ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ Β΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2015-2016

1. ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΓΙΑΣΟΥ
2015-2016
ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ
Παρακολουθούμετην εξέλιξη του φυσικού
περιβάλλοντος της Λέσβου μέσα από τη
γεωλογική της ιστορία
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ:
ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
ΑΝΔΡΟΝΙΚΗ ΣΑΒΒΕΛΗ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΑΣΗΣ
Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Β ΄ Γ Υ Μ Ν Α Σ Ι Ο Υ

2. 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΕΥΡΩΠΗΣ
Ευρασιατική πλάκα………………………………………………………………………………….σελ. 3-4
Γεωλογικές εποχές……………………………………………………………………………………σελ. 4-9
Πίνακας γεωλογικού χρόνου…………………………………………………………………… σελ. 5
Η γεωλογική ιστορία της Ευρώπης……………………………………………………………σελ. 10-11
Γεωμορφολογική εξέλιξη του Ελλαδικού χώρου……………………………………… σελ. 12-13
ΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΛΕΣΒΟΥ
Ιστορική ανασκόπηση……………………………………………………………………………… σελ.14-17
Χλωρίδα…………………………………………………………………………………………………… σελ. 18
Πανίδα……………………………………………………………………………………………………… σελ. 19
Ηφαίστεια…………………………………………………………………………………………………σελ. 20-21
ΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΠΑΡΟΝ ΕΥΡΩΠΗΣ
Χλωρίδα και πανίδα της Ευρώπης……………………………………………………………σελ. 22-25
Ευρωπαϊκά είδη χλωρίδας……………………………………………………………………… σελ. 26
Ευρωπαϊκά είδη πανίδας………………………………………………………………………… σελ. 26-28
ΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΠΑΡΟΝ ΛΕΣΒΟΥ
Θερμές πηγές………………………………………………………………………………………… σελ. 29-32
Σπήλαια……………………………………………………………………………………………………σελ. 32-33..
Καταρράκτες…………………………………………………………………………………………… σελ. 34
Ποτάμια……………………………………………………………………………………………………σελ. 34
Κόλποι………………………………………………………………………………………………………σελ. 35-36
Χλωρίδα……………………………………………………………………………………………………σελ. 37
Πανίδα………………………………………………………………………………………………………σελ.38
Υδροβιότοποι……………………………………………………………………………………………σελ. 39-41
Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………………………….σελ. 42

3. 3
ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΠΛΑΚΑ
H Ευρασία είναι η μάζα γης που συντίθεται από τις ηπείρους της Ευρώπης και
της Ασίας.
Μπορεί να θεωρηθεί υπερήπειρος, ή εναλλακτικά τμήμα μιας υπερηπείρου, όπως είναι
η Αφρική-Ευρασία, ή απλά ήπειρος. Στη θεωρία τεκτονικών πλακών, η Ευρασιατική
πλάκα περιλαμβάνει την Ευρώπη και το μεγαλύτερο τμήμα της Ασίας, αλλά όχι την ινδική
υποήπειρο, την αραβική υποήπειρο και την περιοχή ανατολικά της οροσειράς Τσέρσκι
στην ανατολική Σιβηρία. Ο όρος Ευρασία χρησιμοποιείται επίσης στη γεωπολιτική και
στη μελέτη των διεθνών σχέσεων, ως ουδέτερος τρόπος αναφοράς σε οργανισμούς ή
υποθέσεις των μετα-σοβιετικών πολιτειών.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των γεωλόγων του πανεπιστημίου της Ουτρέχτης, η αργή
σύγκλιση των δύο πλακών, με ρυθμό λίγων εκατοστών το χρόνο, εμποδίζεται από τη
σύγκρουσή τους στην περιοχή της Τουρκίας, αλλά και από το γεγονός ότι η αφρικανική
ήπειρος είναι πιο ελαφριά και δυσκολεύεται να γλιστρήσει άλλο κάτω από την
ευρασιατική πλάκα. Γι' αυτούς τους λόγους, η αφρικανική πλάκα που ήδη έχει βυθιστεί
κάτω από την Ευρώπη, έχει διασπαστεί και σταδιακά βυθίζεται όλο και πιο βαθιά στο
μανδύα της Γης, το στρώμα που είναι κάτω από το φλοιό.
Την ίδια στιγμή, τμήματα της ευρασιατικής πλάκας, στα οποία ανήκουν η Κρήτη, οι
Βαλεαρίδες νήσοι, η Σικελία και η Σαρδηνία, κινούνται νότια. Τελικά, σύμφωνα με
εκτιμήσεις των σχετικών προσομοιώσεων (μοντέλων) σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, που
έκαναν οι Ολλανδοί γεωλόγοι, είναι πιθανή ή έναρξη της αντίστροφης διαδικασίας,
δηλαδή της βύθισης της Ευρώπης κάτω από την Αφρική. Ο καθηγητής Βόρτελ πιστεύει
ότι οι παρατηρήσεις των σεισμών στην Μεσόγειο ενισχύουν αυτό το σενάριο, καθώς
υποστηρίζει ότι τα επίπεδα των σεισμικών ρηγμάτων φαίνεται να κινούνται προς το νότο.

4. 4
Στο ίδιο συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Γεωεπιστημών, ο καθηγητής Στέφανο Τίντι,
του πανεπιστημίου της Μπολόνια της Ιταλίας, εξέφρασε την ανησυχία του, την οποία
συμμερίζονται κι άλλοι επιστήμονες, ότι η ΕΕ δε διαθέτει επαρκείς χρηματοδοτήσεις για
τη δημιουργία συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης για τσουνάμι στη Μεσόγειο (μόνο 8
εκατ. ευρώ την τελευταία πενταετία), όταν την ίδια περίοδο μόνο η Γερμανία προσέφερε
περίπου 55 εκατ. ευρώ για κατασκευή ανάλογου συστήματος προειδοποίησης στην
Ινδονησία.

5. 5
ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΟΧΕΣ
Η γεωλογική χρονολογική κλίμακα χρησιμοποιείται στη γεωλογία, την αρχαιολογία και
άλλες επιστήμες για την περιγραφή των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ γεγονότων
που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της ιστορίας της Γης. Ο πίνακας των γεωλογικών
περιόδων που ακολουθεί συμφωνεί με τις ημερομηνίες και την ονοματοδοσία
της Διεθνούς Επιτροπής Στρωματογραφίας και χρησιμοποιεί τους πρότυπους
χρωματικούς κώδικες της Γεωλογικής Επιθεώρησης των Η.Π.Α.
Η μεγαλύτερη μονάδα του γεωλογικού χρόνου είναι ο Μεγααιώνας ο οποίος διαιρείται
διαδοχικά σε Αιώνες, Περιόδους και Εποχές. Οι παλαιοντολόγοι με τη σειρά τους έχουν
καθορίσει ένα σύστημα φάσεων για την πανίδα. Αρκετά από τα ονόματα αυτών των
φάσεων χρησιμοποιήθηκαν για τη διαμόρφωση της γεωλογικής ονοματοδοσίας, αν και
οι φάσεις πανίδας είναι περισσότερες από τις γεωλογικές χρονικές μονάδες.
Οι γεωλόγοι σήμερα χρησιμοποιούν τους όρους Ανώτερη/Ύστερη, Κατώτερη/Πρώιμη και
Μέση ως υποδιαιρέσεις των περιόδων και άλλων γεωλογικών χρονολογικών μονάδων.
Πρόκειται ουσιαστικά για ένα σημείο αιχμής του έργου της Διεθνούς Επιτροπής
Στρωματογραφίας, έτσι ώστε να ενοποιηθούν οι αντικρουόμενες ορολογίες που
ορίστηκαν σε εθνικό επίπεδο και να καθοριστούν παγκόσμιες σταθερές.
Πίνακας Γεωλογικού χρόνου
Παλαιότερη γεωλογική χρονολογική κλίμακα (2005)[απόκρυψη]
Μεγααιών
ας
Αιώνας Περίοδος1
Εποχή Γεγονότα
Τέλος,
εκατομ
μύρια
έτη
πριν2
Φανεροζωι
κός
Καινοζωικός Νεογενής3
Ολόκαινος
Τέλος της ύστερηςΠαγετώδους
καιεμφάνισητου
σύγχρονουπολιτισμού.
Συνεχίζ
εται
Πλειστόκα
ινος
Εμφάνισηκαιεξαφάνισητων
μεγάλων θηλαστικών,
σύγχρονοςάνθρωπος.
0.0114
30 ±
0.0001
3
Πλειόκαιν
ος
Εντατικοποίηση
της Παγετώδους.Ψυχρόκαι
ξηρόκλίμα.Εμφανίζεται
οαυστραλοπίθηκοςκαιπολλά
απότα υπάρχοντα γένη
θηλαστικών.
1.806 ±
0.005*
Μειόκαινο
Ήπιο κλίμα - Ορογένεση
στο βόρειοημισφαίριο -
5.332 ±

6. 6
ς σύγχρονα θηλαστικά και
αναγνωρίσιμες
οικογένειεςπτηνών.Ιππάρια και
ποικιλίεςμαστόδοντων.
Εμφανίζονταιτα πρώτα
ανθρωποειδή.
0.005*
Παλαιογενής3
Ολιγόκαιν
ος
Θερμόκλίμα - Γοργήεξέλιξηκαι
ποικιλομορφία τηςπανίδας,
ιδιαίτερα των θηλαστικών.
Σύγχρονοιτύποι
αγγειόσπερμων.
23.03 ±
0.05*
Ηώκαινος
Εμφανίζονταιτα αρχαϊκά
θηλαστικά καισυνεχίζουν να
αναπτύσσονταισεόλητη
διάρκεια τηςπεριόδου.Επίσης
εμφανίζονταιοικογένειες
σύγχρονων θηλαστικών,
ανάμεσά τουςκαιπρωτόγονα
κητοειδή, φάλαινες.
Η Ανταρκτικήγεμίζεικαιπάλι
μεπαγετώνες.Έναρξητης
παρούσαςπαγετώδους.
33.9 ±
0.1 *
Παλαιόκαι
νος
Κλίμα τροπικό.Σύγχρονα φυτά
καιπρωτόγονεςοικογένειες
θηλαστικών ακολουθούν την
εξαφάνισητων δεινοσαύρων.
Εμφανίζονταιτα πρώτα μεγάλα
θηλαστικά.
55.8 ±
0.2 *
Μεσοζωικός Κρητιδική
Ανώτερη/Ύ
στερη
Εμφανίζονταιτα πρώτα
ανθοφόρα φυτά μενέους
τύπους εντόμων,καισύγχρονες
μορφέςιχθύων. Πολλοίνέοι
τύποι δεινοσαύρων π.χ. τυραννό
σαυρος, τιτανόσαυρος.
Πρωτόγονα πτηνά
αντικαθιστούν τους
πτερόσαυρουςκαισύγχρονες
μορφέςκαρχαρίαεμφανίζονται
στη θάλασσα.
Η Γκοντβάνα διασπάται.
65.5 ±
0.3 *
Πρώιμη
99.6 ±
0.9 *

7. 7
Ιουρασική
Ύστερη Αφθονούν οιδεινόσαυροι.
Η αρχαιοπτέρυγα,τοαρχαιότερο
γνωστόπτηνό,εξελίσσεταιαπό
τα ερπετά.
Η Παγγαία διαμελίζεται
στην Γκοντβάνα και
τη Λαυρασία.
145.5 ±
4.0
Μέση
161.2 ±
4.0
Πρώιμη
175.6 ±
2.0 *
Τριασική
(Τριαδική)
Ανώτερη/Ύ
στερη
Εμφανίζονταιτα θηλαστικάκαι
επικρατούν τα σποριόφυτα.
Η Βόρεια Αμερικήκαι
ηΕυρώπη είναιτροπικέςχώρες.
199.6 ±
0.6
Μέση
228.0 ±
2.0
Κατώτερη/
Πρώιμη
245.0 ±
1.5
Παλαιοζωικό
ς
Πέρμια
Λοπίνγκια
Τα κωνοφόρα αντικαθιστούν τις
φτέρες.Πολλαπλασιάζονταιτα
ερπετά.Επεκτείνονταιοιέρημοι.
251.0 ±
0.4 *
Γουαδαλο
ύπια
260.4 ±
0.7 *
Κισουράλι
α
270.6 ±
0.7 *
Λιθανθ
ρακο
φόρος4
Πενσυλ
-
βάνια
Ανώτερη/Ύ
στερη
Απέραντα ελώδηδάση
αναπτύσσονταιστιςεκβολέςτων
ποταμών.Απότα δάσηαυτά
σχηματίζονταιτα αποθέματα
λιθάνθρακα.Τα αμφίβια
αφθονούν.Τα πρώτα ερπετά
εξελίσσονταιαπότα αμφίβια.
299.0 ±
0.8 *
Μέση
306.5 ±
1.0
Κατώτερη/
Πρώιμη
311.7 ±
1.1
Μισσισ
σίπια
Ανώτερη/Ύ
στερη
Μεγάλα πρωτόγονα δένδρα.
Παγετώδηςπερίοδοςστην
ανατολικήΓκοντβάνα.
318.1 ±
1.3 *
Μέση
326.4 ±
1.6
Κατώτερη/
Πρώιμη
345.3 ±
2.1

8. 8
Δεβόνια
Ανώτερη/Ύ
στερη
Οι καρχαρίεςκαιπολλά άλλα
είδη αφθονούν στιςθάλασσες.
Τα πρώτα έντομα καιαμφίβια,
όπως ο ιχθυόστεγος,κάνουν την
εμφάνισήτους.Σχηματίζονταιτα
πρώτα δάσηαπό σποριόφυτα,
όπως οι γιγαντιαίεςφτέρεςκαι
τα βρύα.Σχηματίζονταιοι
πρώτοι ψαμμίτεςστιςέρημους.
359.2 ±
2.5 *
Μέση
385.3 ±
2.6 *
Κατώτερη/
Πρώιμη
397.5 ±
2.7 *
Σιλούρια
Πριδόλια Ανάπτυξητων πρώτων απλών
φυτών,όπως η κουκσόνια,κατά
μήκος των ακτών ήσε εκβολές
ποταμών.Εμφανίζονταιτα
πρώτα οδοντοφόρα ψάρια.
Ψάρια εμφανίζονταιεπίσηςσε
λίμνεςκαι ποτάμια.
Οι ήπειροιαρχίζουν να
μετακινούνταικαινα
πλησιάζουν μεταξύτους.
416.0 ±
2.8 *
Λουντλόβι
α
418.7 ±
2.7 *
Βενλόκια
422.9 ±
2.5 *
Λανδοβέρι
α
428.2 ±
2.3 *
Ορδοβίκια
Ανώτερη/Ύ
στερη
Εμφανίζονταιτα καρκινοειδή
μαζί με τα πρώτα ιχθυόμορφα
σπονδυλωτά.Κοραλλιογενείς
ύφαλοιαρχίζουν να
σχηματίζονταιστουςωκεανούς,
ενώ οι νότιεςήπειροι
μετατοπίζονταιπροςτους
Πόλους.Παγετώδηςπερίοδος
στη Σαχάρα.
443.7 ±
1.5 *
Μέση
460.9 ±
1.6 *
Κατώτερη/
Πρώιμη
471.8 ±
1.6
Κάμβρια
Φουρόνγκι
α Δεν υπάρχειχερσαία ζωή.Μια
ποικιλία φυκών και ασπόνδυλων
ευημερείστουςωκεανούς.
Εμφανίζονταιτα μαλάκια και
αρθρωτά oστρακοφόρα
ασπόνδυλα,όπωςοι τριλοβίτες.
488.3 ±
1.7 *
Μέση
501.0 ±
2.0 *
Κατώτερη/
Πρώιμη
513.0 ±
2.0
Προτεροζω
ικός5
Νεοπροτεροζ
ωικός
Εδιακαρανική
Πρώτοι πολυκύτταροιοργανισμοί.Απλές
σκωληκοειδείςμορφέςζωής.Πρώτοι
σπόγγοι.
542.0 ±
1.0 *

9. 9
Κρυογενής
Σε αυτήτην περίοδολίγο-πολύη Γη μοιάζει
με χιονόσφαιρα.ΗΡοδινία αρχίζεινα
διαχωρίζεται.
630
+5/-30 *
Τόνια Πρώτη ακτινοβολία. 850 6
Μεσοπρωτε
ροζωικός
Στέννια Σχηματισμόςτης Ροδινίας. 1000 6
Εκτάσια 1200 6
Καλύμμια 1400 6
Παλαιοπροτε
ροζωικός
Στατήρια
Πρώτοι σύνθετοιμονοκύτταροιοργανισμοί
(ευκαρυωτικά).
1600 6
Οροσίρια Μετάβασηστην ατμόσφαιραοξυγόνου. 1800 6
Ρυάκια 2050 6
Σιδέρια 2300 6
Αρχαιοζωικ
ός5
Νεοαρχαιοζ
ωικός
Πιθανήσταθεροποίησητουμανδύα. 2500 6
Μεσοαρχαιο
ζωικός
Πρώτοι στρωματολίτες. 2800 6
Παλαιοαρχαι
οζωικός
Πρώτη γνωστήπαραγωγήοξυγόνου, Κυανοβακτήρια. 3200 6
Ηωαρχαιοζω
ικός
Απλοίμονοκύτταροιοργανισμοί. 3600 6
Καταρχαιο
ζωικός5,7
Κατώτερος
Ίμβριος8
περ.
3850
Νεκτάριος8
περ.392
0
Προνεκτάριο
ς9
Αρχαιότερογνωστόπέτρωμα (4100Ma).
περ.415
0
Κρυπτικός8
Αρχαιότερογνωστό ορυκτό(4400Ma). Σχηματισμός
της Γης (4570 Ma).
c.4570

10. 10
Η ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Η Γη έχει ηλικία 4,6 δισεκατομμυρίων χρόνων περίπου. Αυτό το χρονικό διάστημα οι
επιστήμονες το έχουν χωρίσει σε μικρότερα χρονικά διαστήματα. Οι υποδιαιρέσεις του
γεωλογικού χρόνου, ξεκινώντας από τις μεγαλύτερες και προχωρώντας προς τις
μικρότερες, είναι οι αιώνες, οι περίοδοι και οι εποχές. Η διαίρεση του γεωλογικού χρόνου
είναι αρκετά αυθαίρετη, όπως όλες οι χρονικές ταξινομήσεις που κάνει ο άνθρωπος, αλλά
μπορεί να εξυπηρετήσει τους ερευνητές. Έτσι, ο Παλαιοζωικός Αιώνας, δηλαδή η εποχή
της «παλιάς μορφής ζωής», χαρακτηρίζεται από τα απολιθώματα των ασπονδύλων ο
Μεσοζωικός Αιώνας, δηλαδή η εποχή της «μέσης ζωής», χαρακτηρίζεται από τα
απολιθώματα των δεινοσαύρων ο Καινοζωικός Αιώνας, δηλαδή η εποχή της «καινούριας
ζωής», χαρακτηρίζεται από τα απολιθώματα των θηλαστικών και των σύγχρονων φυτών.
Σήμερα βρισκόμαστε στον Καινοζωικό Αιώνα, στην Τεταρτογενή Περίοδο, στην Ολόκαινο
Εποχή. Ο άνθρωπος εμφανίστηκε πριν από 2-2,5 εκατομμύρια χρόνια περίπου, δηλαδή
η παρουσία του στη Γη είναι ένα ελαχιστότατο κομμάτι της ιστορίας του πλανήτη μας. Αν
προχωρήσουμε σε μια αναλογία και θεωρήσουμε την ηλικία της Γης ίση με 46 χρόνια,
τότε ο άνθρωπος έχει ηλικία μόλις τεσσάρων ωρών!
Η διαίρεση του γεωλογικού χρόνου καθιερώθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα. Κάθε
γεωλογικός αιώνας τελειώνει με μια σημαντική αλλαγή, κατά την οποία εξαφανίζονται οι
κυρίαρχες μορφές ζωής της εποχής και προετοιμάζεται το έδαφος για τις καινούριες
μορφές ζωής (π.χ. ο Μεσοζωικός Αιώνας τελειώνει με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων).
Ορισμένα από τα ονόματα των γεωλογικών περιόδων και υποπεριόδων οφείλονται είτε
σε περιοχές της Ευρώπης όπου μελετήθηκαν αυτές οι περίοδοι (όπως π.χ. το Δεβόνιο
από το Ντέβονσαίρ στο Ηνωμένο Βασίλειο, το Πέρμιο από το Πέρμ στη Ρωσία ή το
Ιουρασικό από την οροσειρά Ιούρα στα σύνορα Γαλλίας-Ελβετίας) είτε σε γεωλογικά
γεγονότα (όπως π.χ. το Λιθανθρακοφόρο από την απόθεση λιθανθράκων ή το Κρητιδικό
από την απόθεση κρητίδας, δηλαδή κιμωλίας).
Η Ευρώπη είναι μικρή σε έκταση σε σχέση με τις άλλες ηπείρους. Γεωλογικά είναι μια
περιοχή ομαλή χωρίς απόκρημνα βουνά - αν σκεφτούμε μάλιστα τα βουνά άλλων
ηπείρων. Οι οροσειρές που σχηματίστηκαν τελευταίες κατά τη γεωλογική εξέλιξη του
πλανήτη μας είναι πολύ πιο ψηλές και απότομες, επειδή δεν έχουν υποστεί σε μεγάλο

11. 11
βαθμό διάβρωση. Στην Ευρώπη εμφανίζονται όλες οι διαβαθμίσεις της διαβρωτικής
διαδικασίας, διότι τα τμήματά της σχηματίστηκαν σε διαφορετικές γεωλογικές περιόδους.
Γι' αυτό και η μορφολογία του εδάφους της παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία.
Το παλαιότερο τμήμα είναι η Βαλτική Ασπίδα στα βορειονατολικά. Δηλαδή, σύμφωνα με
τα νεώτερα γεωγραφικά δεδομένα, το ευρωπαϊκό κομμάτι της Ρωσίας, οι χώρες της
Βαλτικής, το νότιο κομμάτι της Σκανδιναβίας και ο βυθός του Ατλαντικού βόρεια και
βορειοδυτικά από τα Βρετανικά Νησιά. Όλ' αυτά είναι η Αρχαιοευρώπη, που
σχηματίστηκε πριν από τον Παλαιοζωικό Αιώνα - μ' άλλα λόγια, τουλάχιστον πριν από
550 - 600 εκατομμύρια χρόνια.
Κατόπιν, πριν από 450 - 500 εκατομμύρια.χρόνια, σχηματίστηκε η Παλαιοευρώπη.
Δηλαδή, το μεγαλύτερο τμήμα των Βρετανικών Νησιών, το βόρειο κομμάτι της
Σκανδιναβίας και η ακτογραμμή από την Ολλανδία ώς την Πολωνία. Ύστερα, στα μέσα
του Παλαιοζωικού Αιώνα, άρχισε να σχηματίζεται η Μεσοευρώπη. Το νότιο τμήμα της
Αγγλίας, μεγάλο τμήμα της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης και σχεδόν ολόκληρη η
Ιβηρική Χερσόνησος.

12. 12
ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ
Η σχέση ξηράς και θάλασσας στην περιοχή του σημερινού ελλαδικού-
αιγαιακού χώρου δεν είχε πάντοτε τη μορφή με την οποία τη γνωρίζουμε
σήμερα. Η γεωμορφολογία του χώρου μεταβαλλόταν διαρκώς,
παρακολουθώντας τις γενικότερες γεωλογικές ανακατατάξεις, που
σημειώθηκαν στον πλανήτη μας εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα.
Άρρηκτα συνδεδεμένες με τις γεωμορφολογικές, ήταν και οι
κλιματολογικές αλλαγές, που καθόρισαν περαιτέρω το είδος και τη
συμπεριφορά κάθε μορφής ζωής: πανίδας, χλωρίδας και ανθρώπου.
Κατά τη γεωλογική περίοδο του Μειόκαινου, και συγκεκριμένα 30
εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, ανυψώθηκε, από τα βάθη αυτής
που σήμερα ονομάζουμε Μεσόγειο θάλασσα, η Αιγαιίς. Ήταν μια ενιαία
στεριά, η οποία περιλάμβανε τη σημερινή νότια Βαλκανική χερσόνησο,
το Αιγαίο και τη Μικρά Ασία και εκτεινόταν από την Αδριατική
θάλασσα μέχρι και την Κρήτη.
Κατά τα τέλη του Μειόκαινου, περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια πριν από
σήμερα, σημειώθηκαν καταβυθίσεις και ανυψώσεις με αποτέλεσμα να
εισχωρήσουν στην τεράστια αυτή ξηρά υδάτινοι όγκοι, σχηματίζοντας
τμήμα του Αιγαίου και μεγάλες εσωτερικές λίμνες.

13. 13
Στη διάρκεια του Πλειστόκαινου (περίοδος Παγετώνων), και
συγκεκριμένα 400.000 χρόνια πριν από σήμερα, πολλά από τα σημερινά
νησιά αποτελούσαν τμήματα της ίδιας στεριάς (π.χ. οι Κυκλάδες)
ή συνανήκαν στη σημερινή ηπειρωτική χώρα (π.χ. Σποράδες, νησιά
βόρειου και ανατολικού Αιγαίου), αφού η στάθμη της θάλασσας
βρισκόταν περίπου 200 μέτρα βαθύτερα από τη σημερινή. Την εποχή
αυτή, η οποία αντιστοιχεί στην Παλαιολιθική, ο κορμός της ηπειρωτικής
Ελλάδας καλύπτεται από πυκνά δάση. Στον ελλαδικό χώρο ζουν ο
άνθρωπος του τύπου Νεάντερταλ, αλλά και τα παρακάτω είδη ζώων:
μαμούθ, άρκτος των σπηλαίων, ελέφαντας και νάνος ελέφαντας,
ιπποπόταμος ο αρχαίος, ελαφοειδή, ιππίδες και βοοειδή.
Κατά το Ολόκαινο (Μεταπαγετώδης περίοδος), και συγκεκριμένα από
9000 χρόνια πριν από σήμερα, η θαλάσσια στάθμη ανυψώνεται κατά 30
μέτρα. Το Αιγαίο αποκτά σχεδόν τη σημερινή του μορφή και
χαρακτηρίζεται από θερμές κλιματολογικές συνθήκες, ευνοϊκές για
μόνιμη εγκατάσταση. Διαφορές παρατηρούνται μόνο στην πορεία των
ακτογραμμών, ως συνέπεια των αυξομειώσεων της στάθμης της
θάλασσας και σεισμικών φαινομένων, που σημειώθηκαν κατά τις
τελευταίες χιλιετίες. Το πρώιμο και μέσο Ολόκαινο αντιστοιχούν
πολιτισμικά στη Μεσολιθική, τη Νεολιθική και την εποχή του Χαλκού.

14. 14
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Στη Λέσβο, το «περιβόλι της αυτοκρατορίας» όπως το ονόμαζαν οι Οθωμανοί,
συναντώνται σημαντικά αρχαιολογικά μνημεία, μεσαιωνικά κάστρα, βυζαντινά
μοναστήρια, τα παραδοσιακά χωριά, την πλούσια αρχιτεκτονική κληρονομιά. Είναι ο
γενέθλιος τόπος σημαντικών προσωπικοτήτων των γραμμάτων και των τεχνών, όπως η
Σαπφώ, ο Αλκαίος, ο Αρίων, ο Πιττακός ο Μυτιληναίος, ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, ο
Θεόφραστος, ο Τέρπανδρος, ο Θεόφιλος, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Αργύρης Εφταλιώτης. ο
Φώτης Κόντογλου, ο Στράτης Μυριβήλης,ο Ηλίας Βενέζης, ο Ασημάκης Πανσέληνος κ.α
βλπ. https://www.thinglink.com/scene/711140397434273794
Η Λέσβος, επίσης, διαθέτει μοναδικό πλούτο γεωλογικών μνημείων και τοπίων φυσικού
κάλλους, οικοτόπων, πολιτιστικών μνημείων και παλαιοντολογικών ευρημάτων, τα οποία
συνέβαλαν στην αναγνώριση και ένταξή της στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της
UNESCO τον Σεπτέμβριο 2012.

15. 15
Aποτελεί σημαντικό οικολογικό και πολιτισμικό απόθεμα της γης και είναι διάσπαρτο
από μοναδικής αξίας και σπουδαιότητας φυσικά δημιουργήματα και γεωμορφές, όπως
ηφαίστεια, θερμές πηγές, θέσεις ορυκτών και μεταλλευμάτων, μεγάλα γεωλογικά
ρήγματα, σημαντικές απολιθωματοφόρες θέσεις, βραχώδεις ακτές, κ.ά..βλπ
http://www.lesvosgeopark.gr/
Η Λέσβος παρουσιάζει ιδιαίτερη γεωποικιλότητα και διατηρεί σημαντικά τεκμήρια της
γεωλογικής ιστορίας της λεκάνης του Αιγαίου. Eδώ αποκαλύπτονται σημαντικά τεκμήρια
της γεωλογικής ιστορίας της λεκάνης του Αιγαίου των τελευταίων 300 περίπου
εκατομμυρίων ετών. Ιδιαίτερης ομορφιάς τοπία και γεωμορφές διαμορφώθηκαν με το
πέρασμα των χρόνων και αποτελούν μάρτυρες της πολύπλοκης γεωϊστορικής εξέλιξής
του.
Το Γεωπάρκο Λέσβου μάς δίνει πληροφορίες ακόμη και για τα πρώτα στάδια εξέλιξης
του Αιγαίου, την περίοδο που στο χώρο αυτό υπήρχε ένας μεγάλος ωκεανός, η Τηθύς. Η
Τηθύς λειτούργησε ως ωκεάνιος χώρος για εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια. Ο ωκεάνιος
αυτός χώρος της Τηθύος έκλεισε και καταστράφηκε οριστικά πριν από 45 περίπου
εκατομμύρια χρόνια. Την ίδια περίοδο, στο Κεντρικό Αιγαίο υπήρχε μια χερσαία περιοχή
η μυθική Αιγιήδα, η οποία ήταν ενωμένη τόσο με τη μικρασιατική ενδοχώρα όσο και με
την ηπειρωτική Ελλάδα. Το Γεωπάρκο Λέσβου αποτελούσε τμήμα αυτής της ενιαίας
χερσαίας περιοχής, την οποία κάλυπταν πυκνά τροπικά – υποτροπικά δάση. Πριν από
21,5 – 16,5 εκατομμύρια χρόνια( κατά το τέλος του Ολιγοκαίνου μέχρι το μέσο Μειόκαινο)
στο χώρο του βορειοανατολικού Αιγαίου εκδηλώθηκε έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα.
Η Λέσβος βρίσκεται στη μικροπλάκα του Αιγαίου, κοντά στο νοτιοδυτικό κλάδο του
βόρειου ρήγματος της Ανατολίας. Η παρουσία αυτού του ρήγματος έχει οδηγήσει στην
αποκοπή του νησιού από τη Μικρά Ασία, ενώ είναι υπεύθυνο για αρκετές καταστροφικές
σεισμικές δονήσεις που έλαβαν χώρα στη περιοχή. Πόλεις, όπως η Πύρρα, έχουν
καταστραφεί από τους σεισμούς. Το 1867 ισχυρός σεισμός καταστρέφει μεγάλο μέρος
του νησιού και αφήνει πίσω του 550 νεκρούς, ενώ ισχυρός σεισμός λαμβάνει χώρα και το
1889, με 25 νεκρούς. Η Λέσβος τοποθετείται στη ζώνη ΙΙ σεισμικής επικινδυνότητας για
τον Ελλαδικό χώρο.
Γεωλογικά η Λέσβος ανήκει στην Πελαγονική ζώνη. Το αλπικό υπόβαθρο του νησιού,
τμήμα της ζώνης της Κιμερικής ηπείρου, είναι επωθημένο από οφιόλιθους και μετα-
αλπικούς σχηματισμούς. Τα παλαιότερα στρώματα πετρωμάτων βρίσκονται στη περιοχή
του κόλπου της Γέρας και στη περιοχή του Σιγρίου και του Γαββαθά. Είναι πετρώματα
περμοτριαδικής ηλικίας και είναι σχιστόλιθοι, χαλαζίτες, φυλλίτες και μεταψαμμίτες που
εναλλάσσονται με μάρμαρα και κρυσταλλικούς ασβεστολίθους. Πάνω σε αυτά βρίσκονται
οφιολιθικά πετρώματα του Μεσοζωικού αιώνα, τα οποία βρίσκονται στη νότια Λέσβο,
δυτικά του όρους Όλυμπος. Αυτά τα πετρώματα προέρχονται από το πυθμένα της
Τηθύος. Χωρίζονται σε δύο στρώματα. Το ανώτερο αποτελείται από υπερμαφικά,

16. 16
μελανού χρώματος πετρώματα και το κατώτερο, το οποίο χωρίζει τα οφιολιθικά
πετρώματα από το αλπικό υπόστρωμα, από αμφιβολίτες και αμφιβολικά πετρώματα.
Φλέβες ηφαιστειακών πετρωμάτων διαπερνούν αυτό το στρώμα. Τέλος, αλουβιακοί
σχηματισμοί συναντώνται στη πεδιάδα της Καλλονής, όπως και σε μικρές
προσχωσιγενείς κοιλάδες και μικρά πεδία που δημιουργήθηκαν από χειμάρους.
Τα δύο τρίτα της Λέσβου καλύπτονται από ηφαιστειακά πετρώματα, κυρίως ανδεσίτες,
ρυόλιθους, ηφαιστειακό τόφφο και στάχτη. Τα ηφαιστειακά πετρώματα καταλαμβάνουν το
βόρειο, κεντρικό και δυτικό τμήμα της Λέσβου. Διακρίνονται επιμέρους γεωλογικοί
σχηματισμοί οι οποίοι περιγράφηκαν από τους Piper και Piper το 1992 από τον
αρχαιότερο στο πιο πρόσφατο ως οι λάβες της Ερεσσού, ο σχηματισμός του Σκουτάρου,
ο ιγνιμβρίτης του Πολυχνίτου, ο σχηματισμός του Σκαλοχωρίου, ο σχηματισμός της
Συκαμιάς, ο σχηματισμός (βασάλτης) της Μυτιλήνης και οι βλέβες του Μεσοποτάμου. Η
ηφαιστειακή δραστηριότητα ήταν αποτέλεσμα της σύγκρουσης της ευρασιατικής
λιθοσφαρικής πλάκας στο βορρά με την αφρικανική λιθοσφαρική πλάκα στο νότο, με
αποτέλεσμα τη βύθιση της δεύτερης κάτω από τη πρώτη. Η αφρικανική πλάκα τήκεται
και στη συνέχεια το λιωμένο υλικό κινείται προς της επιφάνεια και δημιουργεί ένα τόξο
ηφαιστείων πίσω από τη περιοχή σύγκρουσης των δύο πλακών. Τώρα η περιοχή
σύγκλισης είναι νότια της Κρήτης και υπάρχουν ενεργά ηφαίστεια στη Σαντορίνη και τη

17. 17
Νίσυρο. Πριν από 21,5 με 16,5 εκατομμύρια χρόνια, στο χώρο του σημερινού Αιγαίου
υπήρχε μία ενιαία ξηρά, η Αιγηίδα, η περιοχή σύγκλισης βρισκόταν στο χώρο των
Κυκλάδων και τα ηφαίστεια στο Βορειοανατολικό Αιγαίο. Στη Λέσβο, αυτή η
δραστηριότητα δημιούργησε σύνθετα ηφαιστειακά οικοδομήματα όπως, πέρα από τους
κρατήρες, δόμοι και φλέβες. Οι κύριοι κρατήρες στη Λέσβο βρίσκονταν στη περιοχή της
Βατούσας, της Άγρας και του Λεπέτυμνου, ενώ έχουν βρεθεί και άλλοι κρατήρες
διάσπαρτοι σε όλο το νησί.
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα των ηφαιστείων της Λέσβου προκάλεσε την έξοδο
τεράστιων ποσοτήτων λάβας, στάχτης και άλλων υλικών που σκέπασαν μεγάλες
εκτάσεις. Η βλάστηση εκείνης της εποχής σκεπάστηκε από παχιά στρώματα
ηφαιστειακής στάχτης. Στη συνέχεια, οι έντονες βροχοπτώσεις που ακολούθησαν,
παρέσυραν τη στάχτη από τις περιοχές με μεγάλο υψόμετρο. Έτσι δημιουργήθηκαν
πυροκλαστικές ροές υλικών που κινήθηκαν προς τα δυτικά και κάλυψαν το μεγάλο πυκνό
δάσος που υπήρχε εκείνη τη περιοχή στη δυτική Λέσβο. Η κίνηση του υλικού ήταν
ταχύτατη και κάλυψε αμέσως τους κορμούς, τα κλαδιά και τα φύλλα των δέντρων.
Η απομόνωση των φυτικών ιστών από τις επιφανειακές συνθήκες και η έντονη
υδροθερμική κυκλοφορία, θερμών ρευστών πλουσίων σε πυρίτιο που ακολούθησε,
επέτρεψε την τέλεια απολίθωση των φυτικών ιστών, κάτω από ιδανικές συνθήκες. Κατά
τη διαδικασία αυτή είχαμε αντικατάσταση μόριο προς μόριο της οργανικής φυτικής ύλης
από ανόργανη ύλη των ρευστών. Με το τρόπο αυτό διατηρήθηκαν πολύ καλά τα
μορφολογικά χαρακτηριστικά των δέντρων, όπως η εξωτερική επιφάνεια του κορμού, οι
αυξητικοί δακτύλιοι καθώς και η εσωτερική δομή του ξύλου. Τώρα αυτοί οι κορμοί
αποκαλύπτονται με τη φυσική διάβρωση του εδάφους και αποτελούν το απολιθωμένο
δάσος της Λέσβου. Η διάβρωση αυτών των πετρωμάτων οφείλεται για το έντονο
ανάγλυφο της δυτικής Λέσβου.
Η Λέσβος έχει αξιόλογο γεωθερμικό δυναμικό, όπως αποδεικνύεται από την ύπαρξη
πολυάριθμων θερμών πηγών και γεωθερμικών πεδίων χαμηλής, μέσης αλλά και υψηλής
ενθαλπίας. Οι περιοχές οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον εντοπισμό
γεωθερμικών ρευστών μέσης και ίσως υψηλής ενθαλπίας είναι:α. Περιοχή Αργένου β.
Περιοχή Στύψης γ. Περιοχή Πολιχνίτου. Η ΔΕΗ, ήδη από το 1972, έχει αναπτύξει μια
σειρά ερευνητικών προγραμμάτων για τα γεωθερμικά πεδία της Λέσβου (28 ερευνητικές
γεωτρήσεις, γεωλογικές, νεοτεκτονικές, υδρογεωλογικές, γεωχημικές, γεωφυσικές και
γεωθερμικές έρευνες κλπ). Το αποτέλεσμα αυτής της ερευνητικής προσπάθειας ήταν να
εντοπισθούν τελικά ελπιδοφόρες περιοχές για περαιτέρω βαθιά γεωτρητική έρευνα και
ανάπτυξη με πιθανές εφαρμογές οι οποίες περιλαμβάνουν και την ηλεκτροπαραγωγή.

18. 18
ΧΛΩΡΙΔΑ
Από τη συστηματική μελέτη των απολιθωμένων κορμών και φύλλων προσδιορίσθηκε το
γένος και το είδος των φυτών που συμμετείχαν στη σύνθεση του δάσους της Λέσβου
πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια. Τα απολιθωμένα φυτά περιλαμβάνουν κωνοφόρα,
αγγειόσπερμα – ανθοφόρα φυτά, και λίγα πτεριδόφυτα. Η σύνθεση της απολιθωμένης
χλωρίδας δείχνει ότι το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου αναπτύχθηκε σε υποτροπικό
κλίμα το οποίο μεταβαλλόταν απότομα σε ηπειρωτικό θερμό, με χαρακτήρα χλωρίδας
υποτροπικής ζώνης της Νοτιοανατολικής Ασίας ή της Αμερικής.
Τα κωνοφόρα περιλαμβάνουν προγονικές μορφές της σεκόιας, του πέυκου, του
κυπαρισιού, του τάξου και άλλων σπάνιων ειδών των οποίων δεν υπάρχουν σύγχρονοι
απόγονοι. Πολλοί απολιθωμένοι κορμοί ανήκουν σε προγονικές μορφές του σύγχρονου
είδους Σεκόια η αειθαλής που φύεται στις δυτικές ακτές των Ηνωμένων Πολιτειών.
‘Έχουν προσδιορισθεί επίσης πρωτοπευκίδες, που αποτελούν προγονική μορφή του
σύγχρονου πεύκου, κυπαρισίδες και το σπάνιο κωνοφόρο Κουνιχάμια η μειοκαινική.
Τα αγγειόσπερμα – ανθοφόρα φυτά περιλαμβάνουν αντιπρόσωπους των ειδών Λεύκη,
Δάφνη, Κανελλόδενδρο, Πλάτανος, Δρύς, Οξιά, Φοίνικας, Σκλήθρο, Βάτος, Σφένδαμος
και Καρυδιά. Επίσης έχουν προσδιοριστεί πολλά είδη φοινικίδων.

19. 19
ΠΑΝΙΔΑ
Η πανίδα που βρέθηκε καθώς επίσης και η στρωματογραφική θέση του στρώματος
ιζημάτων που την περιέχει, δείχνουν πως μάλλον πρόκειται για μια πολύ παλιά πανίδα,
ίσως από τις παλαιότερες πανίδες θηλαστικών ζώων που έχουν βρεθεί στη χώρα μας,
αφού είναι σίγουρα παλαιότερη από 18 εκατομμυρίων χρόνων, ενώ μπορεί η ηλικία της
να είναι ακόμη και 19 με 20 εκατομμυρίων χρόνων. Τα ιζήματα που περιέχουν τα
απολιθώματα αυτά είναι πιθανότατα παλαιότερα από αυτά που περιείχαν το απολίθωμα
του προδεινοθηρίου που βρέθηκε λίγο πιο βόρεια, και άρα και τα απολιθώματα είναι
μάλλον παλαιότερα. Σαλιγκάρια, λιμναία ψάρια, ερπετά ακόμα και κροκόδειλοι της
εποχής, αλλά και μικρά θηλαστικά… Τα λιμναία σαλιγκάρια που βρέθηκαν είναι υδρόβια
μαλάκια γαστερόποδα, που ανέπνεαν αέρα (ύπαρξη ενός τύπου πνεύμονα και απουσία
βραγχίων), των οικογενειών Planorbidae και Lymnaeidae, τα οποία κατοικούσαν στη
μεγάλη λίμνη που κάλυπτε την περιοχή.
Τα φαρυγγικά δόντια, οι ωτόλιθοι και τα υπόλοιπα υπολείμματα ψαριών ανήκουν σε
λιμναία μικρόσωμα ψάρια της οικογένειας Cyprinidae (κυπρίνοι - βάρβοι), πολλοί
εκπρόσωποι των οποίων ζουν και σήμερα σε γλυκά νερά. Χαρακτηριστικό των
εκπροσώπων της οικογένειας αυτής είναι τα «μουστάκια» που έχουν μερικά είδη στο
στόμα τους, που χρησιμοποιούνται κατά την ανίχνευση τροφής.
Ο αλιγάτορας Diplocynodon ζούσε μέσα σε λίμνες σε υποτροπικά θερμά κλίματα και
υποδεικνύει την ύπαρξη τέτοιας λίμνης στην περιοχή της Άντισσας (συμπέρασμα που
επίσης προκύπτει από την ύπαρξη των λιμναίων ιζημάτων στην περιοχή). Επίσης, ο
μυωξός Glirulus diremptus θεωρείται πως τρεφόταν με φρούτα, έντομα, αυγά πουλιών
και μικρά ζώα, ήταν εξ ολοκλήρου δενδρόβιος και ζούσε σε ώριμα δάση, σε ορεινές
χαμηλού υψομέτρου μέχρι και υποαλπικές περιοχές. Με βάση την ύπαρξη του είδους
αυτού στη Λέσβο, επιβεβαιώνεται πως τα ζώα αυτά ήταν οι κάτοικοι του υποτροπικού
δάσους που σκέπαζε την περιοχή πριν από περίπου 20 εκατομμύρια χρόνια και
απολιθώθηκε λόγω της ηφαιστειακής δραστηριότητας.

20. 20
ΤΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ
Μεγάλα ηφαίστεια, όπως της Βατούσας, του Λεπέτυμνου, της Άγρας και της Ανεμότιας,
τα οποία συνδέονται με τη βύθιση της Αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας κάτω από την
Ευρασιατική λιθοσφαιρική πλάκα, συντάραξαν με τις ηφαιστειακές εκρήξεις τους την
περιοχή της σημερινής Λέσβου και δημιούργησαν εντυπωσιακά ηφαιστειογενή τοπία,
πετρώματα, ηφαιστειακές γεωμορφές, θερμές πηγές, φυσικούς πόρους που τους
εκμεταλλεύτηκαν οι άνθρωποι στο πέρασμα των χρόνων.
Ηφαιστειακή καλδέρα Βατούσας
Από τις μεγαλύτερες ηφαιστειακές δομές της Λέσβου είναι η ηφαιστειακή καλδέρα της
Βατούσας με διάμετρο που ξεπερνά τα 8,5 χιλιόμετρα. Ο όρος
καλδέρα ή καλντέρα προέρχεται από τα ισπανικά (caldera: καζάνι) και περιγράφει το
βύθισμα του αναγλύφου που σχηματίζεται από την κατάρρευση του ηφαιστειακού κώνου
ενός ηφαιστείου ή τη διάβρωση των τοιχωμάτων του ηφαιστειακού κρατήρα.
Το ηφαίστειο της Βατούσας συνδέεται με την κύρια ηφαιστειακή δραστηριότητα της
Λέσβου που έλαβε χώρα πριν από 18,5 έως 17 εκατομμύρια χρόνια. Διαδοχικές
ηφαιστειακές εκρήξεις διαμόρφωσαν την εκτεταμένη καλδέρα και προκάλεσαν την
κατάρρευση της δυτικής πλευράς του ηφαιστειακού κώνου.
Οι λόφοι που περιβάλλουν σήμερα τη Βατούσα αποτελούν τα όρια της καλδέρας. Μετά
τον σχηματισμό της, μεταγενέστερη ανάβλυση μάγματος, σχημάτισε μικρούς
ηφαιστειακούς δόμους, που παρατηρούμε σήμερα ανάμεσα στη Βατούσα και τα Χίδηρα.
Η υδροθερμική δραστηριότητα που ακολούθησε την ηφαιστειακή δράση προκάλεσε την
αποσάθρωση των πετρωμάτων στο εσωτερικό της καλδέρας.
Στο μεγάλο χρονικό διάστημα που πέρασε από την περίοδο που το ηφαίστειο ήταν
ενεργό, σημειώθηκαν έντονες τεκτονικές κινήσεις, διάβρωση και καταστροφή των
πετρωμάτων με αποτέλεσμα να μην διακρίνεται εύκολα η αρχική μορφή του. Ωστόσο
παρατηρώντας κάποιος προσεκτικά την περιοχή μπορεί να αντιληφθεί το σχήμα της
μεγάλης ελλειψοειδούς καλδέρας. Στο εσωτερικό της λεκάνης οργιάζει η βλάστηση λόγω
του πλούσιου εδάφους που δημιούργησε η αποσάθρωση των ηφαιστειακών
πετρωμάτων
Ηφαίστειο Λεπέτυμνου
Το ηφαίστειο του Λεπέτυμνου, είναι το μεγαλύτερο ηφαιστειακό κέντρο της Λέσβου.
Αρχικά δημιουργήθηκε ένα μεγάλο στρωματοηφαίστειο στη βόρεια Λέσβο. Βίαιες
ηφαιστειακές εκρήξεις που ακολούθησαν δημιούργησαν μια μεγάλη ηφαιστειακή
καλδέρα. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίσθηκε, και στο εσωτερικό της μεγάλης
καλδέρας δημιουργήθηκαν δύο μεγάλοι ηφαιστειακοί δόμοι που έφτασαν σε ύψος τα 968
μέτρα, σχηματίζοντας τις κορυφές Προφήτης Ηλίας και Βίγλα.

21. 21
Η υδροθερμική δραστηριότητα που ακολούθησε την ηφαιστειακή δράση προκάλεσε την
αποσάθρωση των πετρωμάτων στο εσωτερικό της καλδέρας δημιουργώντας εκτεταμένες
ζώνες πυριτίωσης αλλά και τα κοιτάσματα στυπτηρίας, στα οποία οφείλει το όνομα του ο
οικισμός της Στύψης. Τα κοιτάσματα αυτά είχαν στρατηγική σημασία κατά τη διάρκεια του
Μεσαίωνα λόγω της αιμοστατικής δράσης του πετρώματος. Νότια της Στύψης στο
εσωτερικό της καλδέρας εντοπίσθηκε ένα από τα μεγαλύτερα γεωθερμικά πεδία της
Λέσβου.
Ηφαιστειακή καλδέρα Άγρας
Η ηφαιστειακή καλδέρα της Άγρας, με διάμετρο 6,5 χιλιόμετρα, είναι μια από τις νεώτερες
ηφαιστειακές δομές της Λέσβου και βρίσκεται νότια από την παλαιότερή της καλδέρα της
Βατούσας.
Το ηφαίστειο της Άγρας συνδέεται με τη νεώτερη ηφαιστειακή δραστηριότητα της Λέσβου
η οποία ξεκίνησε πριν από 17 εκατομμύρια χρόνια. Διαδοχικές ηφαιστειακές εκρήξεις
διαμόρφωσαν την καλά διατηρημένη καλδέρα.
Ο οικισμός της Άγρας είναι χτισμένος στη δυτική εσωτερική πλευρά της καλδέρας. Οι
λόφοι που περιβάλλουν σήμερα την Άγρα αποτελούν τα όρια της καλδέρας.
Παρά το μεγάλο χρονικό διάστημα που πέρασε από την περίοδο που το ηφαίστειο ήταν
ενεργό, διατηρεί καλύτερα από κάθε άλλη δομή το χαρακτηριστικό σχήμα της καλδέρας.
Νεώτερη τεκτονική δραστηριότητα δημιούργησε την έξοδο του υδρογραφικού δικτύου στη
νότια πλευρά της καλδέρας που αποστραγγίζει την ηφαιστειακή λεκάνη.
Ηφαίστειο Ανεμότιας
Το ηφαίστειο της Ανεμότιας είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα ηφαίστεια της
Λέσβου. Ευδιάκριτος είναι ο κρατήρας του ηφαιστείου στο βάθος της κοιλάδας, ενώ οι
γύρω πλαγιές αποτελούν τα τοιχώματα του κρατήρα. Το χωριό της Ανεμότιας είναι
χτισμένο στις εσωτερικές παρυφές του κρατήρα.
Εντυπωσιακές εικόνες ηφαιστειακών εκχύσεων ρευμάτων λάβας πάνω σε ηφαιστειακούς
τόφφους εμφανίζονται στη βόρεια πλευρά του κάμπου της Ανεμότιας, κατά μήκος του
δρόμου Καλλονής – Σιγρίου.
Ο ορίζοντας των ηφαιστειακών τόφφων παρεμβάλλεται και διαχωρίζει τις κατώτερες
παλαιότερες ηφαιστειακές εκχύσεις λάβας που εμφανίζονται έντονα εξαλλοιωμένες στη
νότια πλευρά του κάμπου της Ανεμότιας, από τις νεώτερες που εμφανίζονται στη βόρια
πλευρά και φαίνεται να τοποθετούνται πάνω από τα πυροκλαστικά πετρώματα.
Το ηφαίστειο της Ανεμότιας ήταν ενεργό πριν από 17 εκατομμύρια χρόνια.

22. 22
ΧΛΩΡΙΔΑ-ΠΑΝΙΔΑ ΕΥΡΩΠΗΣ
Το πλούσιο ανάγλυφο της Ευρώπης και οι ποικίλες κλιματικές συνθήκες
έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη όλων των ζωνών βλάστησης, εκτός
βέβαια από την τροπική.
Η χλωρίδα της Ευρώπης χαρακτηρίζεται από πολλά και διαφορετικά
είδη φυτών. Εκτός από τα αυτοφυήφυτά( τα φυτά που φυτρώνουν
μόνα τους σε μια περιοχή χωρίς την επέμβαση του ανθρώπου)
υπάρχουν καιαυτά τα οποία έφεραν οιάνθρωποικατά τις εξερευνήσεις
και τις μετακινήσεις τους. Επειδή, όπως γνωρίζουμε, η Ευρώπη
παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία κλιματικών συνθηκών, σε κάθε περιοχή
υπάρχουν χαρακτηριστικά ενδημικά φυτά (τα φυτά που φύονται σε μια
περιοχή λόγω του κλίματος και απαντώνται μόνο στην περιοχή αυτή).
Ειδικότερα στα Βαλκάνια υπάρχουν1.754ενδημικά φυτά, από τα οποία
τα 514 ευδοκιμούν στην Ελλάδα.
Ο άνθρωπος με τις συνεχείς επεμβάσεις του στη φύση αλλοίωσε το
φυσικό περιβάλλον. Εκχέρσωσε φυσικά λιβάδια, για να
δημιουργήσει μονοκαλλιέργειες ( η εκμετάλλευση του εδάφους με την
καλλιέργεια ενός καιμόνο είδους )προς το συμφέρον του ή κατέστρεψε
φυσικά τοπία, για να κατασκευάσει έργα υποδομής.

23. 23
ΕΥΡΩΠΑΙΚΑ ΕΙΔΗ ΧΛΩΡΙΔΑΣ
Paeonia mascula
Achillea occulta
Campanula saxatilis

24. 24
Centaurea achaia
Crocus sativus
Cynoglossum sphacioticum

25. 25
Euphorbia rechingeri
Lilium candidum
Lilium chalcedonicum

26. 26
ΕΥΡΩΠΑΙΚΑ ΕΙΔΗ ΠΑΝΙΔΑΣ
 Αβλέφαρος
 Αγριόγατα της Ευρώπης
 Αγριόχοιρος
 Αγρινό
 Ασβός
 Βασιλαετός
 Βραχοτσοπανάκος
 Γαλαζοπαπαδίτσα
 Γελαδάρης
 Γερανός (πτηνό)
 Γκισάρι
 Γυπαετός
 Δεντροτσοπανάκος
 Ερμίνα
 Ευρασιατικός λύγκας
 Ευρωπαϊκή ενυδρίδα
 Ήταυρος
 Καπακλής
 Καρυοθραύστης (πτηνό)
 Κατσουλιέρης

27. 27
 Καφέ αρκούδα
 Κούκος
 Κρι-κρι
 Κρυπτοτσικνιάς
 Λαγόγυρος
 Λαφιάτης
 Λύγκας
 Λυροπετεινός
 Μαυροπελαργός
 Μαυροσταχτάρα
 Μικροτσικνιάς
 Νάνος Ιπποπόταμος της Κύπρου
 Νανόχεντρα
 Όρνιο
 Πετρίτης
 Πορφυροτσικνιάς
 Ροδοπελεκάνος
 Ροσάλια η αλπική
 Σαμιαμίδι
 Σαρσέλα
 Σταυραετός
 Σταχτόχηνα
 Σφηκιάρης
 Τρυγόνι
 Τυφλίνος
 Φάσσα
 Φρυγίλλος ο άγαμος
 Φυτοικία η μελανόκερως
 Χαλκόκοτα
 Χουλιαρόπαπια
 Χουλιαρομύτα

28. 28
 Χρυσό τσακάλι
 Χρυσαετός
 Χρυσογέρακο
 Χωραφόχηνα
 Ψαραετός

29. 29
Θερμές Πηγές Πολιχνίτου
Στις θερμές πηγές του Πολιχνίτου η θερμοκρασία του νερού φτάνει 87,6οC και πρόκειται
για τις θερμότερες πηγές της Ευρώπης. Το ζεστό νερό που κυκλοφορεί κάτω από την
επιφάνεια της γης πλησιάζει του 400οC. Οι θερμές πηγές Πολιχνίτου αναβλύζουν μέσα
από ιγνιμβρίτες, τα νεότερα ηφαιστειακά πετρώματα της Λέσβου.
Στην περιοχή του Πολιχνίτου απαντώνται πολλές θερμές πηγές υψηλής παροχής κατά τη
διάρκεια των βροχοπτώσεων, παρατηρείται μια έντονη αλλά με μικρή σχετικά έκταση
θερμική ανωμαλία και ένας ρηχός ορίζοντας θερμών υδάτων (έως 92,5oC) ενώ σε μικρό
βάθος εντοπίζεται υπόβαθρο κρυσταλλικών ανθρακικών πετρωμάτων, το οποίο αποτελεί
καλό ταμιευτήρα γεωθερμικών ρευστών.
Όλες οι θερμοπηγές Πολιχνίτου είναι χλωριονατριούχες. Σε σχέση με το νερό της
θάλασσας το χλωριούχο νάτριο των θερμοπηγών είναι τρεις φορές λιγότερο. Πιστεύεται
όμως ότι υπάρχει κάποια ανάμιξη του νερού των θερμοπηγών με το θαλάσσιο νερό έως
30% περίπου.

30. 30
Θερμές Πηγές Κόλπου Γέρας
Οι θερμές πηγές «Θέρμα» αναβλύζουν μέσα σε νεογενή ιζήματα που περιλαμβάνουν
στρώματα αργίλου και ψαμμίτες. Η ανάβλυση του νερού γίνεται μέσω του μεγάλου
ρήγματος με διεύθυνση ΒΔ – ΝΑ που οριοθετεί την ανατολική ακτή του κόλπου Γέρας και
εμφανίζει εντυπωσιακές κατοπτρικές επιφάνειες. Η θερμοκρασία του νερού είναι 39,7οC
και η πηγή ορίζεται ως χλωριονατριούχος. Στο νερό περιέχονται χλωριούχο αμμώνιο,
βρωμιούχο νάτριο, νιτρικό κάλιο, χλωριούχο ασβέστιο, χλωριούχο μαγνήσιο κ.λπ.
Θερμές Πηγές Λισβορίου
Κοντά στο ναό του Αγίου Ιωάννη και στο χείμαρρο του Γλυφιά μέσα από τα ηφαιστειακά
κροκαλοπαγή και τους ηφαιστειακούς τόφφους αναβλύζει το ζεστό ιαματικό νερό με
θερμοκρασία 69οC και ραδιενέργεια 2,5 Mache. Η θερμή πηγή Λισβορίου χαρακτηρίζεται
ως χλωριονατριούχα.

31. 31
Θερμές Πηγές Λουτρόπολης Θερμής
Η θερμή πηγή της Λουτρόπολης Θερμής χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα για
ιαματικούς σκοπούς. Η θερμοκρασία του νερού είναι 49,9οC και εμφανίζει πολύ
αυξημένη αλατότητα η οποία οφείλεται σε ανάμιξη των υδροθερμικών ρευστών με
θαλάσσιο νερό.Η εκδήλωση της πηγής είναι αποτέλεσμα της τομής δύο βαθιών
ρηγμάτων με διευθύνσεις ΔΒΔ – ΑΝΑ και ΒΒΔ – ΝΝΑ τα οποία βοηθούν στην άνοδο του
υπόγειου νερού από τα μεγάλα βάθη. Μίγμα όμβριου και θαλασσινού νερού κατέρχεται
σε βάθος, όπου εμπλουτίζεται σε μεταλλικά στοιχεία και θερμαίνεται. Στη συνέχεια μέσω
των ρηγμάτων ανέρχεται σε μικρά βάθη ή έως και την επιφάνεια όπου και αναμιγνύεται
ξανά.
Θερμές Πηγές Εφταλού
Μέσα από τα ηφαιστειακά πετρώματα του Λέπετύμνου, κατά μήκος τεκτονικών
ασυνεχειών αναβλύζει η χλωρονατριούχος ραδιενεργός θερμοπηγή της Εφταλούς. Η
θερμοκρασία του νερού είναι 43,6οC έως 46,5οC. Εμφανίζει αβλαβή ραδιενέργεια 14,7
Mache και αποτελεί την πιο ραδιενεργή θεραπευτική πηγή της Λέσβου.
Η θερμοπηγή της Εφταλούς αναβλύζει μέσα από ανδεσιτικούς τόφφους και
κροκαλοπαγή που συνδέονται με την έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα του
Λεπέτυμνου, του μεγαλύτερου ηφαιστειακού κέντρου της Λέσβου. Σήμερα το ηφαίστειο
του Λεπέτυμνου έχει σιγήσει, όμως, μεγάλες συγκεντρώσεις θερμού μάγματος
παραμένουν σε μικρά βάθη. Αυτές ενεργούν σαν τεράστιοι θερμαντήρες, ζεσταίνοντας το
νερό που εισχωρεί μέσα στο φλοιό. Όταν πλησιάσει το μαγματικό θάλαμο, το μετεωρικό
νερό θερμαίνεται. Στη συνέχεια βρίσκει δίοδο δια μέσου ρηγμάτων και εξέρχεται στην
επιφάνεια της γης. Τα νερά κατά τη διαδρομή τους στο εσωτερικό της γης αποκτούν τα
μεταλλικά συστατικά τους στα οποία οφείλεται και η θεραπευτική τους δράση.

32. 32
Θερμές Πηγές Κρυφτής στο Πλωμάρι
Οι θερμές πηγές Κρυφτής χαρακτηρίζονται από την έξοδο θερμού νερού μέσα από τα
απότομα βράχια του φαραγγιού, σε πολλά σημεία του ορμίσκου τόσο στη στεριά όσο και
στη στάθμη της θάλασσας ή και υποθαλάσσια. Πρόκειται για χλωρονατριούχες πηγές με
ιαματικές ιδιότητες. Η θερμοκρασία του νερού που αναβλύζει στην ξηρά είναι περίπου
45οC ενώ στα σημεία που αναβλύζει κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, όπου τα
θερμά νερά αναμιγνύονται με το νερό της θάλασσας, η θερμοκρασία είναι περίπου 30οC.
Εντυπωσιακά είναι και τα χρώματα των γειτονικών πετρωμάτων μέσα από τα οποία
αναβλύζουν οι πηγές καθώς εμφανίζονται με χρώμα κιτρινωπό και κόκκινο, που
οφείλεται στην καθίζηση οξειδίων του σιδήρου, όπως λειμωνίτης και αιματίτης.
Η δημιουργία των θερμών πηγών Κρυφτής συνδέεται με την παρουσία ενός μεγάλου
ρήγματος το οποίο εμφανίζει άλμα δεκάδες μέτρα. Τα επιφανειακά νερά κατεισδύουν σε
μεγάλο βάθος στο εσωτερικό της γης, θερμαίνονται και στη συνέχεια βρίσκοντας διέξοδο
μέσα από το μεγάλο ρήγμα της περιοχής εξέρχονται στην επιφάνεια ως θερμές πηγές,
αφού έχουν εμπλουτιστεί στο ταξίδι τους με διάφορα χημικά στοιχεία που τους δίνουν τις
πολύτιμες ιαματικές τους ιδιότητες.
Σπήλαια
Ενα μεγάλο μέρος του νησιού αποτελείται από ασβεστολιθικά πετρώματα, ως εκ τούτου
υπάρχουν πολλά σπήλαια, τα περισσότερα όμως είναι μικρά. Πρέπει να τονιστεί ότι
αρκετά από τα 192 συνολικά μικρά σπήλαια της Λέσβου έχουν ενδιαφέρον, γιατί
υπάρχουν ενδείξεις ότι κατοικήθηκαν από τους νεολιθικούς χρόνους και
χρησιμοποιούνται ακόμα σαν λατρευτικοί χριστιανικοί χώροι.
Βρέθηκαν, επίσης, 29 καρστικά φρέατα, που στη Λέσβο ονομάζονται Φούσες, και τα
οποία δεν έγινε δυνατόν να εξερευνηθούν λόγω έλλειψης του κατάλληλου εξοπλισμού.
Τα φρέατα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και όταν στο μέλλον θα πραγματοποιηθεί η
εξερεύνησή τους θα αποκαλύψουν το τεράστιο λαβυρινθώδες σύστημα που υπάρχει στο
υπέδαφος της Λέσβου.
Το μακρύτερο σπήλαιο της Λέσβου είναι το σπήλαιο Μαγαράς της κοινότητας
Αλυφαντών, με μήκος 120 περίπου μέτρων. Μέσα στο σπήλαιο βρέθηκαν πολλά
ευρήματα και ένα πλήθος από πήλινα σπασμένα αγγεία με ζωγραφιές, απόδειξη ότι
κατοικήθηκε τουλάχιστον κατά τους Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους. Παρότι δεν έχει
σταλακτιτικό διάκοσμο, λόγω των μικρών του διακλαδώσεων, παρουσιάζει μεγάλο
ενδιαφέρον, γι΄αυτό πρέπει να αρχίσει η αρχαιολογική του μελέτη.

33. 33
Το σπήλαιο Άγιος Ιωάννης ή Φούσα της κοινότητας Μυχού έχει μήκος 95m και εμφανίζει
δύο διαδρόμους με μαρμάρινα τοιχώματα. Δεν έχει σταλακτιτικό διάκοσμο, αλλά έχει
ωραίους σχηματισμούς στον θόλο του. Μέσα βρέθηκαν τάφοι του Ε΄ π.χ. αιώνα με
διάφορα ευρήματα, που βρίσκονται στην Κ΄ Εφορία Αρχαιοτήτων Λέσβου.
Το σπήλαιο του Αγίου Βαρθολομαίου της κοινότητας Ταξιαρχών (Καγιάνι) έχει μήκος
περίπου 60m. Παλαιότερα είχε ωραίους σταλακτίτες, αλλά οι περισσότεροι
καταστράφηκαν από τους επισκέπτες. Μέσα βρέθηκαν προϊστορικά αγγεία, που
φυλάγονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης. Η αρχαιολογική μελέτη του έχει
σχεδόν ολοκληρωθεί.
Επίσης, τοπικό τουριστικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα εξής:
●το σπήλαιο στη θέση Γλάστρα ή Καστέλλι του Δήμου Αγιάσου,
●το σπήλαιο Λιάκας της Κοινότητας Ασωμάτου,
●το σπήλαιο Κουρτζή του Δήμου Μυτιλήνης,
●το σπήλαιο ΑγίουΙωάννηΚαταφύγη του Δήμου Θερμής,
●το σπήλαιο του Αγίου Ισίδωρου και
●το σπήλαιο Άνυδρος του Δήμου Πλωμαρίου.
το σπήλαιο Άντισσας - Το μαντειο του Ορφέα
το σπήλαιο Άγιος Φίλιππος στη Θερμή
»

34. 34
Καταρράκτες
Μόλις δυο χιλιόμετρα από τη διασταύρωση Πεδής - Ασπροποτάμου και στο 30ό
χλμ. Μυτιλήνης – Μανταμάδου, μπορείτε να αντικρίσετε μια μοναδική εικόνα πάνω
στο νησί, τους καταρράκτες Μαν’ κάτσα. Τα σκούρα πελώρια βράχια, ύψους 15-
20μ., προκαλούν δέος στη θέα τους, ενώ από μακριά το τοπίο φαίνεται ήρεμο
Ο καταρράκτης του κτήματος Κρινέλου στην Ερεσό φτάνει σε ύψος τα 15 μέτρα
και εντυπωσιάζει όποιον τον δει από κοντά. Χρησιμοποιείται και για να αλέθει το
σιτάρι στο νερόμυλο του κτήματος καθώς και για ύδρευση και άρδευση, ειδικά τον
χειμώνα. Μαζί με τους καταρράκτες αξίζει να επισκεφτείτε και το φράγμα της
Ερεσού.
Από τους πιο γνωστούς είναι και οι καταρράκτες της Πέσσας μεταξύ Αχλαδερής
και Βασιλικών που προσελκύουν πολλούς περιπατητές, ο καταρράκτης Βροντή στα
Παράκοιλα, καταρράκτης του Ψο 6,5 χμ Βορειοανατολικά της Βρίσας, ο
καταρράκτης διαβολόρεμα.
Μοναδικά δείγματα του ιδιαίτερου αυτού δώρου της φύσης μπορείτε να βρείτε και
στα τον Σκουτάρο, τον Μεσότοπο, τη Βατούσα, την Άντισσα, τη Φίλια και την
Πελόπη.
Ποτάμια
Κυριότεροι ποταμοί της Λέσβου που πηγάζουν από τον Όλυμπο είναι
ο Ευεργέτουλας που εκβάλλει στον Κόλπο Γέρας, ο Βούβαρης που εκβάλλει
στον Κόλπο Καλλονής και ο χείμαρρος Σεδούντας που εκβάλλει στο Αιγαίο Πέλαγος
διαρρέοντας την κωμόπολη του Πλωμαρίου.

35. 35
Κόλποι
Οι ακτές της εμφανίζουν πλούσιο διαμελισμό και χαρακτηρίζονται, στα νότια, από
τον σχηματισμό δύο μεγάλων εγκολπώσεων με πολύ στενές εισόδους, τον κόλπο της
Γέρας και τον κόλπο της Καλλονής.
Ο κόλπος της Καλλονής ή αλλιώς η «λιμνοθάλασσα του Αριστοτέλη» είναι ο
μεγαλύτερος, με έκταση που υπολογίζεται στα 110 τετραγωνικά χιλιόμετρα και μέσο
βάθος δέκα μέτρων. Συνδέεται με το Αιγαίο μέσω ενός στενού διαύλου μήκους
τεσσάρων χιλιομέτρων. Στις όχθες του βρίσκονται αλυκές και υγροβιότοποι.
Χαρακτηρίζεται ως αβαθής ημίκλειστος. «Όλοι γνωρίζουν τον Αριστοτέλη, αλλά
λίγοι είναι αυτοί που ξέρουν ότι αυτός θεμελίωσε τη βιολογία.» Πόσο μάλλον ότι
τόπος δράσης του για αυτό υπήρξε η περιοχή της Καλλονής και της Αρχαίας Πύρρας.
Ο Dr. Armand Leroi, καθηγητής Βιολογίας στο Imperial College του Λονδίνου, έζησε
μία «αποκάλυψη» όταν βρήκε το βιβλίο του Αριστοτέλη «Περί τα Ζώα Ιστορίαι»,
εξαίσιο δείγμα επιστημονικής έρευνας πάνω στη βιολογία των ζώων, που ο μεγάλος
φιλόσοφος διεξήγαγε στη Λέσβο.
Ο κόλπος της Γέρας είναι στο ανατολικό άκρο του νησιού και έχει έκταση 42
τετραγωνικά χιλιόμετρα. Οι συγκεκριμένες υγρές περιοχές του Κόλπου Γέρας, όπως
και όλος ο Κόλπος, είναι χαρακτηρισμένες ως βιότοπος NATURA και CORINE
Πολύ ιδιαίτερα ενδιαιτήματα του σε πανίδα, είναι μεταξύ των άλλων:
πορφυροτσικνιάς, λευκοπελαργός, μουστακοτσιροβάκος και καστανόχηνα (πτηνά),
νερόφιδο το Περσικό, κοινό νερόφιδο, τα δύο είδη ποταμοχελώνας (αμφίβια ερπετά),
άρχων ο Απολλώνιος (ασπόνδυλα), σκίουρος της Λέσβου, τρανομυωτίδα, ρινόλοφος
του Μπλάζιους, ακόμη και οι τελευταίες ενυδρίδες (θηλαστικά) κ.ά. Η πανίδα είναι
επίσης αξιολογότατη με προεξάρχουσες τις καλαμιές, το ψαθί, τις ιτιές, τους μελιούς
και τα καραγάτσια (φτελιές), που σχηματίζουν κατά μήκος των οδών, πέτασμα.
Γενικώς είναι περιοχή με εξαιρετική βιοποικιλότητα.
Ο κόλπος της Γέρας και οι ακτές του κατοικήθηκαν από πανάρχαιους χρόνους. Έχουν
εντοπιστεί οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και ένας μεγάλος
παραθαλάσσιος Μυκηναϊκός οικισμός στις Χαλατσές. Εκεί τα στρώματα είναι μέχρι
τη Ρωμαϊκή Εποχή (μυθική Ίρα). Στη Βυζαντινή περίοδο, πολλοί οικισμοί
αναπτύχθηκαν κυρίως στη δυτική παράκτια ζώνη του, στο εσωτερικό και στον κάμπο
του Ευεργέτουλα. Από τα πολλά ιερά (επισκοπή Γέρρας) έλαβε το τοπωνύμιο Γέρα.
Ο εξαιρετικός Μάκης Αξιώτης αναφέρει στα πονήματα του, πολλά σπαράγματα και
ίχνη ζωής στις δυτικές ακτές και την ενδοχώρα του, από το βάθρο του Δάμου στο
βυθό του Περάματος έως τα δωρικά κιονόκρανα και τα βυθισμένα κτίρια. Κατά τον
Πλίνιο, η Ιερά (όπως και η Πύρρα στον έτερο κόλπο της Λέσβου) καταποντίστηκε
από σεισμό. Και στον σεισμό του 1867, καθίζησε τμήμα της παράκτιας ζώνης του
υγροτόπου Γέρας.
Η Ιερά αναφέρεται (Τάξης, 1909) ως δευτερεύουσα πόλις της Λέσβου κτισθείσα μετά
τον Τρωικό πόλεμο, κατά πάσα πιθανότητα στην τοποθεσία Χαλατσές. Από το Ντίπι
έως το Πέραμα συναντώνται στον πυθμένα της θάλασσας πολλά λείψανα αρχαίων
οικοδομών. Ο Τάξης αναφέρει «…έξωθεν του Περάματος καθ’ όλον τον πεδινόν
τόπον ευρίσκονται σποραδικώς τα αγροκήπια όλων των χωριών της Γέρας… καθ’
όλην την πεδιάδα της Γέρας πολλά συναντώνται αρχαίων οικοδομών λείψανα, εξ ων
εικάζεται ότι πυκνός υπήρχεν συνοικισμός το πάλαι…». Η ύπαρξη οδού αμαξητής

36. 36
από την Παναγιούδα έως το Ντίπι, διερχόμενη από τον υγρότοπο, αναφέρεται ήδη
από τον 19ο αιώνα. Η νέα χάραξη της στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, όδευσε,
κακώς, στο μέσον του υγροτόπου.
Ως συνέπεια όλων των παραπάνω, οι πολύτιμες υγρές περιοχές του Κόλπου Γέρας,
πλούτος για την περιοχή αλλά και όλη τη Λέσβο, υπέστησαν αρχαιόθεν, σημαντική
μείωση επιφάνειας από την ανάπτυξη οικισμών, κέντρων, βιομηχανικών
εγκαταστάσεων, οδών, χώρων σταθμεύσεως και εναποθέσεως προϊόντων έως και
μπάζων.

37. 37
Χλωρίδα
Το νοτιοανατολικό τμήμα της Λέσβου κυριαρχείται από τους απέραντους ελαιώνες.
Είναι το πλέον εκτεταμένο σύστημα στο νησί και εμφανίζει σαφείς διαφορές ως προς
το υψόμετρο, την ηλικία των δέντρων, την πυκνότητά τους και την υποκείμενη
βλάστηση.
Στο νησί υπάρχουν επίσης εκτεταμένα δάση τραχείας πεύκης (pinus brutia ten).
Ένα δεύτερο είδος πεύκης, η μαύρη πεύκη (Pinus nigra) σχηματίζει δύο
περιορισμένης έκτασης δάση, ανάμικτο με το pinus brutia. Το ένα βρίσκεται στην
κορυφή Ψηλοκούδουνο μεταξύ Αγιάσου και Πλωμαρίου και το δεύτερο στην κορυφή
του όρους Προφήτης Ηλίας κοντά στο χωριό Πτερούντα.
Στην περιοχή της Αγιάσου παρατηρείται το μόνο μεγάλο καστανόδασος (Castanea
sativa) που εντοπίζεται στη νήσο Λέσβο, το οποίο μάλιστα αποτελεί και
καλλιεργούμενη έκταση, με πλούσιο υποόροφο και σημαντική αναγέννηση. Οι
καστανιές γενικά φυτρώνουν στη μέση ορεινή ζώνη ανάμεσα σε άλλα φυλλοβόλα
δέντρα. Εκτάσεις καστανιάς απαντώνται νότια του οικισμού της Αγιάσου, στην
περιοχή του Σανατορίου (έκταση 8.000 στρέμματα-20.000 δένδρα).
Το κίτρινο ροδόδεντρο (Rhododendron Luteum Sweet) είναι επίσης ένα σπάνιο
είδος θάμνου που απαντάται στο δάσος των Παρακοίλων ως την Ανεμώτια. Στο νησί,
υπάρχει μόνο ενδημικό φυτό τοΆλυσσο το Λεσβιακό (Alyssum lesbiacum). Μεγάλη
είναι και η ποικιλία από άγριες ορχιδέες, κυκλάμινα,παπαρούνες, κρόκους καθώς
και παιώνιες που συνθέτουν μια μοναδική πανδαισία χρωμάτων την άνοιξη.
Άλλα είδη που συναντώνται στη λεσβιακή ύπαιθρο είναι η αγριλιά (Olea oleaster),
η μυρτιά (Myrtus communis), η πικροδάφνη (Nerium oleander),
η κουμαριά (Arbutus unedo), το πουρνάρι ή πρίνος(Quercus coccifera), η λαδανιά ή
αξίστης (Cistus creticus), το ρείκι δενδρώδες (Erica arborea), η δάφνη του
Απόλλωνα ή βάγια (Laurus nobilis), το σπάρτο (Spartium junceum), η δρυς
χνοώδης ή ρουπάκι(Quercus pubesteus) κ.ά.
Στα δάση, στους ελαιώνες αλλά και στους κάμπους, φύονται τους φθινοπωρινούς
μήνες πολλά μανιτάρια με κυρίαρχο τον πευκίτη ή αμανίτη (lactariusdeliciosus).
Αρωματικά βότανα κάθε λογής όπως ρίγανη, θρούμπι, θυμάρι, φασκόμηλο, τσάι
του βουνού, μπιτόνικας ή σιδερίτης, λεβάντα, μέντα, δυόσμος, τίλιο,
μαντζουράνα, λεμονόχορτο κ.λπ. βρίσκονται σε αφθονία στο νησί.

38. 38
Πανίδα
Το πιο σημαντικό θηλαστικό της Λέσβου είναι ο Περσικός Σκίουρος (Sciurus
anomalus), ένα είδος που ζει στα παράλια της Mικράς Aσίας. Είναι γνωστός στο
ντόπιο πληθυσμό ως γαλιά. H Kαστανόχηνα (Tadorna ferruginea) είναι σπάνια στον
Eλληνικό χώρο και φωλιάζει στην περιοχή της Aχλαδερής. Νυφίτσες, κουνάβια,
αλεπούδες, λαγοί, σκαντζόχοιροι, νυχτερίδες, όλων των ειδών τα ποντίκια, καθώς
και αγριοκούνελα τα οποία τα βρίσκουμε στις βραχονησίδες γύρω από το νησί.
Τα τελευταία χρόνια ζουν και αναπαράγονται στο νησί αγριογούρουνα σε μεγάλο
αριθμό, καθώς επίσης ζαρκάδια και ελάφια. Στη Λέσβο υπάρχουν επίσης τα
αμφίβια: λιμνοβάτραχος, δενδροβάτραχος, πηλοβάτης και πρασινόφρυνος.Στην
ενδοχώρα διαβιεί επίσης μεγάλη ποικιλία ερπετών, χερσαίες και αμφίβιες χελώνες
καθώς και η μοναδική στην Ελλάδα «οθωμανική οχιά». Στον υγροβιότοπο της
Λάρσου είναι σίγουρη η ύπαρξη της βίδρας (lutralutra).
Στην ορνιθοπανίδα υπάρχουν είδη που είναι τυπικά της Aνατολικής Eυρώπης και
της Mέσης Aνατολής. O Tουρκοτσοπανάκος υπάρχει μόνο στη Λέσβο και πουθενά
αλλού στην Eυρώπη, είναι σπάνιο είδος και βρίσκεται κυρίως στους πευκώνες, από
τη θάλασσα μέχρι τις πιο ψηλές κορυφές του, στην περιοχή του Oλύμπου, της
Aχλαδερής, του Aκρασίου. Το Σμυρνοτσίχλονο είναι πιο σπάνιο και μπορεί να το
παρατηρήσει κανείς στην Eρεσσό, στον Όλυμπο, στην Άγρα. Άλλα σημαντικά είδη
είναι: ο Μαυροπελαργός (Ciconia nigra) με λίγα ζευγάρια στο νησί στα πευκοδάση
στην περιοχή του Aκρασίου, στην Aχλαδερή και στην κοιλάδα της Ποταμιάς. Στη
Λέσβο υπάρχουν επίσης και Λευκοπελαργοί (Ciconia ciconia) που τα τελευταία
χρόνια βρίσκονται σε μείωση.
Στις βραχονησίδες της Λέσβου φωλιάζει και αναπαράγεται ο Αιγαιόγλαρος Larus
auduini, είδος προτεραιότητας, παγκόσμια απειλούμενο, με ειδικές ρυθμίσεις για την
προστασία των αποικιών του. Παρατηρούμε επίσης και τον Μαυροπετρίτη Falco
eleonorae και το Κιρκινέζι Falco naumanni, είδη παγκόσμια απειλούμενα με
εξαιρετικά ανησυχητική πορεία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η νησιώτικη
ορεινή πέρδικα Alectoris Chuvar, η οποία εκτρέφεται και ως κυνηγητικό θήραμα.
Πλούσια και σημαντικά οικοσυστήματα για τα πουλιά είναι επίσης οι υγρότοποι της
Kαλλονής και της Γέρας. Στον Kόλπο της Kαλλονής, φωλιάζουν σπάνια υδρόβια
πουλιά όπως: Φοινικόπτερα (ροζ φλαμίνγκο), οKαλαμοκανάς, η Aβοκέτα,
η Πετροτριλίδα, ο Mικροτσικνιάς, η Aλκυόνη, το Nεροχελίδονο, οKαλαμόκιρκος,
το Ποταμογλάρονο, το Nανογλάρονο κ.ά.
Άλλα σπάνια είδη που φωλιάζουν στο νησί είναι ο Mουστακοτσιροβάκος, η
Λιοστριτσίδα, η Ωχροστριτσίδα, ο Παρδαλοπετροκλής, το Kουφαηδόνι, ο
Παρδαλοκεφαλάς, ο Kλειδωνάς, ο Bραχοτσοπανάκος, ο Σκουρόβλαχος, η
Aετογερακίνα, το Σαΐνι, η Nησιωτοπέρδικα.

39. 39
Υδροβιότοπος Κόλπου Καλλονής
Οι Παράκτιοι Υγρότοποι του Κόλπου Καλλονής αποτελούν έναν από τους
σημαντικότερους πόρους του οικολογικού κεφαλαίου της Λέσβου. Οι παράκτιες
περιοχές περιμετρικά του Κόλπου Καλλονής αποτελούν ένα ενιαίο οικολογικό
σύστημα, καθώς στην περιοχή υπάρχει ένα μωσαϊκό αλιπέδων αλυκών, εκβολών
μικρών ποταμών και χειμάρρων, καλαμιώνων, πευκοδάσους και ελαιώνων. Έτσι οι
σχηματιζόμενοι υγρότοποι χρησιμεύουν ως καταφύγιο και τόπος αναπαραγωγής
πολυάριθμων σπάνιων και προστατευόμενων ειδών πουλιών.
Συγκεκριμένα οι υγροβιότοποι περιλαμβάνουν όλο τον θαλάσσιο χώρο του Κόλπου
και μεγάλο αριθμό χερσαίων υγροτόπων: τις αλυκές Καλλονής και Πολιχνίτου, τους
χειμάρρους Τσικνιά, Βούβαρη, Μυλοπόταμο, Εννιά Καμάρες, Ποταμιά,
Λιμνοθάλασσα των Μέσσων, το έλος της Σκάλας Καλλονής, των Παρακοίλων, της
Νυφίδας, κ.ά. Η περιοχή του Κόλπου, έχει ενταχθεί στον Εθνικό & Ευρωπαϊκό
Κατάλογο “Ειδικών Περιοχών Διατήρησης της Φύσης” του Δικτύου NATURA
2000″.
Η περιοχή φιλοξενεί 252 είδη πτηνών εκ των οποίων 87 είναι προστατευόμενα
είδη. Σημαντικότερο όμως είναι ότι 101 είδη πουλιών φωλιάζουν -αριθμός που
κρίνεται ιδιαίτερα αξιόλογος- ενώ 66 είδη είναι μεταναστευτικά.
Τα τελευταία χρόνια η παρατήρηση των πουλιών (bird-watching) στον εν λόγω
υδροβιότοπο αποτελεί έναν πόλο έλξης ενδιαφέροντος επισκεπτών επιστημόνων –
φυσιολατρών. Είδη όπως καστανόχηνες, αβοκέτες, καλαμοκανάδες, μαυροπελαργοί,
λευκοπελαργοί, χαλκόκοτες, ροζ φλαμίγκος, θαλασσοκόρακες, φαλαρίδες,
πετροτριδίλες, λευκοτσικνιάδες, σταχτοτσικνιάδες, κύκνοι κλπ., συναντούνται στην
περιοχή. Η καλύτερη εποχή για την παρατήρηση των πουλιών είναι η άνοιξη και το
φθινόπωρο.
Η συγκεκριμένη περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς είναι κατάφυτη
από πεύκα, ελαιόδεντρα, καλαμιώνες, μια μεγάλη ποικιλία από σπάνια είδη χλωρίδας,
όπως ορχιδέας, και αυτοφυή φυτά, που μαζί με τις εγκαταστάσεις των αλυκών
προσφέρουν άφθονη τροφή και φυσικά καταφύγια σ΄ όλους τους έμβιους
οργανισμούς, συμβάλλει στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, ενώ πέρα της
οικολογικής σημασίας έχει οικονομική και αισθητική βαρύνουσα αξία για την Λέσβο.

40. 40
Υδροβιότοπος Ντίπι - Λάρσος
Μεγάλης οικολογικής σημασίας για την περιοχή Ευεργέτουλα, είναι το υγροτοπικό
σύστημα του έλους Nτιπίου – Λάρσου μαζί με τον ποταμό Ευεργέτουλα, που
αποτελεί τον μεγαλύτερο καλαμιώνα στο Αιγαίο.
Το έλος Ντίπι – Λάρσος καλύπτεται, σχεδόν στο σύνολο της επιφάνειας των
στάσιμων νερών, από πυκνότατους και αδιάβατους καλαμιώνες. Συνυπάρχουν
υδρόφυτα και άλλα ελόφυτα, με τα νεροκάλαμα να παρουσιάζονται ως η μόνη
ουσιαστικά αναπτυγμένη από πλευράς χλωριδικής σύνθεσης και χωρικής εξάπλωσης
χλωρίδα. Στις ελεύθερες επιφάνειες και στους εποχιακούς ή μόνιμους νερόλακκους
αναπτύσσονται τα σπάνια είδη. Η μεγαλύτερη έκταση της παράκτιας ζώνης στον
Κόλπο της Γέρας καλύπτεται από αμμονιτρόφιλη βλάστηση.
O υγροβιότοπος Nτίπι – Λάρσος στις εκβολές του φιλοξενεί μεγάλο αριθμό φυτών,
ερπετών, αμφιβίων, πουλιών, εντόμων και την ακριβοθώρητη πια ενυδρίδα (Βίδρα
Lutra lutra). Ορισμένα είδη από αυτά χαρακτηρίζονται από τη σπανιότητά τους. Τα
νερά των παραπόταμων των πηγών δημιουργούν περιοχές φυσικού κάλλους, δίνοντας
τη δυνατότητα στην περιοχή να ενταχθεί, επίσης, στον Εθνικό & Ευρωπαϊκό
Κατάλογο “Ειδικών Περιοχών Διατήρησης της Φύσης” του Δικτύου NATURA
2000.
Υδροβιότοπος Βατερών - Πολιχνίτου
Μια από τις ωραιότερες περιοχές της Λέσβου, είναι ο Πολιχνίτος στην
νοτιοανατολική πλευρά του Κόλπου Καλλονής, ο οποίος αποτελεί έναν ιδιαίτερο
υδροβιότοπο. Πάνω από 100 είδη πουλιών έχουν καταγραφεί στην περιοχή, από τα
οποία άλλα είναι αποδημητικά και άλλα όχι.
Για τους βιολόγους και τους ερασιτέχνες παρατηρητές, αποτελεί ένα ζωντανό
μουσείο φυσικής ιστορίας. Η παρατήρηση είναι δυνατή καθ΄ όλη την διάρκεια του
έτους, ιδιαίτερα όμως την άνοιξη που υπάρχει μεγαλύτερη προσέλευση πτηνών.
Είδη όπως ερωδιοί, φαλακροκόρακες, φλαμίγκος, χαλκόκοτες, τουρλίδες,
λευκοπελαργοί, νερόκοτες, είναι μερικά από τα πουλιά που μπορεί να δει κανείς.
Αλλά και οι χερσαίοι βιότοποι του Πολιχνίτου, αποτελούν σημαντικά τμήματα της
περιοχής.