Үр тарианы шинэ сортууд, тэдгээрийн үр - Дарханы брэнд бүтээгдэхүүн /Ганбаатар.Б/

1. ҮР ТАРИАНЫ ШИНЭ СОРТУУД, ТЭДГЭЭРИЙН ҮР- ДАРХАНЫ БРЭНД
БҮТЭЭГДХҮҮН
Ганбаатар. Б, PhD
ganbaa_66b@yahoo.com
Долгор. Ц, магистр
Өлзийсайхан. Д, докторант
Хураангуй
Газар тариаланг тогтвортой хөгжүүлэх, арвин ургац авах үндэс нь тухайн
бүс нутагт дасан зохицсон үр тарианы сортыг тариалах, үрийн хангамж, чанарыг
сайжруулах явдал юм. Чанартай арвин ургац бүрдүүлдэг сортыг тариалахад
нэмэгдэл зардал гаргахгүйгээр хөрс цаг уурын нөөцийг бүрэн ашиглаж таримлын
ургацыг 25-30%, цаашилбал 50% хүртэл нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Манай орны
ХАА-н голлох таримлын ялангуяа буудайн үр үйлдвэрлэлийн технологи алдагдан
сорт солилт, үр шинэчлэлтийн бодлого орхигдон, бүс бүслүүртээ тохирсон
нутагшсан сортыг тариалж чадахгүй, улмаар чанарын шаардлага хангаагүй үрээр
тариалалт явуулсанаар ургац, чанар их буурч байна. Улсын мэргэжлийн хяналтын
газраас тарих үрэнд хийсэн шинжилгээний дүнгээр 1990 оноос хойш шинжилгээнд
хамрагдсан үрийн хэмжээ болон стандартад тэнцсэн үрийн хэмжээ, чанар
тасралтгүй буурсан байна. Сүүлийн 5 жилийн дүнгээр тарих үрийн 53-75% нь
шаардлага хангаж, 25-47% нь шаардлага хангахгүй байна.
Дархан-Уул аймаг 33,4 мянган га-д тариалан эрхэлж, үр тариа 10640.5 га-
аас 11683 тонн буюу га тутмаас дунджаар 11.0 центр, төмс 695 га-аас 7931 т буюу
га тутмаас дунджаар 114.1 цн, хүнсний ногоо 1240.5 га-аас 14501 т буюу га
тутмаас дунджаар 116.9 цн, малын тэжээл 198 т, техникийн ургамал 1542 т ургац
хурааж авдаг.
Түлхүүр үг: нутагшсан сорт, элит үр, үрийн аж ахуй, брэнд бүтээгдхүүн
Оршил
Дэлхийн хэмжээнд хүлэмжийн хийн нөлөөгөөр дулаарал явагдаж, цаг уурын
тааламжгүй нөхцөл, түүний давтамж ихсэж байгаа өнөө үед аливаа таримлын

2. ургацыг тогтворжуулах, улмаар нэмэгдүүлэхэд үр сортын бодлогыг зөв
тодорхойлон хяналттайгаар хэрэгжүүлэх нь чухал юм. Гэвч монгол оронд
нутагшаагүй гадаадын сортын үрээр тариалах үрийн хангамжийг нэмэгдүүлэх нь
газар тариаланг сэргээх түр зуурын арга хэмжээ бөгөөд цаашид эх орны
нутагшсан сортын үрийн аж ахуйг эрчимтэй хөгжүүлэн сайн чанарын үрээр тогтмол
хангах нь газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх үндсэн арга замын нэг юм.
2012 оны Монгол улсын үр, сортын байдалд хийсэн судалгааны дүнгээр
буудайн тариаланд нийт 28 сортыг 295,9 мянган га-д тариалж буй бөгөөд
тэдгээрээс 12 сорт буюу 42,8 хувь нь тариалахыг зөвшөөрсөн манай орны нөхцөлд
тохиромжтой нутагшсан сорт байна. Зураг 1. Үр тариаг голлон тариалдаг Сэлэнгэ,
Төв, Булган аймгуудад 12-19 сортыг тариалснаас 53,9-63,2% нь нутагшаагүй эсвэл
тариалангаас хасагдсан хуучин сортууд байна. 2012 оны ургацын мэдээгээр 10,8
мянган га талбайн ургац болц гүйцэлгүй, хүйтэнд нэрвэгдсэний улмаас тэжээлийн
зориулалтаар хураагдаж, 5.1 мянган га талбай хураах боломжгүй хаягдаж, нийт
15.9 мянган га талбайн ургац алдсан байна. Тухайлбал, өндөрлөг бүс нутгуудад
эртийн болцтой сорт тариалах ѐстой атал бүс нутгийн нийт тариалангийн 84.0-85.8
хувьд ургац хөөн дунд оройн болцтой сорт тариалсан нь болц гүйцээгүй байхад
хүйтэнд нэрвэгдэж /хяруунд/ ургац алдах нөхцөл болсон байна. Эх орны селекцийн
ажлын үр дүнд үйлдвэрлэлийн нөхцөлд 20 ц/га, эрдэм шинжилгээний туршлага
судалгаанд 30 ц/га хүртэл ургац өгөх чадавхитай Дархан-144, Дархан-131, Дархан-
34 зэрэг сортууд бүтээгдэн үйлдвэрлэлд нэвтэрч эхлээд байна. Эдгээр сортууд
үйлдвэрлэлд чанар сайтай арвин ургац бүрдүүлдэг, ган халуунд тэсвэртэй зэрэг
шинжүүдээр тариаланчдийн сонирхолыг ихээхэн татаж байгаа боловч тухайн
сортын үр үйлдвэрлэл хангалтгүй байгаа нь тариаланд эрчимтэй нэвтрүүлэх
ажлыг хязгаарлаж байна.
Буудайн сортын бүтэц /2012 оны байдлаар/

3. Зураг 1.
Манай оронд 1960-иад оны дунд үеэс буудайн нутагшсан ба ирээдүйтэй
сортуудын торгон үр үйлдвэрлэх үрийн аж ахуйн систем боловсруулах, үр
судлалын судалгааны ажил эхлэн 1970-иад оноос үрийн төрөлжсөн аж ахуйнууд
байгуулж элит үр үйлдвэрлэн, 1990-д оны үед үр тариа, төмс, зарим хүнсний
ногооны сортын үрээр дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаж, сортын тариалангийн
талбай нийт тарьсан талбайн 80-85%-д хүрч байв. Ихэнхи үр тариа, төмсний
төрөлжсөн аж ахуйнууд үрийн бригад, салаатай, эрдэм шинжилгээний
байгууллагууд нь анхдагч үрийн аж ахуйн сектор, нэгжтэй лаборатори, бага оврын
техник хэрэгслээр бүрэн хангагдаж, жилдээ буудайн 3000 т элит болон сортын үр
үйлдвэрлэж байв. Буудайн анхдагч үрийн аж ахуйг УГТЭШХ-ийн үрийн аж ахуйн
секторын удирдлага, хяналтын дор үрийн аж ахуйн бригад үржүүлгийн 3 дахь жил
хүртэл 265 га талбайд, Дархан САА үржүүлгийн 2 дахь жилийн үрийг бригадаас
авч элит үр болтол 9396 га талбайд тариалалт хийн 5232 т элит үр үйлдвэрлэн
үржүүлж байлаа.
1990 оноос хойш тариалангийн үйлдвэрлэл зах зээлийн системд шилжих явцад
таримал, сортын бодлого, үрийн аж ахуйн систем бүрэн доголдож элит үр
үйлдвэрлэл уналтын байдалд орсон байна. Энэ байдалд засгийн газар дүгнэлт
хийн 2008-2010 онд атрын аян зарласан нь үр шинэчлэлт сорт сорилтонд
томоохон алхам болсон. Сүүлийн 5 жилд 5200 т элит үр ОХУ-аас оруулж үр

4. сортын шинэчлэлт хийгдсэнээр 2013 онд улсын хэмжээгээр нийт тариаланд 3-5-р
репродукцын үрээр тариалалт явуулах нөхцөл бүрдсэн. Хүснэгт 1.
1. Сүүлийн 5 жилд импортоор авсан элит үрийн хэмжээ
Он Импортоор оруулсан элит
үрийн хэмжээ,т
2008 2000
2010 2200
2011 1100
нийт 5200
Монгол Улсын Засгийн Газрын 2007 оны 1-р сарын 3-ны 2-р тогтоолоор
батлагдсан МУ-ын шинжлэх ухаан, технологийг 2007-2020 онд хөгжүүлэх мастер
төлөвлөгөөнд ХАА-г хөгжүүлэх тэргүүлэх 3 чиглэл заасны 2-рт “Монгол орны уур
амьсгал, байгаль орчны өөрчлөлттэй нөхцөлд дасан зохицох таримал, сорт бий
болгох, үр үржүүлэх, газар тариаланг биологижуулан экологижсон цогцолбор
технологи боловсруулах” хэмээн селекци, үрийн аж ахуйг газар тариалангийн
шинжлэх ухааны тэргүүлэх чиглэлийн нэг болохыг заажээ.
2010-2012 оны үрийн хэрэгцээ хангамжийг судлахад шаардлагатай үрийн 78,8-
97,4% -ийг аж ахуй нэгжүүд өөрийн дотоодод үйлдвэрлэсэн үрээр хангасан байна.
Аж ахуй нэгжүүдэд үрийн төрөлжсөн үйлдвэрлэл бараг байхгүй, товарын
тариалангаас шилэх, зарим тохиолдолд товарын шаардлага хангаагүй үлдэгдэл
үрээ тариалалтанд хэрэглэж зэрэг дутагдал байна. Хүснэгт 2.
2. Буудайн тариалалт үрийн хангамж 2010-2012 он
Он
Тариалсанталбай,
мян/га
Ургацалдсанталбай,
мян/га
Хураахталбай,мян/га
Нэгжийнургац,цн
Нийтургац,мян/т
Үрийн хэрэгцээ,
хангамж, т
Шаардлагатай
үрийнхэмжээ,
мян/тАжахуйнэгж
өөрийнүрэнд
нөөцөлсөн,
мян/тҮрийнхангамж,
%

5. Сүүлийн 3 жилийн дүнгээс үзэхэд үрийн хангамж, чанар хангалтгүй байгаа нь
үрийн шинэчлэлтийг тогтмол явуулах, элит үр үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх
шаардлага нэн чухал байгааг харуулж байна. Үр үйлдвэрлэх 15 аж ахуй нэгжийг
тогтоосон боловч үүрэг даалгавар, хяналтын систем тодорхойгүй, ЭШБ-тай
уялдаа холбоогүй байгаа нь зөвхөн нэр төдий болсон. Үрийн борлуулалт
менежмент оновчгүй үрийг зээл өгөх систем давамгайлж буй нь тариалан
эрхлэгчдийг дэмжиж буй боловч үрийн бизнес орчин бүрдэхэд саад болж байна.
Сорт, үрийн эрэлт хэрэгцээ, зах зээлийг хангах боломж Дарханчууд бидэнд байна.
Үр тарианы элит үр Дархан-Уул аймгийн бренд бүтээгдэхүүн болох
боломж
Монголын атрын анхны шан тавьсан 4 аж ахуйн нэг Дархан САА
(одоогийн Хонгор сум) 1980- аад онд жилдээ 16.0-21.1 мянган га-д үр тариа, 350-
1000 га-д төмс, хүнсний ногоо тариалж, 15.5-32.1 тонн үр тариа, 7.1-12.7 мянган
тонн төмс, хүнсний ногоо хураан авч тухайн үедээ Дархан хотын хэрэгцээг бүрэн
хангадаг стратегийн ач холбогдол бүхий салбар болтол хөгжүүлж чадсан юм.
Дархан САА-д жил бүр үр тарианы шилмэл сортын элит суперэлит үр үйлдвэрлэж
аж ахуйнуудыг хангадаг байсан. Дархан-Уул аймгийг газар тариалангийн салбар
таримал ургамлын үр үйлвэрлэл, ялангуяа үр тарианы үр үйлдвэрлэлийн
чиглэлэлээр дагнан хөгжүүлэхэд бидэнд байгаа давуу тал буюу бусдаас ялгарах
илүү боломжууд байна. Үүнд:
1. Дархан-Уул аймаг нь бүх төрлийн нэг наст таримал ургамлын үр боловсрох хөрс,
цаг уурын тааламжтай нөхцөлтэй. Тухайлбал:
- Тариалангийн талбай далайн түвшинөөс 700-900 м өргөгдсөн. Хараа голын ай
савд багтдаг.
2010 251.22 4.74 246.48 14.0 344.49 - 36.89 -
2011 292.42 7.22 285.20 15.4 437.96 46.79 46.14 78.8
2012 295.96 4.85 280.30 16.5 461.82 47.35 41.66 97.4
Дундаж 279.87 5.60 270.66 15.3 414.76 - - -

6. - Тариалангийн талбайн хөрс нь үржил шим сайтай хөнгөн механик бүрэлдэхүүнтэй,
хүрэн хөрстэй.
- Ургамал ургалтын хугацааны идэвхтэй дулааны нийлбэр 1800-2000С, жилд 240-
320 мм тунадас унадаг. Цаг уурын нөхцөл нь таримал ургамлын тэр дундаа үр
тарианы үр бүрэн боловсрох тааламжтай байдлыг бүрдүүлж байгаа нь манай
аймгийн давуу тал болохыг илэрхийлж байна.
2. Тухайн аймагт Монгол улсын газар тариалангийн толгойлох хүрээлэн болох
УГТСЭШХүрээлэн байрладаг давуу тал байна. Тус хүрээлэн байгуулагдснаас
хойшхи 50-н жилийн хугацаанд үр тарианы 100-аад сорт гаргаснаас улаан буудайн
80-иад сорт гаргаж, үүнээс одоогийн байдлаар ган, халуун, өвчинд тэсвэртэй,
арвин ургацтай, чанар сайтай, дасан зохицох чадвартай богарийн тариалангийн 7
сорт, усалгаатай тариалангийн 2, нийт 9 сортыг нутагшсан сортоор батлуулж анхан
шатны үрийн аж ахуйг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, технологийн дагуу хөтлөн
явуулж, жилд 200-250 тн элит үрийг үйлдвэрлэлд нийлүүлж байна. Өнөөдөр
Монгол орны улаан буудайн тариалангийн 35-40%-г Дархан нэртэй буудайн
сортууд эзэлж байгаа нь эдгээр Дархан нэртэй сортууд манай аймгийн “Бренд”
болох эхлэл тавигдсан гэж үзэх үндэслэл байна. Тухайлбал буудайн эртийн
болцтой Халхгол-1, Дархан-131, дундын болцтой Дархан-34, Дархан-74, Дархан-
166 буюу Арвин, дунд оройн Дархан-144 сортууд юм.
3. Буудайн селекци, үрийн аж ахуйгаар нарийн мэргэжсэн боловсон хүчний хангамж
сайтай, анхдагч үрийн аж ахуй, элит үр үйлдвэрлэлийг эрхэлдэг. Үр тарианы шинэ
сортыг орчин үеийн селекцийн аргуудаар гаргах, газар тариалангийн бүсүүдэд
нутагшуулах; үрийн эх материал гаргахдаа ганцаарчилсан болон бөөний
сонголтын аргыг хослуулан хэрэглэх, үр үйлдвэрлэх аргыг сортын гарал үүсэл,
генетик бүтэцтэй холбон судлах, үрийн тариалангийн агротехник, нутагшсан
сортуудын өрсөлдөх чадварыг судлах, үрийн аж ахуйн үндсийг боловсронгуй
болгох чиглэлээр үр дүнтэй ажиллаж байна.
4. Газар тариалангийн чиглэлээр баклавар болон магистрийн түвшинд мэргэжлийн
боловсон хүчин бэлтгэдэг ХААИС-тай. Тус сургуульд жил бүр 1200 оюутан 22
мэргэжлээр суралцдаг бөгөөд 280-300 мэргэжилтэн бэлтгэн гаргадаг.

7. 5. Улаан буудайн элит үр үйлдвэрлэх арга, технологи эзэмшсэн уламжлалт
туршлагатай. Манай аймгийн үр тарианы гол үйлдвэрлэгч Хонгор сум Монгол
орныг үр тарианы элит үрээр хангадаг үрийн САА-н байсны хувьд энэ чиглэлээр
мэргэшсэн дадлага туршлага, бас үрийн тариалангийн техник, технологийн
материаллаг бааз тодорхой түвшинд бэхэжсэн сайн талтай байна. 1990 онд
тариалангийн төв бүсийг хангах үр тарианы элит үрийн эх материалыг
УГТЭШХүрээлэнд үйлдвэрлэж, түүнийг Дарханы сангийн аж ахуйд элит үр болтол
үржүүлэн улмаар үрийн сангийн аж ахуйнуудыг хангаж байсан туршлагатай.
6. Манай аймаг үр үйлдвэрлэлийн чиглэлээр ажиллах газар зүйн байрлал сайтай, дэд
бүтэц, зам харилцаа сайн хөгжсөн. Улаанбаатар 220 км, Эрдэнэт 180 км, Сэлэнгэ
аймаг 100 км гэх мэт томоохон хот сууринтай холбогддог зангилаа төв болдог.
7. Хонгор сумын тариаланчид улсын хэрэгцээт үр тарианы элит үрийг үйлдвэрлэн тус
суманд байрлах улсын үрийн нөөцийн 12000 тн-н багтаамжтай баталгаат
агуулахад хадгалах том боломж харагдаж байна.
8. УГТЭШХ нь анхдагч үрийн аж ахуйг тогтвортой хөтлөн явуулах боломжтой 100 га
услалтын системтэй, үрийн тариалангийн бага оврын техниктэй.
Дүгнэлт
УГТСЭШХ-нд үр тарианы Дархан дугаар бүхий шинэ сортуудыг селекцийн
аргаар гаргаж нутагшуулдаг. Буудайн Дархан-131, Дархан-34, Дархан-74, Дархан-
144, Дархан-166, Дархан-141, Найрамдал, арвайн Бурхант-1 сортууд манай орны
газар тариалангийн бүс нутагт тархан тариалагдаж байна.
1. Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд жилд үр тарианы 3000 т элит үр гаргахад
улсын нийт хэрэгцээт үрийн 20%-ийг хангаж, 5 жил тутамд тариаланчдын
үрийг шинэчлэх нөхцөл бүрдэнэ.
2. Дархан-Уул аймгийн бренд бүтээгдхүүний нэг нь байгаль цаг уурын таатай
нөхцөл, дэд бүтэц, зам харилцаа, хүний нөөц, шинжлэх ухааны ололтонд
тулгуурлан гаргасан үр тарианы шинэ сорт, түүний үр үйлдвэрлэл байх
боломжтой.
Ном зүй

8. 1. Б.Ганбаатар Үр тарианы үрийн аж ахуй Дарханы брэнд Дархан –Уул
аймгийн иргэдийн хуралд тавьсан илтгэл, 2014 он
2. Б.Ганбаатар, Я.Мягмарсүрэн, Ц.Нямдорж, Таримал ургамлын үрийн аж
ахуйг хөгжүүлэх техник эдийн засгийн үндэслэл 2015-2020 он
3. Б.Ганбаатар, Монгол орны үр тарианы үрийн аж ахуйн одоогийн байдал,
цаашдын зорилт тариалан сэтгүүл №3
4. Ц.Долгор, Ж.Ганболд Äàðõàí-Óóë àéìãèéí õ¿íñ ÕÀÀ-í ñàëáàðûí õýòèéí òºëºâ
Äàðõàí-Óóë àéìàãò ¿ð áà òîâàðûí ÷èãëýëýýð òàðèàëàõ áóóäàéí ñîðòûí áîäëîãî,
2003 он
5. Ц.Долгор, Н.Баярсүх,Я.Мягмарсүрэн Монгол орны үр тарианы селекцийн
өнөөгийн байдал цаашдын зорилт Монгол орны тариалангийн технологи,
ургамлын аж ахуй, ургамал хамгааллын өнөөгийн түвшин, цаашдын зорилт
олон улсын бага хурал, 2009 он
6. Ц.Долгор, Н.Баярсүх, Я.Мягмарсүрэн, Õ.Îðãîäîë, ß.Íàðàíäýëãýð ÕÀÀ-í
òàðèìëûí ñåëåêöèéí ºíººãèéí áàéäàë, öààøäûí ÷èã õàíäëàãà Ìîíãîëûí ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ºíººãèéí áàéäàë, òóëãàìäñàí àñóóäàë Îëîí óëñûí ÝØ-èé Áàãà
Õóðàë, 2010-10-29
7. Ц.Долгор, Я.Мягмарсүрэн, Б.Ганбаатар, С.Цэрэндолгор Үр тарианы
селекцийн одоогийн байдал цаашдын зорилт Газар тариалангийн
тогтвортой хөгжил-ХАА-н таримлын селекци Олон улсын бага хурал, 2012
он
8. Я.Мягмарсүрэн, Б.Ганбаатар, Ц.Долгор Монголын үр тарианы селекцийн
ололт, цаашдын зорилт, УГТСЭШХүрээлэнгийн бүтээл №30 2013 он 17-21
9. Я.Мягмарсүрэн, Ñîðò, ¿ðèéí àæ àõóéí ñèñòåìèéí îäîîãèéí áàéäàë öààøèä
òàâèõ çîðèëò, Улаанбаатар, ҮХААЯ, Үр сортын бодлогын хэлэлцүүлэг, 2013-
10-11