Дархан-Уул аймгийн арилжааны банкны лизингийн үйлчилгээг боловсронгуй болгох боломжийн судалгаа /Бурмаа.Ц/

1. ДАРХАН-УУЛ АЙМГИЙН АРИЛЖААНЫ БАНКНЫ ЛИЗИНГИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ
БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ БОЛОМЖИЙН СУДАЛГАА
/Капитал банкны жишээн дээр/
Бурмаа.Ц, Батцэцэг.Я
Дархан-ШУТИС-ийн дэд захирал, доктор (Ph.D)
ХААИС-ийн харъяа УГТСЭШХ-ийн арга
зүйч, магистр (M.Sc)
Хураангуй:
Монгол орон Зах зээлийн эдийн засгийн шинэ нөхцөлд төрөөс жижиг дунд
үйлдвэрлэл, үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих олон арван төслүүд хэрэгжиж
байгаагийн дотор техникийн төсөл 40 хүртэл хувийг эзэлж байна. Энэ нь техник
тоног төхөөрөмж худалдан авах дунд ба урт хугацаат санхүүжилтийн цорын ганц
хэлбэр болох лизингийн үйл ажиллагааг нэлээд дорвитой хөгжүүлэх шаардлага
зүй ѐсоор тавигдаж байна. Иймээс лизингийн үйлчилгээг Монгол улсад
хөгжүүлэхэд тулгамдаж буй асуудлуудыг олон улсын зах зээл дээрх лизингийн
хөгжлийн өнөөгийн хандлагуудтай харьцуулан судлаж цаашид лизингийн
харилцааг боловсронгуй болгох боломжийг судлан загвар боловсруулан, үнэлгээ
хийхэд энэхүү ажлын зорилго оршино.
Түлхүүр үг: Лизинг, зээл, банк, хүү, зээлийн эрэлт,
Оршил:
Лизингийн үйл ажиллагаа нь үйлдвэржүүлэлтийг санхүүжүүлэх болон
банкны үйл ажиллагааг идэвхжүүлж өнөөгийн зах зээлийн эдийн засагт тулгамдаж
буй асуудлуудын нэг болоод байна. Лизингийн хэлцлийн үр дүн нь аж ахуйн нэгж
байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлж , түрээслэгчийн санхүүгийн
байдлыг сайжруулж жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн өрсөлдөх чадварыг дэмждэг.
Лизингийн механизм нь зөвхөн хөдлөх болон үл хөдлөх хөрөнгө, тоног
төхөөрөмжийг санхүүжүүлэхэд хэрэглээд зогсохгүй, хүн амын хэрэглээ, эдийн
засгийн өсөлтийг хангах давхар үүрэг гүйцэтгэдэг. Мөн банкны бусдаас татан
төвлөрүүлсэн хөрөнгийг зөв байршуулах, санхүүгийн ашиг сонирхолын үүднээс

2. хөрөнгийг ашиглах нөхцлийг олгодог үйл ажиллагаа юм. Үүний зэрэгцээ
даатгалын компаниудын оршин тогтнох үндсийг баталгаажуулдаг.
Иймээс Монгол улсад одоо хэрэгжиж байгаа лизингийн харилцааг илүү үр
өгөөжтэй, боловсронгуй болгох боломжийг эрэлхийлэн сонгон судаллаа.
Үндсэн хэсэг:
Дархан-Уул аймаг нь барилгын материалын үйлдвэрийн бааз суурь
болгохоор байгуулагдсан барилгын материалын үйлдвэрлэлийн түүхий эд болох
элс, төрөл бүрийн барилгын чулуулаг, төмрийн хүдэр, нүүрс, керамзит шаврын
ордоор баялаг бүс нутаг юм. Сүүлийн жилүүдэд ЖДҮ эрчимтэй хөгжиж байгаагаас
гадна байгалийн баялагтаа түшиглэсэн барилгын материалын үйлдвэрлэл дахин
сэргэж байна. Дархан-Уул аймаг нь Монгол улсын хэмжээнд томоохонд тооцогдох
Эрэл цемент ХК, Силикат ХК, Эрдэс хөвөн ХК, Дархан нэхий ХК, Мах комбинат,
Хар төмөрлөгийн үйлдвэр зэрэг олон үйдвэрүүдтэй, боловсруулах үйлдвэрлэлийн
салбар нэлээд хөгжсөн бүс нутаг юм. Ийм ч утгаараа улс орны эдийн засагт
багагүй хувь нэмэрээ оруулж ирсээр байна.
Зээлийн эрэлтийг тодорхойлох
Дархан хотод зээлийн эрэлт 2009 оны 1-р улиралаас 2013 оны 4-р улирал хүртэл
ямар байсныг E-views программ ашиглан тооцооллоо. Тооцооллын хүснэгтийг
хавсралт:1 –д үзүүлэв.
 Хамааран хувьсагч – Зээлийн өрийн үлдэгдэл( L )
 Үл хамааран хувьсагч – ДНБ (GDP), зээлийн хүү ( LR )
 Улиралын нөлөөлөл дамми хувьсагчид- D1, D2, D3, D4
Доорх тэгшитгэлийн тусламжтайгаар зээлийн эрэлтийг тодорхойлвол:
L=49668.6403 – 880.9940 * LR(-1) – 1056.69 * LR + 3320.038 * D2 + 7785.52 * D3
– 706.87 * D4 + 0.0058 * GDP + 0.79 * L(-1)
2-р хүснэгт
Зээлийн эрэлт 2009 оны 1-р улиралаас 2013 оны 4-р улирал (сая.төг)
Он улирал
зээлийн
эрэлт
он улирал
зээлийн
эрэлт
он Улирал
зээлийн
эрэлт
2009 1 23705,7 2011 1 57659,2 2013 1 89516,41

3. 2 27025,7 2 60979,2 2 92836,4
3 33998,2 3 63184,1 3 106497,9
4 41935,5 4 54824,6 4 116460,4
2010
1 49655,1
2012
1 52462,9
2 52975,1 2 55782,9
3 66359 3 65849,5
4 69866,7 4 67048,2
1-р зураг. Дархан хотод олгогдсон зээл ба зээлийн эрэлтийн харьцааг
графикаар харуулав
Дээрх графикаас үзэхэд олгосон зээлийн хэмжээ нь зээлийн эрэлтийн 7-38% -
ыг л зээлээр хангасан ба олгосон зээлийн хэмжээ болон зээлийн эрэлт сүүлийн
жилүүдэд нэмэгдсэн байна.
Дархан хотын арилжааны банкны лизингийн үйлчилгээний харьцуулсан
динамик шинжилгээ
Дархан хотын хувьд банк санхүүгийн үзүүлэлт тэр дундаа зээл, лизингийн
өнөөгийн байдал ямар байгаа талаар судалвал:
-
20,000.0
40,000.0
60,000.0
80,000.0
100,000.0
120,000.0
140,000.0
Олгогдсон
зээл

4. 2-р зураг. Дархан хотын зээлийн динамик
Дээрх графикаас харахад 2009 онд арилжааны банкууд иргэдэд өгөх зээлийн
хэмжээгээ бууруулсан ба чанаргүй зээлийн хэмжээ эсрэгээр өссөн байна. Энэ нь
тухайн үеийн эдийн засгийн хямралтай холбоотой. Чанаргүй зээлийн өөрчлөлт
2009-2010 онд 16,9%- иар, 2010-2011 онд 6,1%, 2011-2012 онд 81,5%-иар, 2012-
2013 онд 11,9%- иар тус тус буурсан сайн үзүүлэлттэй байгаа нь иргэдийн зээлийн
эргэн төлөлтийн чадвар сайн, эрсдэл бага болж байгааг харуулж байна. 2010
оноос иргэдэд өгөх зээлийн хэмжээ эрс нэмэгдэж мөн чанаргүй зээлийн хэмжээ ч
буурсан сайн үзүүлэлттэй байна.
3-р хүснэгт
Дархан хотын зээлийн үндсэн үзүүлэлт (сая.төг)
Зээлийн хүүний
орлого
Зээлийн
хүү
Нийт
зээл
Зээлдэгчдийн
тоо
Чанаргүй
зээл
2009/1 4,352.1 24.0 57,154.9 25,980.0 2,561.3
2 5,853.8 24.6 54,414.6 24,783.0 3,381.7
3 8,271.2 24.4 58,537.6 24,994.0 12,587.1
4 9,431.1 29.1 53,031.2 24,206.0 10,456.4
10456.4 8686.6 8154.9 1506.3 1326.8
53031.2 64368.9
122605.4 138441.3
211522.7
2009 2010 2011 2012 2013
Дархан хотын зээлийн динамик
Чанаргүй зээл Нийт зээл

5. 2010/1 1,979.5 24.5 46,258.8 19,930.0 9,410.2
2 4,531.7 23.8 52,368.7 20,972.0 9,152.8
3 7,238.4 23.8 60,764.6 20,605.0 8,934.2
4 10,173.5 22.1 64,368.9 21,542.0 8,686.6
2011/1 3,235.9 15.8 74,975.8 23,637.0 8,305.6
2 6,727.7 21.8 93,032.3 24,520.0 7,948.2
3 11,504.3 21.8 107,786.4 25,845.0 8,221.1
4 16,413.4 26.4 122,605.4 26,403.0 8,154.9
2012/1 4,911.2 21.7 127,823.5 27,709.0 7,980.1
2 9,859.0 21.7 139,475.8 26,635.0 8,007.7
3 15,744.6 21.8 144,698.7 27,103.0 7,962.5
4 21,801.9 22.2 138,441.3 22,841.0 1,506.3
2013/1 5,883.7 22.2 148,663.0 28,121.0 1,323.5
2 10,423.1 21.5 176,390.9 28,148.0 1,221.2
3 18,941.5 21.5 211,522.7 29,805.0 1,326.8
Эх сурвалж: Монгол банк

6. Зээлийн хүү 2009 онд 29.1% байсан бол 2010 онд 22,1% болж буурсан нь
арилжааны банкууд үйл ажиллагааны зардлаа бууруулж , эрсдэлээ хянаж,
удирдлагууд активаа ашигтай хувиарлаж эхэлсэнтэй холбоотой. Хэдийгээр
арилжааны банкууд зээлийн хүүгээ бууруулсан ч зээлийн хүүгийн орлого 2009
оноос 742,4 буюу 7,2% –иар өсөж ашигтай ажилласан нь харагдаж байна.
4-р хүснэгт
Арилжааны банкны сүүлийн 5-н жилийн үндсэн үзүүлэлт (тэрбум.төг)
№
Арилжаан
ы банк
Гол
үзүүлэлтүү
д
2009 2010 2011 2012 2013
%
12/13
1
Капитал
банк
Нийт актив
83,5 108,2
220,
1
325,3 654,2
50,2%
Зээл
41,3 56,1
121,
2
193,0 306,9
37,1%
2
Капитрон
банк
Нийт актив
105,4 124,0
123,
9
120,9 204,9
40,9%
Зээл
91,3 120.4
121.
7
113.2 181.8
37,7%
3 Хас банк
Нийт актив
318,7 468,5
817,
5
1,077.7 1,811.4
40,5%
Зээл
223,8 397,1
513,
0
989.2 1,631.3
39,3%

7. 3-р зураг. Арилжааны банкуудын сүүлийн 5 жилийн зээлийн үзүүлэлт
Дээрх арилжааны банкуудын сүүлийн хоѐр жилийн харьцуулалтаас үзэхэд
нийт активын хэмжээ 40,5-50,2% хүртэл өсөж, зээлийн хэмжээ 37,1-39,3%
хооронд мөн өссөн үзүүлэлттэй байгаа нь банкны секторын үйл ажиллагаа
сүүлийн 5н жилд өсөлттэй байгааг харуулж байна.
Дархан хотын арилжааны банкуудын лизингийн үйлчилгээнд нөлөөлж буй
зах зээлийн хүчин зүйлсийн шинжилгээ
Зээлийн түвшинд зээлийн хүү, инфляцийн түвшин, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн,
хадгаламжийн хэмжээ хэрхэн нөлөөлж буйг Дархан хотын банкуудын 2009 оны
1-р улирлаас 2013 оны 4-р улирал хүртэлх өгөгдлөөр E-Views программыг
ашиглан шинжилгээ хийлээ.
 Хамааран хувьсагч буюу үр дүнгийн хувьсагчаар
 Зээлийн өрийн үлдэгдэл
 Үл хамааран хувьсагч буюу тайлбарлан хувьсагчаар
 Зээлийн хүү , LR
0
500
1000
1500
2000
2500
2009 2010 2011 2012 2013
Хас банк 223.8 397.1 513 989.2 1631.3
Капитрон банк 91.3 120.4 121.7 113.2 181.8
Капитал банк 41.3 56.1 121.2 193 306.9
тэрбумтөгрөг
Арилжааны банкуудын сүүлийн 5 жилийн зээлийн
үзүүлэлт

8.  Хадгаламж , S
 Инфляцийн түвшин , INF
 Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн , GDP 1
5-р хүснэгт
Зах зээлийн хүчин зүйлсийн хамаарлын шинжилгээ
Dependent Variable: L
Method: Least Squares
Date: 12/04/14 Time: 15:56
Sample: 2009:1 2013:4
Included observations: 20
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 12131.75 34054.37 0.356246 0.7266
LR -765.6793 973.8246
-
0.786260 0.4440
S 0.946617 0.593061 1.596154 0.1313
INF 626.3870 308.9466 2.027493 0.0608
GDP 0.015287 0.008097 1.887958 0.0785
R-squared 0.834023
Mean dependent var
61808.83
Adjusted R-
squared
0.789762
S.D. dependent var
23877.67
S.E. of regression 10948.32
Akaike info criterion
21.65208
Sum squared resid 1.80E+09
Schwarz criterion
21.90101
Log likelihood -211.5208 F-statistic 18.84345
1
Эх сурвалж.,Монгол Улсын статистикын эмхтгэл.,2010.,2011.,2012.,2013.,2014.,

9. Durbin-Watson stat 0.881628
Prob(F-statistic)
0.000010
Матриц плот
4 -р зураг. Хувьсагчдын хамаарлыг матриц плотоор үзүүлэв
Дээрх зурагт үл хамааран хувьсагч “ зээлийн өрийн үлдэгдэл ” тайлбарлан
хувьсагчдын хамаарлыг харуулав. Үр дүнгээс үзэхэд зээлийн хүү нэг хувиар
нэмэгдэхэд зээлийн өрийн үлдэгдэл -765.6793 нэгжээр буурч байгаа буюу сөрөг
хамааралтай. Харин хадгаламж нэмэгдэхэд 0.94 –ээр нэмэгдэж, инфляци нэг
хувиар нэмэгдэхэд 626.3 , ДНБ нэг нэгжээр нэмэгдэхэд зээлийн өрийн үлдэгдэл
0.015-р тус тус нэмэгдэж байна.
LR
L
S
INF
GDP
LRL GD
P
IN
F
S

10. Дитерминацийн коеффициент 0.83 гарч байгаа ба тайлбарлан хувьсагчид
хамааран хувьсагчыг 83%-аар тайлбарлаж чадаж байна.
5-р зураг. Лизингийн эрэлтийн цикл
Эдгээр циклийн хугацаанаас бусад үед лизингийн зээлийн эрэлт өөр бусад
зээлийн эрэлтрүү шилждэг байна. Жишээ нь: 9-р сард оюутны сургалтын
төлбөрийн зээл эрэлттэй байх гэх мэт.
Дүгнэлт
1. Олон улсын лизингийн зах зээлийн өнөөгийн төлөв байдалд дүн шинжилгээ
хийж үзэхэд 3 талт лизингийн үйлчилгээнээс гадна олон талт лизингийн
үйлчилгээнд чиглэсэн харагдаж байна.
2. Монгол улсад өнөөдөр лизингийн үйлчилгээнээс санхүүгийн лизингийн
үйлчилгээг орон нутагт төлөвшүүлэх шаардлага нь тулгамдсан асуудлуудын
нэг болсон байна.
3. Дархан-Уул аймаг 2012 онд МУ-ын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний
184626,9мян бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн бол 2013 онд 272499,1 мян буюу
67,7%-иар өссөн нь үйлдвэржилтийн асуудлууд хурцаар тавигдаж зах
зээлийн эрэлт, нийлүүлэлт хурдацтай өсөж байгаа төдийгүй олгосон зээлийн
хэмжээ нь эрэлтийн хэмжээний 7-38% ыг хангаж зээлийн эрэлт сүүлийн
жилүүдэд ихээхэн нэмэгдсэн байна.
4. Дархан-Уул аймгийн арилжааны банкуудын лизингийн үйлчилгээнд нөлөөлж
буй хүчин зүйлсийн шинжилгээг Eviews програм дээр тооцоэ үзэхэд зээлийн
Цагаан
сар
Наадам
8,9,10-р сар
буюу
хуримын
сарууд
Улс
тунхаглас
ны баяр
Шинэ жил

11. хүү, ДНБ, хадгаламж, инфляци 626,3төгрөг, ДНБ -0,015 иар тус тус нэмэгдэж,
дитерминацийн коеффицент 0,83 гарч байгаа нь тайлбарлагдах хувьсагчийг
83%-иар баталж байгаа хэдий ч ард иргэдийн цалин жил болгон нэмэгдэж,
инфляцитай холбоотойгоор зарлага нь орлогоосоо илүү байгаа нь төрийн
зүгээс авч байгаа бодлого төдийлөн сайнгүй байгааг илэрхийлж байна.
5. Судалгаанаас харахад лизингийн үйлчилгээг зөвхөн санхүүгийн зээл талаас
нь харах ойлголт байгаагаас зах зээлээ тэлж чадахгүй байгаа нь харагдаж
байна.