ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 35 ΕΩΣ 37

1. Θουκυδίδη
Επιτάφιος Περικλή
Κεφάλαιο 35
Η άποψη του Περικλή για την εκφώνηση επιταφίου λόγου
Κύρια σημεία
 Αμφισβήτηση για την αναγκαιότητα των επιταφίων λόγων
 Οι δυσκολίες που έχει το εγχείρημα
 Η συμμόρφωση του ρήτορα Περικλή στο έθιμο παρά τις επιφυλάξεις
Οι περισσότεροι από τους μέχρι τώρα εδώ ομιλητές επαινούν
αυτόν που συμπλήρωσε το έθιμο με αυτόν εδώ το λόγο, επειδή κατά
τη γνώμη τους είναι ωραίο να εκφωνείται αυτός προς τη τιμή των
νεκρών από τους πολέμους, που θάβονται.
Θεωρείται σύμφωνα με αναφορές αρχαίων συγγραφέων ότι ο Σόλωνας πρόσθεσε στο
έθιμο της ταφής τον επιτάφιο λόγο.
Εγώ όμως θα θεωρούσα ότι είναι αρκετό για άνδρες που
αποδείχτηκαν γενναίοι με έργα, με έργα να εκδηλώνονται και οι
τιμές, όπως αυτά, που και τώρα βλέπετε ότι προετοιμάστηκαν με
δημόσια φροντίδα γι’ αυτήν εδώ την ταφή, και να μην εξαρτάται η
αξιοπιστία των ανδραγαθημάτων των πολλών από έναν άνδρα, είτε
αυτός μιλήσει, όπως τους αξίζει είτε κατώτερα.
• Ο Περικλής θεωρεί αρκετές τις έμπρακτες εκδηλώσεις τιμής προς τους νεκρούς.
Αμφισβητεί τη χρησιμότητα του επιταφίου λόγου. Η άποψή του εκφράζεται με
μετριοπάθεια (ἐμοι ἄν δοκοῦν) και όχι κατηγορηματικά.
• ἔργῳ: Εμφανίζεται για πρώτη φορά η αντίθεση λόγων – έργων.
• Πάγια τακτική των ρητόρων να εξασφαλίσουν την επιείκεια των ακροατών. Γι’ αυτό
παρουσιάζουν τη δυσκολία του έργου που έχουν αναλάβει, καθώς η υστεροφημία
πολλών ανδρών εξαρτάται από τη ρητορική ικανότητα του ενός.
Τιμητικές εκδηλώσεις
• Ταφή με δημοσία δαπάνη
• Πρόθεση των νεκρών
• Εκφορά
• Απόθεση στον Κεραμεικό
• Παλλαϊκή συμμετοχή
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 1

2. • Ολοφυρμός γυναικών
• Προσφορά κτερισμάτων
• Τέλεση αγώνων
• Προστασία και εκπαίδευση των μελών της οικογένεις των νεκρών
Γιατί είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς με επιτυχία για ζήτημα,
που ακόμα και η εντύπωση ότι ο ρήτορας λέει την αλήθεια με πολύ
κόπο εξασφαλίζεται. Γιατί αυτός που έχει άμεση γνώση και είναι
ευνοϊκός ακροατής ίσως νομίσει ότι τα πράγματα παρουσιάζονται
κάπως κατώτερα σε σύγκριση με αυτά που θέλει να ακούσει και
γνωρίζει, και όποιος πάλι δεν τα ξέρει ίσως από φθόνο νομίσει ότι
μερικά και εξογκώνονται, αν ακούει κάτι που ξεπερνά τη δύναμή
του.
• Η κύρια δυσκολία που αντιμετωπίζει ο ρήτορας είναι να μιλήσει συμμετρικά. Ίσως
τα λόγια του να μη γίνουν πιστευτά, αν φαίνονται υπερβολικά
• Παρουσιάζεται μια πρωτότυπη αντίθεση: τα λόγια του ρήτορα και οι
προσδοκίες των ακροατών.
• 1η κατηγορία ακροατών: Αυτοί που έχουν εμπειρία των γεγονότων του πολέμου
και γνώση. Είναι ευνοϊκοί προς τους επαίνους και τους απαιτούν υπερβολικούς.
• 2η κατηγορία ακροατών: Αυτοί που δεν έχουν γνώση των γεγονότων. Από ζήλεια
παρουσιάζονται δύσπιστοι προς τους επαίνους.
Γιατί οι έπαινοι, όταν αναφέρονται σε άλλους, είναι ανεκτοί
μέχρι το σημείο που καθένας πιστεύει ότι είναι ικανός να πετύχει
κάτι απ’ αυτά που άκουσε. Σ’ αυτό όμως που ξεπερνά τις δυνάμεις
του, από φθόνο, αμέσως και παρουσιάζονται δύσπιστοι. Αφού όμως
στην πράξη αυτά αποδείχτηκαν ορθά από τους προγόνους, πρέπει κι
εγώ ακολουθώντας το έθιμο να προσπαθήσω να ικανοποιήσω, όσο το
δυνατόν περισσότερο, την επιθυμία και την προσδοκία του καθενός
από εσάς.
• Η μικρόψυχη ζηλοφθονία, για την οποία κατηγορεί τους ακροατές ο Περικλής, δεν
αφορά τη γενιά του. Ο Θουκυδίδης αναφέρεται πιθανότατα στην επόμενη
γενιά, η οποία βίωσε την ταπείνωση της Αθήνας, και είναι δύσπιστη προς
τους επαίνους.
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 2

3. • Με τη συμμόρφωση του Περικλή προς το έθιμο, ο ρήτορας κατακτά ψυχολογικά την
ευμένεια των ακροατών.
Θουκυδίδη
Επιτάφιος Περικλή
Κεφάλαιο 36
ΥΠΟΘΕΣΗ / ΠΡΟΘΕΣΙΣ:
Εγκώμιο των περασμένων και της σύγχρονης γενιάς
Κύρια σημεία
 Έπαινος της συμβολής των 3 γενεών της Αθήνας: των προγόνων, των πατέρων και
της σύγχρονης γενιάς.
 Προεξαγγελία των σημαντικών που θα παρουσιάσει στο λόγο του.
Ἄρξομαι δὲ ἀπὸ τῶν προγόνων πρῶτον· δίκαιον γὰρ
αὐτοῖς καὶ πρέπον δὲ ἅμα ἐν τῷ τοιῷδε τὴν τιμὴν ταύτην
τῆς μνήμης δίδοσθαι. τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες
διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε ἐλευθέραν δι’ ἀρετὴν
παρέδοσαν.
Και θ' αρχίσω πρώτα από τους προγόνους μας· γιατί είναι
σωστό και πρέπον να τους δίνουμε σε τέτοια περίσταση την τιμή
της θύμησής μας. Κατοικώντας αδιάκοπα ο ίδιος λαός στον τόπο
τούτο, η μια γενιά μετά την άλλη, ως τα σήμερα, μας τον
παρέδωσαν, εμάς που ζούμε τώρα, ελεύθερο με την αντρειά τους.
Σχόλια
• Κατά παράδοση οι επιτάφιοι περιέχουν τον ύμνο προς τους προγόνους (δηλ.
από τους μυθικούς χρόνους έως την εποχή των Μηδικών -479 π.Χ.)
• Τονίζεται η ιστορική συνέχεια των Αθηναίων. Υπερηφανεύονται ότι είναι
αυτόχθονες.
• Μέσα από το «δι’ ἀρετήν» συμπυκνώνεται επιγραμματικά όλο το προγονικό
μεγαλείο (Μυθικά χρόνια, Περσικοί Πόλεμοι)
καὶ ἐκεῖνοί τε ἄξιοι ἐπαίνου καὶ ἔτι μᾶλλον οἱ
πατέρες ἡμῶν· κτησάμενοι γὰρ πρὸς οἷς ἐδέξαντο ὅσην
ἔχομεν ἀρχὴν οὐκ ἀπόνως ἡμῖν τοῖς νῦν προσκατέλιπον.
Γι' αυτό και οι παλιότεροι αξίζουν τον έπαινο, κι ακόμα περισσότερο
οι πατέρες μας· γιατί δίπλα σε όσα κληρονόμησαν απόκτησαν αυτοί
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 3

4. οι ίδιοι το μεγαλείο που έχουμε σήμερα, με μεγάλους αγώνες, και
μας το κληροδότησαν μαζί μ' εκείνα. .
• Ενώ στους προγόνους χρωστά η Αθήνα την ελευθερία της, στους «πατέρες» χρωστά
την ηγεμονία της. Ο Περικλής αναφέρεται στους Αθηναίους από το τέλος των
Περσικών Πολέμων έως και τη μάχη της Κορώνειας (446 π.Χ.), δηλαδή στην
προηγούμενη γενιά.
• Εξέχουσες προσωπικότητες υπήρξαν ο Αριστείδης, ο Κίμων, ο Τολμίδης κ.ά. Αυτοί
ήταν κατ’ ουσία οι οργανωτές της Δηλιακής Συμμαχίας που εδραίωσε τη δύναμη της
Αθήνας και οδήγησε στην «Αθηναϊκή Ηγεμονία».
• Αξιολογώντας τη γενιά των πατέρων, ο Θουκυδίδης τη θεωρεί ανώτερη («ἔτι
μᾶλλον») από τη γενιά των πατέρων.
Η προσφορά των πατέρων
• Κληρονόμησαν αντάξια την πόλη από τους προγόνους.
• Έθεσαν τις βάσεις για τη δημιουργία της αθηναϊκής ηγεμονίας («κτησάμενοι ὅσην
ἀρχὴν ἔχομεν»)
• Το έργο τους στηρίχτηκε σε κόπους και αγώνες, ώστε να παραδοθεί στη σύγχρονη
γενιά Αθηναίων.
τὰ δὲ πλείω αὐτῆς αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα
ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ ἐπηυξήσαμεν καὶ τὴν πόλιν τοῖς
πᾶσι παρεσκευάσαμεν καὶ ἐς πόλεμον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτην.
Και το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης της πολιτείας μας της το
προσθέσαμε εμείς, όσοι βρισκόμαστε ακόμα σήμερα στην ώριμη και
κατασταλαγμένη ηλικία, και την κάναμε αυτάρκη ως προς όλα και
ανεξάρτητη, και για τον πόλεμο, και για την ειρήνη.
Ολοκληρώνεται η διάκριση των Αθηναίων σε 3 γενιές με τη σύγχρονη (προς τον Περικλή)
γενιά.
• «καθεστηκυῖα ἡλικία»: η ώριμη, στην ηλικία των 40 έως 60 περίπου.
• Η γενιά του Περικλή συνεισέφερε στην εσωτερική οργάνωση της Αθηναϊκής
Ηγεμονίας, την εμπέδωση της κυριαρχίας της πόλης στους συμμάχους της.
• «αὐταρκεστάτην»: δεν εννοείται η αυτάρκεια των προϊόντων, αλλά η δυνατότητα
που είχε η Αθήνα στον οικονομικό και πολιτικό τομέα να ικανοποιήσει τις ανάγκες
της με κάθε μέσο (τοῖς πᾶσι), δηλαδή με το στρατό της, τα πλοία κ.λπ.και σε περίοδο
ειρήνης και στον πόλεμο
ὧν ἐγὼ τὰ μὲν κατὰ πολέμους ἔργα, οἷς ἕκαστα
ἐκτήθη, ἢ εἴ τι αὐτοὶ ἢ οἱ πατέρες ἡμῶν βάρβαρον ἢ Ἕλληνα
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 4

5. πολέμιον ἐπιόντα προθύμως ἠμυνάμεθα, μακρηγορεῖν ἐν εἰ-
δόσιν οὐ βουλόμενος ἐάσω·
Κι απ' όλ' αυτά θα παραλείψω εγώ τις πολεμικές πράξεις, με
ποιες αποχτήθηκε το καθένα, και το πώς ή εμείς ή οι πατέρες μας
αποκρούσαμε με αυτοθυσία όποιους εχθρούς έρχονταν καταπάνω μας,
είτε βαρβάρους είτε Έλληνες, γιατί δε θέλω να πω πολλά λόγια σε
ανθρώπους που τα ξέρουν οι ίδιοι καλά.
• Ο Περικλής καινοτομεί αποφεύγοντας το συνηθισμένο τυπικό των επιταφίων
λόγων, δηλ. την αναφορά στα προηγούμενα μυθικά και ιστορικά πολεμικά
κατορθώματα.
• Παρατηρούμε την πρόθεσή του να μην αναλωθεί σε αναδρομές στο παρελθόν,
αλλά να τονίσει όσα απέκτησε η σύγχρονη γενιά και πρέπει να διατηρήσει πάση
θυσία.
• Επιχειρεί μ’ αυτόν τον τρόπο να τονώσει το ηθικό των Αθηναίων.
Λόγοι για τους οποίους ο Θουκυδίδης παραλείπει τα πολεμικά κατορθώματα των
προηγούμενων γενεών
 Είναι ορθολογιστής ιστορικός, δεν εκτιμά τη μυθική παράδοση.
 Ήδη πολλά από αυτά εξιστορήθηκαν από τον Ηρόδοτο και από τον ίδιο συνοπτικά
στο Α΄βιβλίο του έργου του
 Η οικογένεια του Περικλή δεν είχε την πληθώρα πολεμικών κατορθωμάτων που είχε
η οικογένεια του αντιπάλου του, Κίμωνα.
 Κυρίως επεδίωκε να προβάλει τα κατορθώματα της δικής του γενιάς, ώστε να
διατηρηθούν στη μνήμη των μεταγενεστέρων.
ἀπὸ δὲ οἵας τε ἐπιτηδεύσεως
ἤλθομεν ἐπ’ αὐτὰ καὶ μεθ’ οἵας πολιτείας καὶ τρόπων ἐξ
οἵων μεγάλα ἐγένετο, ταῦτα δηλώσας πρῶτον εἶμι καὶ ἐπὶ
τὸν τῶνδε ἔπαινον, νομίζων ἐπί τε τῷ παρόντι οὐκ ἂν ἀπρεπῆ
λεχθῆναι αὐτὰ καὶ τὸν πάντα ὅμιλον καὶ ἀστῶν καὶ ξένων
ξύμφορον εἶναι ἐπακοῦσαι αὐτῶν.
Αλλ' αφού δείξω πρώτα σε τι λογής αρχές βασισμένοι φτάσαμε
σ' αυτά, και με τι λογής πολίτευμα και χαρακτήρα ζωής, από πόσο
μικρά πόσο μεγάλα έγιναν, τότε θα προχωρήσω στο εγκώμιο και
τούτων των νεκρών, επειδή πιστεύω πως δεν είναι αταίριαστο να
ειπωθούν αυτά στην τωρινή περίσταση, και πως θα ωφελήσει να τ'
ακούσει όλη η συγκέντρωση τούτη, είτε πολίτες είναι, είτε και ξένοι.
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 5

6. • «ἀπό οἵας δε ἐπιτηδεύσεως» Οι αρχές, η ιδεολογία που καθοδηγεί και
προσδιορίζει το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των πολιτων.
• «μεθ’ οἵας πολιτείας»: Το πολίτευμα, οι κανόνες που διέπουν τη δημόσια ζωή.
• «τρόπων ἐξ οἵων»: το ήθος, η διαγωγή των πολιτών στις μεταξύ τους σχέσεις.
• Ο Περικλής δικαιολογεί τη διαφοροποίηση από το τυπικό των επιταφίων λόγων:
• Είναι ταιριαστό στη συγκεκριμένη περίπτωση να αναφερθούν οι παράγοντες που
οδήγησαν στην ακμή της Αθήνας
• Είναι συμφέρον για όλους, αστούς και ξένους, να ακούσουν για αυτά. Σκοπός του
ρήτορα να ωφελήσει και όχι να δημαγωγήσει. Οι αστοί θα νιώσουν εθνική
υπερηφάνεια και θα παρηγορηθούν για το θάνατο των συμπολιτών τους, οι ξένοι θα
διδαχθούν πώς μπορούν να οδηγήσουν την πατρίδα τους σε ανάλογο μεγαλείο.
Η ανάπτυξη των στοιχείων αυτών αποτελεί το κεντρικό θέμα του επιταφίου και την
ειδοποιό διαφορά από τους άλλους επιταφίους. Από τα τρία αυτά συμπεραίνεται η
πολιτειακή μοναδικότητα της Αθήνας. Οι τρόποι είναι το αποτέλεσμα, ενώ η
«ἐπιτήδευσις» και η «πολιτεία» είναι οι ιδεολογικοί και πολιτειακοί όροι για να
προκύψουν οι αθηναϊκοί τρόποι. Ο ιδιαίτερος τρόπος σκέψης και δράσης των
Αθηναίων είναι αποτέλεσμα της παιδευτικής επίδρασης της πόλης.
Θουκυδίδη
Επιτάφιος Περικλή
Κεφάλαιο 37
Έπαινος του αθηναϊκού πολιτεύματος
και των σχέσεων των πολιτών
Κύρια σημεία
 Κύρια χαρακτηριστικά του αθηναϊκού πολιτεύματος (πρωτοτυπία, κυβερνά η
πλειοψηφία, ισονομία, αξιοκρατία, ελευθερία)
 Οι σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους διακρίνονται από κατανόηση
 Οι πολίτες δείχνουν συνειδητή πειθαρχία στους άρχοντες και στους γραπτούς και
άγραφους νόμους
Χρώμεθα γὰρ πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ τοὺς τῶν πέλας
νόμους, παράδειγμα δὲ μᾶλλον αὐτοὶ ὄντες τισὶν ἢ μιμούμενοι ἑτέρους.
Κυβερνιόμαστε δηλαδή με πολίτευμα, που δε ζηλεύει τους θεσμούς
των άλλων, αλλά είμαστε μάλλον εμείς παράδειγμα για πολλούς,
παρά μιμητές άλλων.
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 6

7. Σχόλια
• Προβάλλεται η πρωτοτυπία του πολιτεύματος, για την οποία υπερηφανεύονταν οι
Αθηναίοι, όπως και για την αυτοχθονία τους.
• Υπήρξαν αρκετές πόλεις που ακολούθησαν το πολιτειακό σύστημα της Αθήνας,
όπως το Άργος, οι Συρακούσες, οι Ιωνικές πόλεις και η Κυρήνη. Από τα αρχαία ήδη
χρόνια η αθηναϊκή δημοκρατία υπήρξη πρότυπο.
καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ’
ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται· .
Και λέγεται με τ' όνομα δημοκρατία, γιατί δεν κυβερνιέται για
το συμφέρον των ολίγων, αλλά για τους πολλούς. .
• Η έννοια της δημοκρατίας είναι διπλή, καθώς διπλή είναι η έννοια της λέξης
«δῆμος»: α) όλοι οι ελεύθεροι πολίτες β) οι μεγάλες μάζες των οικονομικά
ασθενεστέρων
• Σύμφωνα με τον ορισμό του Θουκυδίδη για τη δημοκρατία, η έννοια
χρησιμοποιείται με την α΄ σημασία. Δημοκρατία είναι το πολιτειακό σύστημα στο
οποίο με διαδικασίες ψήφου ή κλήρου η εξουσία βρίσκεται στα χέρια της
πλειοψηφίας και όχι κάποιων λίγων.
μέτεστι δὲ κατὰ
μὲν τοὺς νόμους πρὸς τὰ ἴδια διάφορα πᾶσι τὸ ἴσον, κατὰ
δὲ τὴν ἀξίωσιν, ὡς ἕκαστος ἔν τῳ εὐδοκιμεῖ, οὐκ ἀπὸ μέρους
τὸ πλέον ἐς τὰ κοινὰ ἢ ἀπ’ ἀρετῆς προτιμᾶται, οὐδ’ αὖ
κατὰ πενίαν, ἔχων γέ τι ἀγαθὸν δρᾶσαι τὴν πόλιν, ἀξιώματος ἀφανείᾳ
κεκώλυται.
κ' έχουν όλοι τα ίδια δικαιώματα σύμφωνα με τους νόμους ως
για τις ιδιωτικές διαφορές μεταξύ τους· ως για τα δημόσια αξιώματα
όμως, για όποιαν ικανότητα εκτιμάται ο καθένας, δε φτάνει σε θέση
πολιτική εξ αιτίας της τάξης όπου ανήκει παρά από την αξιωσύνη
του· κι ούτε εξαιτίας της φτώχειας του, όταν μπορεί να προσφέρει
κάτι καλό στην πολιτεία, αποκλείεται από το αξίωμα επειδή είναι
ταπεινός.
• Καθορίζονται από τον Περικλή οι βασικές αρχές λειτουργίας της δημοκρατίας στην
ιδανική της μορφή.
• Καταρχάς, η ισονομία (ισοπολιτεία). Όλοι οι πολίτες έχουν τα ίδια δικαιώματα στις
ιδιωτικές τους (διαπροσωπικές) υποθέσεις.
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 7

8. • Η ουσία, όμως της δημοκρατίας συνοψίζεται στην αξιοκρατία: Καταργείται η
προνομιακή κυριαρχία των ολίγων (λόγω καταγωγής) και εξασφαλίζεται η ανάδειξη
των ικανών στα δημόσια αξιώματα, ανεξάρτητα από κοινωνικές τάξεις.
• Κριτήριο είναι η προσωπική αξία (ἀπ’ ἀρετῆς) του πολίτη. Η πενία δεν αποτελεί
εμπόδιο για την άσκηση αξιώματος. Επικρατεί, δηλαδή, ο «νόμος των ίσων
ευκαιριών».
ἐλευθέρως δὲ τά τε πρὸς τὸ
κοινὸν πολιτεύομεν καὶ ἐς τὴν πρὸς ἀλλήλους τῶν καθ’
ἡμέραν ἐπιτηδευμάτων ὑποψίαν, οὐ δι’ ὀργῆς τὸν πέλας, εἰ
καθ’ ἡδονήν τι δρᾷ, ἔχοντες, οὐδὲ ἀζημίους μέν, λυπηρὰς δὲ
τῇ ὄψει ἀχθηδόνας προστιθέμενοι.
Και ελεύθερα φερόμαστε, τόσο στα ζητήματα που αφορούν την
πολιτεία, όσο και σχετικά με τις καθημερινές συναλλαγές μας· κι όσο
για τις υποψίες που γεννιώνται στον ένα για τον άλλον, δεν
αγαναχτούμε με το γείτονά μας αν κάνει κάτι γιατί έτσι του αρέσει,
ούτε φορτωνόμαστε γκρίνιες και στενοχώριες, που δε ζημιώνουνε και
δεν επιφέρουνε βέβαια, ποινική δίωξη αλλά παρουσιάζουν ελεεινό
θέαμα.
• Αναπτύσσεται το θέμα πολιτεία-τρόποι ενιαία, καθώς άτομο και πολιτεία στην
κλασική Αθήνα αποτελούσαν μία αδιάσπαστη ενότητα. Ο τρόπος ζωής
(ἐπιτήδευσις) εκδηλώνεται τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική ζωή του
Αθηναίου.
• Βασική αρχή της πολιτείας είναι η ελευθερία στο δημόσιο και ιδιωτικό βίο. Οι
πολίτες είναι απαλλαγμένοι από την καχυποψία και την αλληλοϋπονόμευση.
• Πιθανότατα γίνεται καποιος υπαινιγμός για τη Σπάρτη, στην οποία οι πολίτες δεν
είχαν το δικαίωμα να επιλέξουν οι ίδιοι τον τρόπο ζωής τους.
• Απόδειξη της ελευθερίας: Ο πολίτης μπορεί να κάνει στην προσωπική του ζωή ότι
τον ευχαριστεί, χωρίς να ενοχλούνται γι’ αυτό οι συμπολίτες του.
• Πρότυπο κοινωνικής διαβίωσης: α) είναι απαλλαγμένοι από την καχυποψία, β) δεν
οργίζεται ο ένας εναντίον του άλλου, γ) δεν παίρνουν ύφος πειραγμένου. Δείχνουν
δηλαδή κοινωνική ανεκτικότητα.
• Ο Περικλής δικαιολογεί τη διαφοροποίηση από το τυπικό των επιταφίων λόγων:
• Είναι ταιριαστό στη συγκεκριμένη περίπτωση να αναφερθούν οι παράγοντες που
οδήγησαν στην ακμή της Αθήνας
• Είναι συμφέρον για όλους, αστούς και ξένους, να ακούσουν για αυτά. Σκοπός του
ρήτορα να ωφελήσει και όχι να δημαγωγήσει. Οι αστοί θα νιώσουν εθνική
υπερηφάνεια και θα παρηγορηθούν για το θάνατο των συμπολιτών τους, οι ξένοι θα
διδαχθούν πώς μπορούν να οδηγήσουν την πατρίδα τους σε ανάλογο μεγαλείο.
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 8

9. ἀνεπαχθῶς δὲ τὰ ἴδια
προσομιλοῦντες τὰ δημόσια διὰ δέος μάλιστα οὐ παρανο-
μοῦμεν, τῶν τε αἰεὶ ἐν ἀρχῇ ὄντων ἀκροάσει καὶ τῶν νόμων,
καὶ μάλιστα αὐτῶν ὅσοι τε ἐπ’ ὠφελίᾳ τῶν ἀδικουμένων
κεῖνται καὶ ὅσοι ἄγραφοι ὄντες αἰσχύνην ὁμολογουμένην
φέρουσιν.
Κ' ενώ στην ιδιωτική μας επικοινωνία δε βαρύνει ο ένας τον
άλλον, στα δημόσια πράματα δεν παραβαίνομε τους νόμους, το
περισσότερο από σεβασμό γι' αυτούς, υπακούοντας όσους βρίσκονται
κάθε φορά στην εξουσία ως και τους νόμους, και ιδιαίτερα εκείνους
που ισχύουν για την υπεράσπιση όσων αδικούνται, και κείνους που,
αν και δεν είναι γραμμένοι, το δέχονται όλοι πως ντροπιάζουν όποιον
τους παραβιάζει.
• Εξαίρεται ο σεβασμός του πολίτη προς τους νόμους. Πηγάζει από εσωτερική
επιταγή (διὰ δέος) και όχι από εξωτερικό καταναγκασμό (όπως συνέβαινε στους
Λακεδαιμονίους). Είναι προϊόν αγωγής και παιδείας του Αθηναίου πολίτη.
• Απέναντι στην ελευθερία των πολιτών υπάρχει η υπακοή στους νόμους, ώστε η
ελευθερία να μην είναι ασύδοτη.
• Η αποφυγή της παρανομίας επιτυγχάνεται με το σεβασμό προς τους νόμους που
έχουν θεσπιστεί για να προστατεύουν αυτούς που αδικούνται.
• Εξαίρεται η σημασία των νόμων που προστατεύουν τους αδικημένους και τους
αδύναμους, καθώς διορθώνουν τις κοινωνικές αδικίες.
• Πέρα από το γραπτό δίκαιο υπάρχει σεβασμός και στο άγραφο, που υπάρχει στη
συνείδηση του πολίτη (πβ. Αντιγόνη). Οι άγραφοι νόμοι είναι απόρροια του φυσικού
δικαίου και έτσι φαντάζουν συχνά ισχυρότεροι από τους θεσπισμένους γραπτούς
νόμους.
Επιμέλεια: Γεωργία Σόφη - φιλόλογος Σελίδα 9