบริหาร ผูมีโอกาสไดรับการจางงานมักเปนผูคนนอกชุมชน
ที่มีคุณสมบัติตามที่ฝายบริการการทองเที่ยวตั้งกฎเกณฑไว รายไดจากการทองเที่ยวมักอยูในแวดวง
ผูประกอบการซึ่งมีทั้งผูประกอบการจากภายในและภายนอกชุมชนแหลงทองเที่ยว นอกจากรายไดจะรั่วไหล
ออกไปนอกแหลงทองเที่ยวแลวยังกอใหเกิดการแบงหารรายไดระหวางคนในและคนนอก อีกทั้งยังสรางความ
ไมพอใจใหแกผูที่ไมไดมีสวนเกี่ยวของกับการทองเที่ยวที่อาจรูสึกวาการทองเที่ยวนําความยุงยากสับสนมาสูชม
ชนของตน
6.การเสียการควบคุมทรัพยสมบัติวัฒนธรรม
ผูประกอบการบางสวนเห็นวาการทําของที่ระลึกจากการทองเที่ยวออกจําหนายเปนอีกหนทางหนึ่งที่
จะนํากําไรมาสูธุรกิจของตน จึงพบวามีการดัดแปลงลักษณะเอกลักษณมรดกวัฒนธรรมที่นั่นเพื่อเปนสวนหนึ่ง
หรือเปนสวนประกอบบนของที่ระลึกที่ผลิตออกจําหนาย เชนการเลียนแบบลวดลายผาขิดและผาจกที่ชาวบาน
เคยสรางเปนงานเปนงานฝมือดวยการพิมพลายบนผืนผาที่ผลิตจากโรงงานหรือการนําลายจักสานจากภาชนะ
ประเภทเครื่องจักสานไมไผและหวายไปประยุกตเปนลายเครื่องใชที่ทําจากวัสดุพลาสติกที่โรงงานผลิตออกมา
จําหนายไดคราวละมากๆแทนฝมือแบบดั้งเดิมของทองถิ่น นอกจากนี้ยังพบอยูมากมายในเรื่องของ
เครื่องประดับตกแตงรางกาย เชนเครื่องเงินซึ่งเปนเอกลักษณของผูคนบนดอย หรือเครื่องทอง เครื่องทองเหลือ
ฯลฯ ของหลายทองถิ่นในพื้นที่ราบถูกลอกเลียนแบบและทําออกมาจําหนายในลักษณะของการปมดวย
เครื่องจักรกลแทนการแกะสลักประดิษฐดวยฝมืออยางแตกอน ปญหานี้อาจพอแกไขไดบางหากมีการออก
สิทธิบัตรหรือออกกฎหมายปกปองคุมครองมรดกวัฒนธรรมพื้นบานเฉพาะกรณี