2. 1
Περιεχόμενα
Περιεχόμενα.........................................................................................................................1
Περίληψη.............................................................................................................................4
Summary .............................................................................................................................5
Εισαγωγή.............................................................................................................................7
Μεθοδολογία .....................................................................................................................10
Πρώτο Μέρος- Ο σύγχρονος κόσμος των συλλογικών ταυτοτήτων
1.Ο σύγχρονος πολυπολιτισμικός κόσμος.........................................................................13
2. Οι Έννοιες της πολυπολιτισμικότητας και της διαπολιτισμικότητας .........................21
2.1. Αποσαφήνιση όρων......................................................................................................21
2.1.1. Πολιτισμός ................................................................................................................21
2.1.2. Διαπολιτισμικότητα...................................................................................................22
2.1.3 Πολυπολιτισμικότητα.................................................................................................23
2.1.4. Διαπολιτισμική Αγωγή ..............................................................................................24
2.1.5. Διαπολιτισμική Εκπαίδευση .....................................................................................25
2.1.6. Πολιτισμική ταυτότητα.............................................................................................26
2.2 Μοντέλα διαχείρισης της πολυπολιτισμικότητας..........................................................266
2.2.1 Το αφομοιωτικό μοντέλο............................................................................................27
2.2.2 Το μοντέλο της ενσωμάτωσης ....................................................................................28
2.2.3 Το πολυπολιτισμικό μοντέλο ......................................................................................29
2.2.4 Το αντιρατσιστικό μοντέλο.........................................................................................30
2.2.5 Το διαπολιτισμικό μοντέλο.........................................................................................30
2.3 Κριτική των μοντέλων...................................................................................................31
3. Η Διεθνής Εμπειρία.......................................................................................................33
3.1 Πρακτικές αντιμετώπισης του διαφορετικού..................................................................33
3.3. Ελληνόγλωση εκπαίδευση στο εξωτερικό.....................................................................43
3.3.2. Τμήματα Ελληνικής Γλώσσας (ΤΕΓ).........................................................................44
3. 2
Δεύτερο Μέρος- Η ελληνική πραγματικότητα
4. Η σύγχρονη πολυπολιτισμική ελληνική πραγματικότητα............................................47
4.1. Η εκπαιδευτική πολιτική της Ελλάδας απέναντι στις μειονότητες και τους μετανάστες.49
4.2. Προβλήματα οργάνωσης και λειτουργίας των δημοτικών σχολείων ..............................51
4.3. Κριτική ........................................................................................................................53
4.4. Προτάσεις Λύσεων.......................................................................................................53
5. Η νομική προστασία για τη διαφορετικότητα..............................................................58
5.1. Μέριμνα αλλοδαπών στην Ελλάδα ...............................................................................58
5.2. Φορείς της ελληνικής παιδείας στο εξωτερικό ..............................................................63
5.3. Οι εκπαιδευτικές μονάδες.............................................................................................63
5.4. ΙΠΟΔΕ.........................................................................................................................64
5.5. Διαπολιτισμική εκπαίδευση..........................................................................................64
5.6. Διαπολιτισμικά σχολεία................................................................................................65
5.7. Εγγραφή και σχολική παρακολούθηση των παιδιών Ρομά.............................................65
5.8. Μουσουλμανική μειονότητα.........................................................................................66
5.9. Μειονοτικό σχολείο......................................................................................................67
5.10. Ειδική Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης ...........................................................69
5.11. Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (ΚΕΓ).......................................................................69
5.12. Η Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης (ΓΓΛΕ)..................................................70
5.13. Απόφοιτοι Τουρκικών Διδασκαλείων .........................................................................70
6. Εκπαιδευτικές πρακτικές και διαπολιτισμικά προγράμματα ......................................71
6.1. Γερμανία......................................................................................................................71
6.2.Ελλάδα..........................................................................................................................74
6.2.1. Προγράμματα ανταλλαγών ........................................................................................74
6.2.2. Φορείς που παρέχουν εκπαίδευση σε ενήλικες αλλοδαπούς .......................................78
6.3. Εκπαιδευτικοί και προγράμματα...................................................................................78
7.Σχολικά Εγχειρίδια και Διαμόρφωση Στάσεων ............................................................79
8. Διαπολιτισμική Κατάρτιση των εκπαιδευτικών ..........................................................85
4. 3
8.1. Στάση εκπαιδευτικών απέναντι στους μαθητές .............................................................85
8.2. Αναγκαιότητα επιμόρφωσης.........................................................................................86
8.3. Έρευνες........................................................................................................................87
8.4. Προσπάθειες επιμόρφωσης...........................................................................................89
8.5. Σκοποί της Διαπολιτισμικής Παιδαγωγικής...................................................................92
8.6. Προτάσεις για οργανωμένη διαπολιτισμική διδασκαλία στους υποψήφιους
εκπαιδευτικούς....................................................................................................................93
8.7. Προτάσεις υλοποίησης επιμορφωτικών δράσεων..........................................................95
9. Μια διδακτική εφαρμογή στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης και της Φιλαναγνωσίας
...........................................................................................................................................97
Μέρος Τρίτο- Συμπεράσματα
Συμπεράσματα ................................................................................................................111
Βιβλιογραφία...................................................................................................................116
Παράρτημα......................................................................................................................131
5. 4
Περίληψη
Διαπολιτισμικότητα και Πολυπολιτισμικότητα : Έννοιες και
Πρακτικές
Ο 21ος
αιώνας έρχεται αντιμέτωπος με δυο βασικές έννοιες: την
πολυπολιτισμικότητα και τη διαπολιτισμικότητα. Οι έννοιες αυτές είναι κυρίαρχες
στην εκπαίδευση γεγονός που διαφαίνεται και από τα προγράμματα που
εφαρμόζονται σε διεθνές και ελληνικό επίπεδο. Η εισαγωγή τους στο σχολικό
χώρο έχει επιφέρει αλλαγές που οδηγούν στον εκσυγχρονισμό του. Ο
εκπαιδευτικός καλείται να αναγνωρίζει τη διαφοροποιημένη ταυτότητα των
μαθητών του. Η ισοτιμία των μορφωτικών ευκαιριών, η αποδοχή του
διαφορετικού, ο σεβασμός στην ετερότητα είναι κάποια από τα νέα αιτήματα της
σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας.
Στο εμπειρικό κομμάτι έγινε μια διδασκαλία ενός λογοτεχνικού βιβλίου (Με
λένε Σανέλ, και είμαι σκυλάκι). Η παιδική ιστορία παρουσιάστηκε σε μαθητές του
Δημοτικού στα πλαίσια της Ευέλικτης Ζώνης και της Φιλαναγνωσίας. Πρόκειται
μια πραγματική ιστορία η οποία διδάσκει τις κοινωνικές αξίες της ευγνωμοσύνης,
της αγάπης χωρίς προσμονή ανταπόδοσης, της προστασίας των αδύναμων, της
αλληλεγγύης. Οι αληθινοί ήρωες του κειμένου ενθουσίασαν τα παιδιά
προτρέποντας τα ταυτιστούν μαζί τους και να δραματοποιήσουν σκηνές του.
Λέξεις- Κλειδιά: διαπολιτισμικότητα, πολυπολιτισμικότητα, ελληνική
πραγματικότητα, διεθνής εμπειρία
6. 5
Summary
Interculturalism and Multiculturalism: Theories and Practices
The 21st century is confronted with two basic concepts: multiculturalism and
interculturalism. These concepts are predominant in education. This is evident
from the programs implemented at international and national level. Their
introduction in the school area has brought about changes that lead to the
modernization. The teacher is asked to recognize the diverse identities of his
students. The equivalence of educational opportunities, acceptance of differences,
respect for otherness are some of the new demands of modern globalized society.
In the empirical part became a teaching a literary book (My name is Chanel, and sa
I'm doggy). The children's story was presented to elementary school students in the
framework of the flexible zone and of Filanagnwsias. This is a true story which
teaches social values of gratitude, of love without expectation of remuneration,
protection of the weak, of solidarity. Their real heroes enthused the children who
where willing to act some of its scenes.
Keywords: interculturalism, multiculturalism, greek reality, international
experience
8. 7
Εισαγωγή
Η εποχή μας έρχεται αντιμέτωπη με συνεχείς αλλαγές οι οποίες
καταγράφονται σε διεθνές επίπεδο. Οι δυτικές κοινωνίες μετά το Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο χαρακτηρίζονται από ετερογένεια ως προς τη σύνθεση του πληθυσμού.
Τίθεται λοιπόν το ζήτημα της αντιμετώπισης της ετερότητας και της ενσωμάτωσης
των μεταναστών στις νέες κοινωνίες τους.
Στην Ελλάδα, μια χώρα υποδοχής μεταναστών, οι διαφορετικές εθνικές
ομάδες αλληλοσυγκρούονται και αλληλεπιδρούν. Τα νέα δεδομένα που
δημιουργούνται διαμορφώνουν μια κοινωνία πολυπολιτισμική. Ωστόσο, παρά τις
προσπάθειες που έχουν γίνει κατά καιρούς ο εκσυγχρονισμός δεν έχει ανέλθει ακόμα.
Ο χώρος της εκπαίδευσης διαθέτει εξίσου σημαντικό ρόλο στη λύση των
προβλημάτων που εμφανίζονται. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση προσπαθεί να
μεταδώσει αξίες που σέβονται τη διαφορετικότητα ενώ προάγουν την ομαλή ένταξη
των μεταναστών στην κοινωνία. Στόχος της είναι να διαμεσολαβήσει μεταξύ των
διαφορών που κουβαλούν οι μαθητές, να εμποδίσει το σχηματισμό στερεοτυπικών
αντιλήψεων, να προωθήσει τα ανθρώπινα δικαιώματα και να αναπτύξει
διαπολιτισμικές αξίες και αρχές.
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των εννοιών της
πολυπολιτισμικότητας και της διαπολιτισμικότητας. Μελετώνται και παρουσιάζονται
με αναλυτικό και κριτικό τρόπο οι πρακτικές που συνδέονται με αυτές τις έννοιες σε
εθνικό και διεθνές επίπεδο.
Η παρούσα εργασία αποτελείται από τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος
αναπτύσσονται οι βασικές έννοιες οι οποίες αποτελούν τα εργαλεία της εργασίας και
ταυτόχρονα προσεγγίζεται το θέμα από την αποσαφήνιση τους. Παράλληλα
αναλύονται τα πέντε διαπολιτισμικά μοντέλα που εφαρμόζονται διεθνώς για την
ένταξη των μεταναστών. Συζητούνται επίσης τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου
πολυπολιτισμικού κόσμου ενώ αναλύονται οι πρακτικές αντιμετώπισης του
διαφορετικού που εφαρμόζονται διεθνώς. Στο δεύτερο μέρος το οποίο αποτελείται
από έξι υποκεφάλαια αναπτύσσονται τα δεδομένα της ελληνικής πραγματικότητας.
Το πρώτο υποκεφάλαιο παρουσιάζει τα στοιχεία της χώρας μας όντας αντιμέτωπη με
τις δημογραφικές αλλαγές. Παράλληλα επιχειρείται να αναλυθεί σύντομα το νομικό
πλαίσιο που αφορά τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μεταναστών. Στο τρίτο
9. 8
υποκεφάλαιο γίνεται αναφορά στα εκπαιδευτικά προγράμματα και τις προσεγγίσεις
που εφαρμόζονται τόσο διεθνώς αλλά και στον ελλαδικό χώρο για την ένταξη των
αλλοδαπών. Εν συνεχεία εξετάζεται κατά πόσο τα σχολικά εγχειρίδια μπορούν να
μεταδώσουν διαπολιτισμικές αξίες στα παιδιά και να αναπτύξουν απόψεις
απαλλαγμένες από στερεότυπα. Το πέμπτο υποκεφάλαιο αναφέρεται στην ελλιπή
επιμόρφωση και κατάρτιση των εκπαιδευτικών σχετικά με τη διαχείριση των
αλλοεθνών μαθητών καθώς και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν καθημερινά. Στο
τελευταίο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους αναλύεται μια πρακτική εφαρμογή όπου
επιχειρείται να προσεγγιστούν οι διαπολιτισμικές αρχές μέσα από τη διδασκαλία ενός
λογοτεχνικού βιβλίου με διαπολιτισμικό περιεχόμενο στο πλαίσιο της Ευέλικτης
Ζώνης και της Φιλαναγνωσίας. Στο τελευταίο μέρος σε ένα αυτοτελές κεφάλαιο
διατυπώνονται τα συμπεράσματα της εργασίας καθώς και ο σχολιασμός τους.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζονται προς την επόπτη καθηγήτρια της
πτυχιακής εργασίας Επίκουρη καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής
Εκπαίδευσης, κ. Μαρία Βεργέτη για τη βοήθειά και τη καθοδήγηση της κατά τη
διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας και τη συγγραφή της πτυχιακής εργασίας.
Ευχαριστώ θερμά επίσης τον Τακτικό καθηγητή κ. Παναγιώτη Καρακατσάνη και τον
Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Αθανάσιο Καραφύλλη για την πολύτιμη βοήθειά τους και
τις υποδείξεις τους.
11. 10
Μεθοδολογία
Σκοπός
Σκοπός της πτυχιακής εργασίας είναι η μελέτη των εννοιών της πολυ-
πολιτισμικότητας και της διαπολιτισμικότητας. Μελετώνται και παρουσιάζονται με
αναλυτικό και κριτικό τρόπο οι πρακτικές που συνδέονται με αυτές τις έννοιες σε
εθνικό και σε διεθνές επίπεδο.
Επιμέρους στόχοι
Ειδικότερα, η πτυχιακή εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ακόλουθα ερωτήματα:
Από πότε και σε ποιο βαθμό η σύγχρονη ελληνική κοινωνία είναι μια
κοινωνία πολυπολιτισμική;
Υπάρχει σαφής διαφοροποίηση των εννοιών της πολυπολιτισμικότητας και
της διαπολιτισμικότητας; Ποιες θεωρίες και πρακτικές αφορούν συγκεκριμένα
εκπαιδευτικά μοντέλα που συνδέονται με τις έννοιες;
Ποιες είναι οι σημαντικότερες θεωρίες και πρακτικές προσέγγισης της
διαφορετικότητας σε διεθνές επίπεδο;
Στην Ελλάδα ποιο είναι το νομικό πλαίσιο που καθορίζει την
πολυπολιτισμική και την διαπολιτισμική εκπαίδευση;
Σε ποιο βαθμό εφαρμόζονται σε εθνικό επίπεδο διαπολιτισμικά προγράμματα
και πρακτικές;
Υπάρχει πολιτική προσέγγισης του διαφορετικού μέσω των σχολικών
εγχειριδίων και ειδικότερα αυτών της λογοτεχνίας;
Λειτουργούν προγράμματα επιμόρφωσης εκπαιδευτικών για τη
διαπολιτισμική αγωγή;
Χρονοδιάγραμμα
1 Νοεμβρίου-30 Νοεμβρίου: Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας
1 Δεκεμβρίου-30 Δεκεμβρίου: Συλλογή και μελέτη δευτερογενών πηγών
1 Ιανουαρίου-30 Ιανουαρίου: Αξιολόγηση και κατηγοριοποίηση των πληροφοριών
1 Φεβρουαρίου-31Μαρτίου: 1η
συγγραφή της πτυχιακής εργασίας
12. 11
4 Μαρτίου- 4 Απριλίου: Διδασκαλία παιδικού βιβλίου λογοτεχνίας με στόχο τη
μετάδοση και εσωτερίκευση των αρχών διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στο πλαίσιο
της Ευέλικτης Ζώνης και της Φιλαναγνωσίας
5 Απριλίου- 30 Μαΐου: Τελική συγγραφή εργασίας
14. 13
1.Ο σύγχρονος πολυπολιτισμικός κόσμος
H εποχή μας διακρίνεται από πολλές ριζικές μεταρρυθμίσεις. Η ελεύθερη
μετακίνηση των ανθρώπων και των κεφαλαίων, η διεθνοποίηση της οικονομίας και η
ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας ενθαρρύνουν την ανάπτυξη μιας πολυπολιτισμικής
υφηλίου όπου οι κάτοικοι της δανείζονται στοιχεία από κάθε διαφορετικό έθνος1
. Δεν
είναι δύσκολο να διαμορφωθεί ένα σύγχρονο διαπολιτισμικό πλαίσιο έχοντας ως
βάση όλα τα παραπάνω. Επιπλέον, οι οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές
μετατροπές που παρατηρούνται σήμερα οδηγούν στη δημιουργία αυτών των
ανομοιογενών φυλετικών κοινωνιών. Αναμφισβήτητα, τα μεταναστευτικά κύματα
πλαισιώνουν την τρέχουσα κατάσταση επιδρώντας καταλυτικά στη δημιουργία ενός
παγκόσμιου πολυπολιτισμικού περιβάλλοντος2
.
Η σύγχρονη διαπολιτισμική κοινωνία αποβλέπει κυρίως, στον
αλληλοσεβασμό της κουλτούρας και στην ειρηνική κοινωνική συνύπαρξη των
ανθρώπων3
. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το νέο φυλετικό πλαίσιο της εποχής
έχει επιφέρει ξενοφοβικές και ρατσιστικές αντιδράσεις. Ο Baker χαρακτήρισε τη
σύγχρονη κοινωνία νεορατσιστική η οποία καλλιεργεί την κάθαρση της από τα
ξενόφερτα στοιχεία των μεταναστών και ενθαρρύνει την εχθρότητα μεταξύ των
πολιτών4
. Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι η κάθε χώρα αντιμετωπίζει με
ξεχωριστό τρόπο την διαφορετικότητα στο περιεχόμενο της5
.
Είναι ευρύτερα γνωστό ότι κατά τις αρχές του ’60 σημειώθηκε έντονη
μετακίνηση πολιτών από τις χώρες της Νότιας Μεσογείου προς τη Δυτική Ευρώπη.
Οι μετανάστες προσωρινής παραμονής προορίζονταν κυρίως για εργατικό δυναμικό
και θεωρούνταν εφήμερο φαινόμενο6
. Οι περισσότεροι απορροφήθηκαν από τη
1
Δήμητρα Γκούντρα, «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Νέες Τεχνολογίες: Το παράδειγμα του E-
twinning και της ψηφιοποίησης και του πολιτιστικού περιεχομένου». (Διπλωματική εργασία, Πάντειο
Πανεπιστήμιο, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, χ.χ.).34.
2
Σταυρούλα-Φωτεινή Λυκίδη, «Αντιλήψεις των Εκπαιδευτικών για τους Μαθητές και οι Προσδοκίες
τους για τη Σχολική Επίδοση. Μια Ερευνητική Προσέγγιση σε Πολιτισμικά Διαφορετικούς Μαθητές».
(Μεταπτυχιακή Εργασία, Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών, ΠΤΔΕ, 2012). 6,8.
3
Λυκίδη, «Αντιλήψεις των Εκπαιδευτικών για τους Μαθητές και οι Προσδοκίες τους για τη Σχολική
Επίδοση, 6,8.
Δημήτρης Ζάχος, Η Αντιμετώπιση των Εκπαιδευτικών Προβλημάτων των Μαθητών/τριών από Χαμηλά
Κοινωνικοοικονομικά Στρώματα και Διαφορετικό Πολιτισμικό Περιβάλλον, 342. Στο Ευανθία Μακρή–
Μπότσαρη (Επιμ.). Θέματα Διαχείρισης Προβλημάτων Σχολικής Τάξης, Τόμος Α΄. (Αθήνα: ΥΠΕΠΘ-
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2007).
5
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο: Από την
Ομοιογένεια στην Πολυπολιτισμικότητα (Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000), 287.
6
Ανδρέας Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα (Αθήνα: Τυπωθήτω, 2003),
21.
15. 14
μαύρη αγορά, χώρος ο οποίος καταπατά τα ανθρώπινα δικαιώματα και αγνοεί τους
εργατικούς κανόνες7
.
Είναι απαραίτητη μια πολιτική η οποία θα προστατεύσει όλους τους
πολιτισμούς εμποδίζοντας τον αφανισμό των διαφορετικών χαρακτηριστικών της
κάθε κοινωνίας8
. Η διαχείριση της ετερότητας που ακολουθεί το κάθε κράτος θα
πρέπει να εναρμονίζεται με τα διαπολιτισμικά ιδεώδη προστατεύοντας τις
θρησκευτικές, πολιτισμικές και κοινωνικές αξίες9
. Πράγματι, η Ευρωπαϊκή Ένωση
ενεργεί αποσκοπώντας στην πολιτισμική ισότητα και την εθνική συμφιλίωση10
.
Προάγει την ελεύθερη διακίνηση προσώπων και την παγκόσμια ειρήνη των
πολιτισμών, ενώ βαρυσήμαντα στοιχεία γι’ αυτήν θεωρούνται η αλληλεγγύη και ο
αλληλοσεβασμός μεταξύ των πολιτισμών. Εν τέλει, πρεσβεύει σθεναρά τη
διαφορετικότητα και μάχεται για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων11
.
Παράγει πολίτες διαλλακτικούς και θετικούς στο διαφορετικό αντιμετωπίζοντας τους
αλλοεθνείς με σεβασμό12
.
Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι οι περισσότερες χώρες της
Ευρωπαϊκής Ένωσης χαρακτηρίζονται από έντονα πολυπολιτισμικά στοιχεία σε
κοινωνικό και δημογραφικό επίπεδο. Σε κάποιες από αυτές το διαπολιτισμικό
περιεχόμενο τους οφείλεται στην οικονομική κρίση, στην εγκαθίδρυση αποικιών και
τέλος στην πολυσύνθετη κοινωνία13
. Γενικά, η διαπολιτισμική έκρηξη στο σύγχρονο
κόσμο οδήγησε στην άρνηση των πολιτισμικών επιδράσεων και στην αντίδραση της
υποδοχή μεταναστών14
, γι’ αυτό το λόγο μετά την έναρξη του οικονομικού πολέμου
οι χώρες υποδοχής προσπάθησαν με κάθε τρόπο να αποτρέψουν την μονιμοποίηση
των μεταναστών στη χώρα τους15
.
7
Γιώργος Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 38 .
8
Ανδρέας Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, (Αθήνα: Τυπωθήτω, 2003),
207.
9
Άννα Καραμάνου, «Πολυπολιτισμικότητα, ανθρώπινα δικαιώματα και ισότητα των φύλων». Στο
Διαπολιτισμικότητα και Θρησκεία στην Ευρώπη, μετά την επικύρωση της Συνθήκης της Λισαβόνας
(έκδοση Αντιπροσωπείας της Εκκλησίας της Ελλάδας στην ΕΕ. Εκδόσεις Ίνδικτος, 2011), 209.
10
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή, 207.
11
Καραμάνου, «Πολυπολιτισμικότητα, ανθρώπινα δικαιώματα και ισότητα των φύλων», 209, 210,
226.
12
Ευαγγελία Καγκά,. «Το Ευρωπαϊκό Portfolio γλωσσών ως μέσο προώθησης της πολυγλωσσίας και
της διαπολιτισμικοτητας». Στο Μακρή– Μπότσαρη, Ευανθία (Επιμ.). Θέματα Διαχείρισης
Προβλημάτων Σχολικής Τάξης, 386.
13
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 287.
14
Καραμάνου, «Πολυπολιτισμικότητα, ανθρώπινα δικαιώματα και ισότητα των φύλων», 209.
15
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 95-96.
16. 15
Τα δυτικά κυρίως ευρωπαϊκά κράτη δέχτηκαν μεγάλα κύματα μεταναστών
από Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα, Τουρκία και Γιουγκοσλαβία. Απεναντίας, η Μεγάλη
Βρετανία και η Ολλανδία ήδη διέθεταν ανομοιογενείς κοινότητες στο εσωτερικό τους
οπότε οι εγκαθιδρυμένες αποικίες είχαν επιφέρει μια πολυφυλετική ατμόσφαιρα σε
αυτές16
. Ο Meinhardt επισημαίνει ότι η Ολλανδία διέθετε περίπου 14,5 εκατομμύρια
κατοίκους και από αυτούς οι 336.000 είναι μετανάστες από τη Νότια Μεσόγειο17
.
Επιπλέον, το 1997 με την έναρξη της οικονομικής κρίσης, η Γερμανία έχασε 400.000
πολίτες, ενώ στην Ολλανδία αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν μόνο 7.00018
.
Παρόλο που η Γερμανία εγκαταλείφθηκε από πολλούς αποίκους της, μετά το
Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δέχθηκε ένα κύμα μεταναστών διαταράσσοντας την
κοινωνική ομοιογένεια της. Οι αλλοεθνείς επισκέπτες της προέρχονταν από την
Ιταλία, τη Γιουγκοσλαβία, την Τουρκία, την Ελλάδα αλλά ακόμα από το Μαρόκο και
την Τυνησία. Ωστόσο, τα επόμενα χρόνια παρατηρήθηκε μια παύση υποδοχής
μεταναστών διότι επήλθε οικονομική κρίση στη χώρα 19
.
Ένα άλλο παράδειγμα χώρας υποδοχής μεταναστών αποτελεί η Γαλλία. Εδώ
και δύο αιώνες περίπου κατατάσσεται στις πρώτες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης
που γίνεται εισαγωγή μεταναστών σε αυτήν. Οι περισσότεροι προέρχονται από τη
Βόρειο Αφρική, την Τουρκία, την Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, κυρίως,
λόγω της θρησκευτικής ελευθερίας και του δημοκρατικού πολιτεύματος που
επικρατούσε. Στους λόγους υποδοχής προστίθεται και ο διαχωρισμός της Εκκλησίας
από το Κράτος, με αποτέλεσμα ο πολίτης να αντιμετωπίζεται ανεπηρέαστα από τα
φυλετικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά του. Ως επί των πλείστων, το κάθε άτομο
υφίσταται την ίδια μεταχείριση με αυτή του Γάλλου Πολίτη ανεξαρτήτου
εθνικότητας20
.
Μολονότι, η Αυστραλία ανήκει σε άλλη ήπειρο θεωρήθηκε διαπολιτισμική
μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου όταν οι Βρετανοί μετανάστευσαν σε
αυτήν21
.
Σύμφωνα με κάποια δημογραφικά δεδομένα και στατιστικές μετρήσεις που
έχουν γίνει, στις ευρωπαϊκές χώρες, προκύπτει ότι στο Βέλγιο οι μετανάστες
16
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 94.
17
R Meinhardt, Minderheitenpolitik in den Niederlanden, IZA H.3/89, 65, αναφερόμενο στο
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 96.
18
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 96-97.
19
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 136-139, 144,152.
20
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 137,151,152.
21
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 94.
17. 16
καταμετρήθηκαν το 2001 στους 110.410, το 2005 132.810 ενώ το 2011 έφτασαν τους
144.698. Όσον αφορά την Ιρλανδία, το 2000 οι μετανάστες υπολογίζονται στους
57.400, διπλασιαστήκαν τα επόμενα πέντε χρόνια αγγίζοντας τους 102.000, το 2011
,ωστόσο, μειώθηκαν στους 53.224. Η Ισπανία κατατάσσεται, το 2000, στις πρώτες
χώρες με το μεγαλύτερο ποσοστό αποδήμων σε σχέση με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά
κρατίδια έχοντας 362.468, υπερδιπλασιάζοντας τους το 2006, ενώ το 2010 μειώθηκαν
στους 360.705. Ένα άλλο κράτος υποδοχής μεταναστών αποτελεί το Ηνωμένο
Βασίλειο με 385.901 το 2002, ενώ τα επόμενα χρόνια έφτασαν τους 590.950. Χώρες
με μικτότερο ποσοστό μεταναστών είναι η Λιθουανία, το Λουξεμβούργο, η Μάλτα, η
Σλοβακία και τέλος η Ισλανδία με 4.000 μετανάστες. Απεναντίας, η Πορτογαλία
παρουσιάζει ένα διαφορετικό φαινόμενο στο οποίο το 2003 διέθετε 72.000
μετανάστες οι οποίοι μειώθηκαν τα επόμενα εννέα χρόνια κατά 51.000.22
Όσο αναφορά τις βαλκανικές χώρες και συγκεκριμένα την Ελλάδα, ο
Αισχύλος και ο Αριστοφάνης αναφέρουν ότι από την Αρχαία Ελλάδα καταγράφονται
ακόμα πολίτες που εισέρχονται στην Αθήνα διαφορετικής εθνικότητας23
. Επειδή η
ομιλία τους έμοιαζε με συλλαβές Βαρ-βαρ τους ονόμαζαν βαρβάρους24
. Ωστόσο, το
1960 η ελληνική κοινότητα κατατασσόταν στις περιοχές οι οποίες είχαν παράδοση
στην εξαγωγή χιλιάδων πολιτών προς μετανάστευση κάθε χρόνο25
. Το φαινόμενο
αυτό άλλαξε δέκα χρόνια αργότερα όπου δέχτηκε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα
αθρόα έλευση αλλοδαπών. Επισημαίνεται ότι έχουν καταγραφεί περίπου 150
διαφορετικές φυλές σε αυτήν26
. Η πολιτική της Ελλάδας δεν ήταν κατάλληλα
προετοιμασμένη για αυτή την μαζική έλευση αλλοδαπών, οπότε αδυνατούσε να τους
εντάξει παρέχοντας θέσεις εργασίας και να τους αντιμετωπίσει διαθέτοντας τους
κατάλληλους μηχανισμούς 27
. Οι σημαντικότερες ομάδες μεταναστών προέρχονται
από την Αλβανία28
. Η απαρχή της μετακίνησης τους τοποθετείται το 1990 όταν
22
Eurostat, European Commission.
23
Ζωή Καρανικόλα, «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση μέσα από τα Ανθολόγια Κείμενα του Δημοτικού
Σχολείου: Ανάλυση Περιεχομένου», (Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, ΤΕΕΑΠΗ, χ.χ.)
15.
24
Καρανικόλα,. « Διαπολιτισμική Εκπαίδευση μέσα από τα Ανθολόγια», 16.
25
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών. 31.
26
Γιάννης Μαυρομάτης, «Διαπολιτισμικότητα στην τάξη», στο Τζελέπη-Γιαννάτου, Ελένη (Επιμ.),
Θέματα Διαχείρισης Προβλημάτων Σχολικής Τάξης, Τόμος Β΄, (Αθήνα: ΥΠΕΠΘ-Παιδαγωγικό
Ινστιτούτο, 2008), 319.
27
Μαρία Κ. Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 3η
Έκδοση (Θεσσαλονίκη: Αδελφοί
Κυριακίδη, 2010), 21.
28
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 31.
18. 17
άνοιξαν τα σύνορα29
. Κύριες αιτίες της μετανάστευσης αποτελούν η ρευστή
οικονομική κατάσταση της χώρας και οι συχνές αλλαγές στο πολιτικό της
προσκήνιο30
. Όπως επισημαίνει ο Κατσορίδας31
, οι Αλβανοί κατά τον υπολογισμό
τους το 1994 ανέρχονταν στους 300.000, ενώ τα τελευταία χρόνια φτάνουν στους
1.000.00032
. Η παραμονή τους στη χώρα μας είναι συνήθως προσωρινή ενώ η
μετακίνηση τους στοχεύει στην αναζήτηση καλύτερου βιοτικού επιπέδου33
.
Μικρότερες ομάδες αποτελούν οι Ιρακινοί, οι Αρμένιοι, οι Παλαιστίνιοι, οι Κούρδοι
και οι Τούρκοι. Οι περισσότεροι από αυτούς ζουν σε φτωχογειτονιές όπου οι
εργοδότες τους εκμεταλλεύονται εισάγοντας τους στη μαύρη αγορά. Σε αυτό το
φαινόμενο ταιριάζει και η περίπτωση των Τσιγγάνων, οι οποίοι ενώ διαθέτουν την
ελληνική υπηκοότητα, δεν τους αναγνωρίζονται τα εργατικά τους δικαιώματα34
. Οι
περισσότεροι μετανάστες είναι παντρεμένοι ενώ ένας από τους δυο συζύγους
παραμένει στη χώρα προέλευσης του. Το γεγονός αυτό εξηγεί την προσωρινή και
εφήμερη παραμονή τους στην Ελλάδα. Η ηλικία τους συνήθως, κυμαίνεται από τα 20
μέχρι τα 4435
. Ακόμη, οι Χριστοδούλου και Μέγας αναφέρουν ότι οι εργαζόμενοι
αλλοδαποί στον ελληνικό χώρο ήταν 400.000 με ποσοστό 4,5% του συνολικού
πληθυσμού, από αυτούς οι 80.000 Πολωνοί, οι 200.000 αλβανικής καταγωγής και
μόλις 30.000 από την Αίγυπτο36
. Τονίζεται ότι υπήρχαν 450.000 λαθρομετανάστες
από τους οποίους σχεδόν οι μισοί ήταν Αλβανοί, οι 50.000 Αιγύπτιοι ενώ οι
Φιλιππινέζοι ανέρχονταν στους 40.00037
. Σύμφωνα με τον Κατσορίδα το 1992
καταγράφηκαν 17,933 νόμιμοι αλλοδαποί μετανάστες, το 25,5% αυτών εργαζόταν
στον επιστημονικό τομέα και το 31,7% ασχολούνταν με δουλειές γραφείου38
. Οι
περισσότεροι παράνομοι μετανάστες εργάζονται στους τομείς της γεωργίας με
29
Το Βήμα, 14-4-1996, αναφερόμενος στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την
Ελλάδα, 183.
30
Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 21.
31
Δ. Κατσορίδας, Ξένοι Εργάτες στην Ελλάδα (Αθήνα: ΙΑΜΟΣ,1994),23, αναφερόμενο στο Νικολάου,
Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 31.
32
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 31.
33
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 34.
34
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 36-37.
35
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 41.
36
Α. Χριστοδούλου και Χρ. Μέγας, «Αναζητώντας Άσπρη Μέρα», Ελευθεροτυπία, 8-1-1995,
αναφερόμενο στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 183.
37
Το Βήμα, 15-10-1995, αναφερόμενο στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την
Ελλάδα, 184.
38
Κατσορίδας, Ξένοι Εργάτες στην Ελλάδα, 57, αναφερόμενο στο Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των
παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα: Διαπολιτισμική προσέγγιση. (Αθήνα: Gutenberg, 1997),
49.
19. 18
ποσοστό 31% και στον τομέα παραγωγικότητας με 11%39
. Η Ελλάδα σε σύγκριση με
τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες κατέχει το μεγαλύτερο ποσοστό των αλλοεθνών
εργατών στο σύστημα της, ενώ η Ιταλία και η Ισπανία διαθέτουν μόλις 5% του
συνολικού πληθυσμού εργαζομένων αλλοδαπών μεταναστών40
. Η Έμκε-
Πουλοπούλου επισημαίνει ότι τις δεκαετίες ’60, ’70 και ’80 οι Έλληνες που
εγκατέλειψαν τη χώρα κυμαίνονταν στο 1.236.290 ενώ από αυτούς μόνο οι 237.524
επέστρεψαν στην πατρίδα τους41
. Οι μόνιμοι μετανάστες που αποφάσισαν να
παραμείνουν στο εξωτερικό την περίοδο 1970-74 ανέρχονται στο 249.796 ενώ την
ίδια στιγμή οι προσωρινοί υπολογίζονται στους 396.25142
. Από την άλλη, ο
Πετρόπουλος43
αναφέρει οι παλιννοστούντες την περίοδο 1971-1986 ανέρχονταν
στους 625.000, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό ξεκίνησε από τη δυτική Ευρώπη44
. Τα
περισσότερα άτομα που διέμεναν στη Δυτική Γερμανία μεταφέρθηκαν στα μέρη της
Μακεδονίας και οι προερχόμενοι από τις υπερπόντιες χώρες στην Αττική και
Πελοπόννησο45
. Σύμφωνα με την Πετρινιώτη46
το 1990, οι παλιννοστούντες που
εισήχθησαν ανέρχονταν στους 167.000, από αυτούς οι 40.000 ήταν κυπριακής
καταγωγής47
.
Όσον αφορά τους Ποντίους, η διάλυση της Πρώην Σοβιετικής Ένωσης, το
1989, επέφερε νέο κύμα ομογενών στην Ελλάδα48
. Περίπου 60.000 κατέφθασαν, οι
περισσότεροι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα49
. Η καταστροφή του Πόντου
πρόσθεσε στην Ελλάδα 1.400.000 από την Μικρά Ασία50
.
39
Ελευθεροτυπία, 27-2-1996, αναφερόμενος στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και
την Ελλάδα, 184.
40
Η Καθημερινή, 20-4-1995, αναφερόμενος στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και
την Ελλάδα, 184-185.
41
Ήρα Έμκε-Πουλοπούλου, Προβλήματα Μετανάστευσης Παλιννόστησης (Αθήνα:1986), αναφερόμενο
στο Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 42.
42
Έμκε-Πουλοπούλου, Προβλήματα Μετανάστευσης Παλιννόστησης, 43.
43
Ν. Πετρόπουλος (Επιμ.), «Παλιννόστηση 1971-1986: Πορίσματα της Μικροαπογραφής του 1985-
1986 και Προτάσεις Κυβερνητικής Πολιτικής» στο Πρόγραμμα Ερευνών Αποδημίας- Παλιννόστησης
του Ελληνικού Πληθυσμού: Εισαγωγικές Προσεγγίσεις. 1, (Αθήνα: Γενική Γραμματεία Αποδήμου
Ελληνισμού, 1990). 89, αναφερόμενο στο Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 17.
44
Πετρόπουλος, «Παλιννόστηση 1971-1986», 17.
45
Πετρόπουλος, «Παλιννόστηση 1971-1986», 18.
46
Ξανθή Πετρινιώτη, Η Μετανάστευση προς την Ελλάδα (Αθήνα: Οδυσσέας και Βιβλιοθήκη
Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων, 1993), 18 αναφερόμενο στο Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των
παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 47.
47
Γιώργος Νικολάου, Διαπολιτισμική Διδακτική: Το Νέο Περιβάλλον. Βασικές Αρχές, (Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα, 2005), 171.
48
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 45.
49
Το Βήμα, 11-6-1995, αναφερόμενος στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την
Ελλάδα, 185.
50
Νικολάου, Διαπολιτισμική Διδακτική, 171.
20. 19
Μια άλλη κατηγορία μεταναστών αποτελούν οι πολιτικοί πρόσφυγες οι οποίοι
αποχώρισαν από την Ελλάδα το χρονικό διάστημα 1946-1949 με την έναρξη του
εμφυλίου πολέμου51
. Οι πρώτοι αποίκησαν στην Αλβανία, τη Βουλγαρία και τη
Γιουγκοσλαβία52
. Οι υπόλοιποι μετανάστευσαν στη Ρουμανία, στην Πολωνία, στη
Σοβιετική Ένωση και στην Ουγγαρία53
. Σύμφωνα με τον Μητσόπουλο54
στην
Ρουμανία εγκαταστάθηκαν 5.600, στην Πολωνία 9.000 και τέλος στη Σοβιετική
Ένωση 15.000. Στο σύνολο αριθμούνται στους 56.000 το 197455
. Τα χρόνια μεταξύ
1970-79 με το άνοιγμα των συνόρων των ανατολικών κρατών η επιστροφή τους
κορυφώθηκε56
. Το 1990 άρχισαν να καταφθάνουν και οι Έλληνες της Αλβανίας57
. Το
διάστημα 1980-90 θέλοντας να γίνουν νόμιμα αποδεκτοί έκαναν αίτηση για να
αναγνωριστούν και μόνο ένα μικρό ποσοστό αυτών παρέλαβε την προσφυγική
ταυτότητα58
.
Η σύγχρονη Ελλάδα έχει επιτύχει να ενσωματώσει σε μεγάλο βαθμό τους
αλλοεθνείς επισκέπτες της, ωστόσο οι ραγδαίες πολιτικές, κοινωνικές και
οικονομικές εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο δυσχεραίνουν την διαδικασία αποδοχής
των διαφορετικών ατόμων με αποτέλεσμα να εμφανίζονται ζητήματα ρατσισμού και
εχθρότητας προς το ξένο59
. Ο μεγάλος αριθμός έλευσης τους σε συνδυασμό με την
αδυναμία της Ελλάδας να τους εντάξει αποτέλεσε τη βάση για να δημιουργηθεί ένα
κλίμα ανασφάλειας στο οποίο οι μετανάστες καταφεύγουν στην εγκληματικότητα για
να επιβιώσουν. Ως αποτέλεσμα, η συμμετοχή τους σε παράνομες δραστηριότητες
δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο το έργο του κράτους60
. Αντιθέτως από έρευνες που
έχουν πραγματοποιηθεί έχει αποδειχθεί ότι η συμμετοχή των αλλοδαπών στον τομέα
51
Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 19.
52
Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 28.
53
Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 29.
54
Θ. Μητσόπουλος, Μείναμε Έλληνες: Τα Στοιχεία των Ελλήνων Πολιτικών Προσφύγων στις
Σοσιαλιστικές Χώρες (Αθήνα: Οδυσσέας, 1979), 262, αναφερόμενο στο. Βεργέτη, Παλιννόστηση και
Κοινωνικός αποκλεισμός, 40.
55
Μητσόπουλος, Μείναμε Έλληνες, αναφερόμενο στο Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός
αποκλεισμός, 40.
56
Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 19.
57
Βεργέτη, Παλιννόστηση και Κοινωνικός αποκλεισμός, 82.
58
Πετρινιώτη, Η Μετανάστευση προς την Ελλάδα, αναφερόμενο στο Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των
παλιννοστούντων και αλλοδαπών, 48.
59
Ζάχος, Η Αντιμετώπιση των Εκπαιδευτικών Προβλημάτων των Μαθητών/τριών από Χαμηλά
Κοινωνικοοικονομικά Στρώματα και Διαφορετικό Πολιτισμικό Περιβάλλον, 344, στο Μακρή–
Μπότσαρη, Θέματα Διαχείρισης Προβλημάτων Σχολικής Τάξης.
60
Νικολάου, Διαπολιτισμική Διδακτική, 151.
21. 20
της εργασίας έχει επηρεάσει θετικά την οικονομία της χώρας αυξάνοντας την
παραγωγικότητα της61
.
Η σημερινή τάση προς την πολυπολιτισμικότητα, όσο κι αν πολεμιέται από τον
ρατσισμό, αγωνίζεται για τη δημιουργία κοινωνιών με ισότιμους και ισάξιους
πολίτες, αναπαράγοντας ένα ιδεολογικό σύστημα στο οποίο παραγνωρίζονται οι
διαφορές και επικοινωνούν οι ποικιλόμορφοι πολιτισμοί62
.
61
Νικολάου, Διαπολιτισμική Διδακτική, 170-171.
62
Νικολάου, Διαπολιτισμική Διδακτική, 27.
22. 21
2. Οι Έννοιες της πολυπολιτισμικότητας και της
διαπολιτισμικότητας
2.1. Αποσαφήνιση όρων
2.1.1. Πολιτισμός
Προέρχεται από το λατινικό «cultura»63
. Οι Γάλλοι για να περιγράψουν το
περιεχόμενο του πολιτισμού χρησιμοποιούν τη λέξη «civilization» ενώ οι Γερμανοί
τον όρο «kultur» 64
. Δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός65
. Ο Μπαμπινιώτης
τον ορίζει ως το «σύνολο των υλικών και πνευματικών επιτευγμάτων» μιας κοινωνίας
ή το «σύνολο των υλικών και πνευματικών προϊόντων δράσης ενός συνόλου
ανθρώπων» 66
.
Κάποιοι όπως οι Βασιλείου και Σταματάκης τοποθετούν τον πολιτισμό
συνώνυμο της κουλτούρας, ο οποίος αποτελεί το σύνολο των «υλικών και
πνευματικών προϊόντων μιας κοινωνίας» 67
. Ο Τσαούσης προσθέτει σε αυτό ότι η
κουλτούρα «άλλοτε ταυτίζεται και άλλοτε συγγενεύει με το περιεχόμενο του όρου
πολιτισμός» 68
. Σε αντίθεση με τις απόψεις αυτές έρχεται ο Βέμπερ, ο οποίος τονίζει
ότι η κουλτούρα «δηλώνει τον μη υλικό ή πνευματικό πολιτισμό, σε αντίθεση με τον
πολιτισμό που αναφέρεται στον υλικό πολιτισμό» 69
. Επισημαίνει, επιπλέον, ότι στην
ελληνική γλώσσα προτιμάται ο όρος πολιτισμός παρά κουλτούρα γιατί είναι πιο
εύκολο να παραχθούν σύνθετες λέξεις και είναι πιο εύχρηστος70
.
Ο όρος περιλαμβάνει στα όρια του τη γλώσσα, την παράδοση, τις αξίες και
τον τρόπο αντίδρασης της κάθε κοινωνίας στην καθημερινότητα της71
. Ο πολιτισμός
είναι μια έννοια η οποία δεν παραμένει σταθερή αλλά αλλάζει και παίρνει τη μορφή
της σύμφωνα με τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις της κοινωνίας, η «πολιτισμική
ταυτότητα» αποτελεί το προϊόν της παραπάνω διαδικασίας72
. Ο πολύπλευρος
63
Χρήστος Γκόβαρης, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, (Αθήνα: Ατραπός, 2001), 132.
64
Δημοσθένης Αγραφιώτης, Πολιτισμικό /Πολιτιστικό: Το αβέβαιον της οριοθέτηση, στο Χρυσούλα
Κωνσταντοπούλου, Λ. Μαράτου-Αλιπράντη, Δ. Γερμανός, και Θ. Οικονόμου Θ. (Επιμ.), «Εμείς» και
οι Άλλοι: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα (Αθήνα: Τυπωθήτω, 2000), 42.
65
Γκόβαρης, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, 133.
66
Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Αθήνα: 1998), αναφερόμενος στο
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 45.
67
Α. Βασιλείου και Ν. Σταματάκης, Λεξικό επιστημών του Ανθρώπου,(Αθήνα, 1992), 236-237,
αναφερόμενος στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 42.
68
Γ. Δ. Τσαούσης, Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας, (Αθήνα: 1987), 165, αναφερόμενος στο
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 43.
69
Τσαούσης, Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας, 43.
70
Τσαούσης, Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας, 45.
71
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 30.
72
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 32.
23. 22
χαρακτήρας της εκφράζεται στη βιβλιογραφία με τους όρους: πολιτισμική ταυτότητα,
ελληνική ταυτότητα και ελληνικότητα73
.
Τέλος, σύμφωνα με τον Kiesel, ο Habermas αναφέρει για τον πολιτισμό ότι
«συμβάλλει στην αμοιβαία αναγνώριση διαφορετικών πολιτισμικών μορφών ζωής
και δημιουργεί έτσι την προϋπόθεση για την αλλαγή τους. Η επιταχυνόμενη
κοινωνική αλλαγή των σύγχρονων κοινωνιών δυναμιτίζει όλες τις στατικές μορφές
ζωής. Οι πολιτισμοί παραμένουν στη ζωή μόνον όταν αντλούν, από την κριτική και
τη διάσπαση, τη δύναμη αυτομετασχηματισμού»74
.
2.1.2. Διαπολιτισμικότητα
Ο Δαμανάκης75
χαρακτηρίζει την διαπολιτισμικότητα ως «την ισότιμη
συνάντηση, αλληλεπίδραση, επικοινωνία και αλληλοεμπλουτισμό φορέων
διαφορετικών πολιτισμών». Όταν χρησιμοποιούμε αυτό τον όρο είναι διότι θέλουμε
να αποδώσουμε με την πρόθεση «δια» τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ των
πολιτισμικά διαφορετικών ανθρώπων76
. Οι ερευνητές, όπως τονίζει ο Porscher77
,
προτιμούν τον όρο αυτό για να σχηματοποιήσουν και να περιγράψουν την κατάσταση
που επικρατεί στις χώρες υποδοχής μεταναστών περιγράφοντας τη συσσώρευση των
πολιτισμών .
Οι Καναβίδου και Παπαγιάννη τονίζουν ότι μέσα από την διαπολιτισμικότητα
επιδιώκεται μια κοινωνία στην οποία κατοικούν πολίτες οι οποίοι μπορούν να
επεξεργάζονται και να κρίνουν με ευκολία τα διάφορα ερεθίσματα του
περιβάλλοντος78
. Η έννοια της δεν στοχεύει στην αφομοίωση αλλά αναφέρεται στις
73
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 30.
74
D. Kiesel, «Jung, fremd, defizitar und bereichernd» Zum interluturellen Diskurs in den
Erziehungswissenschaften, in: Breidensten, Lothar/Kiesel, Doron/Walther, Jorg (Hrsg.),
Migration,Konflikt und Mediation (Frankufrt: 1998), 193-121, αναφερόμενο στο Ζωγράφου,
Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 47.
75
Μιχάλης Δαμανάκης, Ταυτότητες και εκπαίδευση στη διασπορά (Αθήνα: Gutenberg,2007), 58,
αναφερόμενο στο Λυκίδη, «Αντιλήψεις των Εκπαιδευτικών για τους Μαθητές και οι Προσδοκίες τους
για τη Σχολική Επίδοση, 8.
76
Λυκίδη, «Αντιλήψεις των Εκπαιδευτικών για τους Μαθητές και οι Προσδοκίες τους για τη Σχολική
Επίδοση, 8.
77
L. Porscher, Second Council of Europe Teachers’ Seminar, on: The Education of Migrant Children:
intercultural pedalogy in the field. (Strasburg,1979), αναφερόμενο στο Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των
παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 39.
78
Ε. Κανακίδου και Β. Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1994)
αναφερόμενο στο Δήμητρα Κωστή, και Μαγδαληνή Παπαδοπούλου, «Στάσεις και Συμπεριφορές
Ελλήνων και Αλλοδαπών σε Γυμνάσια του Νομού Αττικής», (Πτυχιακή Εργασία, Αθήνα: Χαροκόπειο
Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, 2004), 15.
24. 23
κοινωνικές συνθήκες οι οποίες επιχειρούν να κατανοήσουν τα διαφορετικά στοιχεία
και να προάγουν την ισότητα ευκαιριών στην κοινωνική και οικονομική ζωή79
.
2.1.3 Πολυπολιτισμικότητα
Σύμφωνα με τον Auernheimer80
«η πολυπολιτισμικότητα χρησιμοποιείται για
την περιγραφή των παιδαγωγικών, πολιτικών και κοινωνικών αντιλήψεων, στόχων
και προγραμμάτων», ενώ μια κοινωνία θεωρείται πολυπολιτισμική «εφόσον
περιλαμβάνει στους κόλπους της περισσότερες από μια πολιτισμικές κοινότητες, που
θέλουν να επιβιώσουν»81
.
Κάποιοι ερευνητές διαφοροποιούν την πολυπολιτισμικότητα από την
διαπολιτισμικότητα διότι η πρώτη εκφράζει την κατάσταση που επικρατεί στις
κοινωνίες ενώ η άλλη επισημαίνει τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να είναι οι
διάφοροι πολιτισμοί82
. Με άλλα λόγια η διαπολιτισμικότητα θα έπρεπε να είναι το
αποτέλεσμα της πολυπολιτισμικότητας83
. Οι συγγραφείς θεωρούν ότι ο όρος
πολυπολιτισμικότητα φανερώνει την απλή συνύπαρξη των πολιτισμών, ενώ η
διαπολιτισμικότητα εκφράζει και την συνεχή αλληλεπίδρασή τους84
.
Η Σωτηριάδου επισημαίνει ότι η πολυπολιτισμικότητα (multiculturalism)
είναι μια κατάσταση στην οποία υπάρχουν πολλές εθνικότητες, ενώ η
διαπολιτισμικότητα (inter-culturalism) παρουσιάζει μια προσέγγιση στην οποία
σημασία έχουν οι εμπειρίες των μεταναστών, των ντόπιων και όλων των κατοίκων
στη χώρα που διαμένουν85
.
Στην Ευρώπη η πολυπολιτισμικότητα εκφράζει έναν «αναλυτικό όρο» ενώ η
διαπολιτισμικότητα θεωρείται ότι είναι περισσότερο «κανονιστική»86
. Η
πολυπολιτισμικότητα προσδιορίζει κυρίως τον γαλλικό πληθυσμό και αντίστοιχα η
διαπολιτισμικότητα τον αγγλικό. Γι’ αυτό και η δεύτερη αναπτύσσεται σε χώρες όπου
79
Αναστασία Σωτηριάδου, «Η Εκπαίδευση και Πολιτισμική Ανάπτυξη των Αποδήμων. Η Περίπτωση
των Γυναικών», στο Κωνσταντοπούλου, «Εμείς» και οι Άλλοι: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα,
287.
80
G. Auernheimer, Einfuhrung in die interkulture Erziehung (Darmstadt: 1996), αναφερόμενο στο
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 48.
81
Charles Taylor, Multiculturalismus und die Politik der Anerkennung, 56, 1993. S. Fiesher, Frankfurt
(γερμανική μετάφραση). Τίτλος του γνήσιου: Multiculturalism and « The Politics of Recognision».
Prinseton University Press, Prinseton, 1992, αναφερόμενο στο Δαμανάκης Η Εκπαίδευση των
παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 89.
82
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 39.
83
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 39.
84
Auernheimer, Einfuhrung in die interkulture Erziehung, 48.
85
Σωτηριάδου, Η Εκπαίδευση και Πολιτισμική Ανάπτυξη των Αποδήμων. Η Περίπτωση των Γυναικών,
στο Κωνσταντοπούλου, «Εμείς» και οι Άλλοι: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, 287.
86
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 39.
25. 24
διαθέτουν αποίκους και χαρακτηρίζει κυρίως τις άνισες σχέσεις μεταξύ εξουσίας και
πολιτών87
ενώ προϋποθέτει την ύπαρξη ενός κράτους το οποίο αγωνίζεται για τα
ανθρώπινα δικαιώματα88
. Στα μεταγενέστερα χρόνια πάντως η έννοια της
μεταβάλλεται και οδεύοντας προς τον δρόμο της παγκοσμιοποίησης μετατρέπεται
σε έναν μηχανισμό υποδοχής μεταναστών89
.
2.1.4. Διαπολιτισμική Αγωγή
Είναι μια έννοια με πολλές σημασίες και κάποιες φορές θωρείται συνώνυμη
της Πολυπολιτισμικής Αγωγής90
. Η απαρχή του όρου στο γερμανικό λεξιλόγιο
χρονολογείται τη δεκαετία ΄7091
λόγω της μεγάλης έλευσης αλλοδαπών92
και από το
1979 άρχισε να γίνεται ευρέως γνωστή93
. Σύμφωνα με την Pommerin η
διαπολιτισμική αγωγή θεωρείται ως η «παιδαγωγική απάντηση στην πραγματικότητα
της πολυπολιτισμικής κοινωνίας» και στοχεύει στην ειρηνική συνύπαρξη των
εθνών94
. Από τον Μάρκο, πάλι, ορίζεται ως η «διαδικασία μεταρρύθμισης με τελικό
στόχο το μετασχηματισμό του σχολείου και της κοινωνίας, ώστε να παρέχονται σ’
όλους τα μέσα να εκφραστούν ως ατομικές και συλλογικές προσωπικότητες, να
προβάλουν τις δικές τους πολιτισμικές απαιτήσεις και να έχουν την υποστήριξη και
τη συνεργασία του κράτους στην αναζήτηση πολιτισμικής ταυτότητας, ελευθερίας
και αυτοεκπλήρωσης»95
. Οι Καναβίδου και Παπαγιάννη αναφέρονται σε αυτό τον
όρο όταν πρόκειται να περιγράψουν τις παιδαγωγικές αρχές που αναπτύσσονται στο
σχολείο και επιδιώκουν να αναπτύξουν διαδικασίες οι οποίες στρέφονται προς όλους
τα άτομα, δίχως πολιτισμικό διαχωρισμό96
.
Η διαπολιτισμική αγωγή στοχεύει στη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας στην
οποία τόσο οι γηγενείς όσο και οι ξένοι μαθαίνουν να συνυπάρχουν ειρηνικά
87
Γιώργος Σταμέλος, «Διαπολιτισμικότητα: κριτικές σκέψεις από την πλευρά της (Εκπαιδευτικής)
Πολιτικής ». Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, τ.2, 2002, 54.
88
Σταμέλος, «Διαπολιτισμικότητα: κριτικές σκέψεις από την πλευρά της (Εκπαιδευτικής) Πολιτικής»,
55
89
Σταμέλος, «Διαπολιτισμικότητα: κριτικές σκέψεις από την πλευρά της (Εκπαιδευτικής) Πολιτικής»,
59.
90
Ε. Κανακίδου, και Β. Παπαγιάννη. Διαπολιτισμική Αγωγή, (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1994), 11.
91
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 47.
92
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 33.
93
Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 47.
94
Auernheimer, Einfuhrung in die interkulture Erziehung, 40.
95
Γ. Μάρκου, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνική και Διεθνής Εμπειρία, Τόμος 1
(Αθήνα:1995),86, αναφερόμενο στο Λυκίδη, «Αντιλήψεις των Εκπαιδευτικών για τους Μαθητές και οι
Προσδοκίες τους για τη Σχολική Επίδοση, 9.
96
Κανακίδου και Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή, 16.
26. 25
σεβόμενοι την ετερότητα του άλλου97
. Αποσκοπεί κυρίως στη δημιουργία νέων
εμπειριών χρησιμοποιώντας τα χαρακτηριστικά των διαφόρων πολιτισμών98
.
Διαπολιτισμική Παιδεία ορίζεται η «διαδικασία και το αποτέλεσμα της
διαπαιδαγώγησης του συνόλου των μελών μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, κάτω
από συγκεκριμένες και ιστορικά διαμορφωμένες συνθήκες»99
.
2.1.5. Διαπολιτισμική Εκπαίδευση
Τα τελευταία χρόνια ο όρος αυτός εμφανίζεται όλο και περισσότερο στην
ελληνική βιβλιογραφία. Συνέδρια, σεμινάρια, εκπαιδευτικά προγράμματα, τίτλοι
βιβλίων περιέχουν τη διαπολιτισμική εκπαίδευση100
. Ο Παππάς μας ενημερώνει ότι
είναι δύσκολο να δοθεί ένας πλήρης και επαρκής ορισμός για αυτόν τον όρο101
.
«Στοχεύει στην καθιέρωση μιας κοινωνίας με αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση, με
πνεύμα αμοιβαιότητας και ισότητας στα κοινωνικά μέλη, αλληλοαποδοχή των
εκατέρωθεν αξιών και ακόμα την άποψη των βασικών δικαιωμάτων που έχουν τα
κοινωνικά όντα σύμφωνα με το Χάρτη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων»102
. Με άλλα
λόγια είναι η διαδικασία με την οποία οι πολιτισμοί αλληλεπιδρούν μεταξύ τους μέσα
από αρχές ανταλλαγής και αλληλεγγύης των εθνών103
. Χαρακτηρίζεται ως η
«απάντηση στην πολυπολιτισμική μετεξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών»104
.
Διαθέτει έναν διττό ρόλο: την «αφομοίωση ή και την περιθωριοποίηση» της
πολυπολιτισμικότητας. Δίχως τη λήψη απαραίτητων μέτρων για την ένταξη των
αλλοδαπών μαθητών, η διαπολιτισμική εκπαίδευση θα οδηγήσει στην απόρριψη της
ετερότητας και την απορρόφηση των διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων ώστε να
χαθεί η ταυτότητα τους105
.
97
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 39.
98
G. Friesenhahn, «Interkulturelles Lernen entdteht kaum von selbet», in: GEW-Zeitung, Rhid.-Pfalz
6/94, S.124-127, αναφερόμενο στο Ζωγράφου, Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα,
41.
99
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 98.
100
Αθανάσιος Ε. Γκότοβος, Εκπαίδευση και Ετερότητα, Ζητήματα Διαπολιτισμικής Παιδαγωγικής,
(Αθήνα: Μεταίχμιο, 2002), 55.
101
Α. Παππάς, Διαπολιτσμική Παιδαγωγική και Διδακτική, Τόμος Α’ (Αθήνα: Αυτοέκδοση, 1998),
αναφερόμενος στο Κωστή, και Παπαδοπούλου. «Στάσεις και Συμπεριφορές Ελλήνων και Αλλοδαπών
σε Γυμνάσια του Νομού Αττικής»,16
102
Παππάς, Διαπολιτσμική Παιδαγωγική και Διδακτική, 17.
103
Κωστή, και Παπαδοπούλου. «Στάσεις και Συμπεριφορές Ελλήνων και Αλλοδαπών σε Γυμνάσια του
Νομού Αττικής»,17.
104
Χρήστος Γκόβαρης, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, (Αθήνα: Ατραπός, 2001), 110.
105
Γκόβαρης, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, 33.
27. 26
2.1.6. Πολιτισμική ταυτότητα
Ο Ιντζεσίνογλου αναφέρει ότι η ταυτότητα προέρχεται από «το αυτό» και
«τον εαυτό». Σημαίνει το χαρακτηριστικό κάποιου να παραμένει ίδιος και να διατηρεί
αμετάβλητα τα στοιχεία του106
. Έτσι το άτομο καθίσταται αμετάβλητο και μοναδικό
τόσο στους υπόλοιπους της ομάδας αλλά και στον ίδιο του εαυτό107
.
Η Πρυνεντύ επισημαίνει ότι η πολιτισμική ταυτότητα διαμορφώνεται από δυο
στοιχεία. Το ένα αποτελεί τα ατομικά χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου και το
άλλο την ομάδα στην οποία ανήκει108
. Σήμερα όταν μιλάμε για αυτήν αναφερόμαστε
στον τρόπο ζωής και τις καθημερινές συνήθειες και όχι στην παράδοση που έχουμε
κληρονομήσει109
.
Όταν αναφερόμαστε στην ελληνική πολιτισμική ταυτότητα εννοούμε τα
ιδιαίτερα στοιχεία με τα οποία χαρακτηρίζεται ο πολιτισμό μας110
. Ο Ιντζεσίνογλου
την ορίζει ως «το σύνολο των πολιτισμικών στοιχείων –πρακτικών και νοητικών
σχημάτων- μέσω των οποίων συγκροτείται ή αναγνωρίζεται σήμερα η ταυτότητα του
ελληνισμού ως εθνικής πολιτισμικής οντότητας»111
.
Ωστόσο, η «πολιτισμική ταυτότητα» και η «εθνική ταυτότητα» διαφέρουν
στις ερμηνείες τους, αλληλοεξαρτώνται αλλά δεν ταυτίζονται112
. Η πρώτη όπως
υποστηρίζει ο Γιανναράς είναι όρος που περιλαμβάνει πολλές αξίες διαθέτοντας
απεριόριστα όρια και μεταβλητές ενώ όταν απευθυνόμαστε στην «εθνική ταυτότητα»
του κάθε κράτους εννοούμε την κοινή γλώσσα σε μια κοινωνία με ίδια θρησκεία,
ίδιες παραδόσεις και ίδιες συνήθειες113
.
2.2 Μοντέλα διαχείρισης της πολυπολιτισμικότητας
Οι χώρες υποδοχής μεταναστών αντιμετώπισαν πολλά προβλήματα γλώσσας,
ενσωμάτωσης και αφομοίωσης χάρη στην ύπαρξη πολλών διαφορετικών πληθυσμών.
Γι’ αυτό το λόγο ανέπτυξαν προσεγγίσεις για την ομαλή ένταξή τους. Οι
106
Νικόλαος Ιντζεσίνογλου, «Περί της Κατασκευής Συλλογικών Ταυτοτήτων, Το Παράδειγμα της
Εθνικής Ταυτότητας», στο Κωνσταντοπούλου, «Εμείς» και οι Άλλοι: Αναφορά στις Τάσεις και τα
Σύμβολα , 177.
107
Ιντζεσίνογλου, Περί της Κατασκευής Συλλογικών Ταυτοτήτων, 178.
108
Ζακύ Πρυνεντύ, Πολιτισμική Ταυτότητα: Μεταξύ Μύθου και Πραγματικότητας, στο
Κωνσταντοπούλου, «Εμείς» και οι Άλλοι: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, 51.
109
Πρυνεντύ, Πολιτισμική Ταυτότητα: Μεταξύ Μύθου και Πραγματικότητας,52.
110
Ιντζεσίνογλου, Περί της Κατασκευής Συλλογικών Ταυτοτήτων, 187.
111
Ιντζεσίνογλου, Περί της Κατασκευής Συλλογικών Ταυτοτήτων, 187.
112
Χρήστος Γιανναράς, Ελληνότροπος Πολιτική (Αθήνα: Ίκαρος, 1996), 11, αναφερόμενο στο
Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στην Ελλάδα, 32.
113
Γιανναράς, Ελληνότροπος Πολιτική, 30.
28. 27
προσεγγίσεις αυτές καταλήγουν σε πέντε μοντέλα: το αφομοιωτικό μοντέλο, το
μοντέλο ενσωμάτωσης, το πολυπολιτισμικό, το αντιρατσιστικό και το διαπολιτισμικό
μοντέλο114
.
2.2.1 Το αφομοιωτικό μοντέλο
«Με τον όρο αφομοίωση εννοείται η διαδικασία μέσα από την οποία άτομα
διαφορετικής εθνικής ή φυλετικής προέλευσης αλληλεπιδρούν και συμμετέχουν στην
καθημερινή ζωή μιας ευρύτερης κοινωνίας, χωρίς να παίζει ρόλο η εθνική τους
προέλευση»115
. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό το έθνος θεωρείται ως κάτι ενιαίο στο
οποίο οι διαφορετικές εθνικές ομάδες ενσωματώνονται στις συνήθειες του ώστε να
ενταχθούν116
. Στόχος του είναι η απορρόφηση των ξένων πολιτισμών από τον
κυρίαρχο της χώρας117
και κυρίαρχη είναι η αντίληψη ότι ο μετανάστης είναι ο
υπαίτιος για την ενσωμάτωση του ή μη στην κοινωνία118
.
Ο Apter υποστηρίζει ότι οι υπερασπιστές της προσέγγισης αυτής θεωρούν ότι
εφόσον οι μειονότητες διατηρούν το πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους από τη χώρα
προέλευσης τους αδυνατούν να ακολουθήσουν την κοινωνική και οικονομική ροή της
χώρας υποδοχής τους119
.
Σε ένα σχολείο όπου εφαρμόζεται το αφομοιωτικό μοντέλο τα παιδιά
μειονότητας θα πρέπει να εναρμονιστούν γρήγορα με την νέα γλώσσα και να
ακολουθήσουν την μονοπολιτισμική πορεία του σχολείου. Οι μαθητές διαφορετικής
εθνικής προέλευσης θεωρούνται πρόβλημα στο κράτος, το οποίο οφείλει να λυθεί με
την γρήγορη αφομοίωση τους120
. Επισημαίνεται, επίσης, ότι για να μην επηρεαστεί η
λειτουργία της ροής των σχολείων, οι αλλόγλωσσοι μαθητές δεν θα πρέπει να
ξεπερνούν το 30% του συνολικού αριθμού των μαθητών121
. Για να μπορούν να
απορροφηθούν από την κοινωνία θα πρέπει να μάθουν την εθνική γλώσσα η οποία θα
114
Κωστή, και Παπαδοπούλου. «Στάσεις και Συμπεριφορές Ελλήνων και Αλλοδαπών σε Γυμνάσια του
Νομού Αττικής»,35.
115
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 120.
116
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 120.
117
Χρήστος Γκόβαρης, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, (Αθήνα: Διάδραση, 2011), 47.
118
Γκόβαρης, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση,50.
119
D. Apter, Political Life and Cultural Pluralism, στο M. Tunim & W. Plotch, Pluralism and
Democratic Society (New York: Paeger, 1977):43-46, αναφερόμενο στο Νικολάου, Ένταξη και
Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 121.
120
Γ. Μάρκου, Προσεγγίσεις της Πολυπολιτιτισμικότητας και η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-
Έπιμόρφωση, (Αθήνα: ΥΠΕΠΘ, ΓΓΛΕ, 1996), αναφερόμενο στο Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση
των Αλλοδαπών Μαθητών, 122.
121
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 122.
29. 28
τους προσφέρει ευκαιρίες για την ένταξή τους στην κοινωνία122
. Τέλος, η εκμάθηση
της μητρικής γλώσσας των μεταναστών δεν θεωρείται μέλημα του κράτους αλλά της
ίδιας της οικογένειας, όπως και η διατήρηση των πολιτισμικών συνηθειών τους123
.
2.2.2 Το μοντέλο της ενσωμάτωσης
Ο όρος ενσωμάτωση υποδηλώνει την αποδοχή ότι «κάθε μεταναστευτική
ομάδα είναι φορέας ενός πολιτισμού που δέχεται βέβαια τις επιδράσεις από τη χώρα
υποδοχής της, ταυτόχρονα όμως ασκεί επίδραση σε αυτήν και συμμετέχει στην
αναδιαμόρφωση της»124
. Συνεπώς, ενώ με το αφομοιωτικό μοντέλο το άτομο
υποχρεούται να αποκοπεί από τις εθνικές του ρίζες, σε αυτή την προσέγγιση η
παράδοση των μεταναστών αποτελεί στοιχείο της νέας προσωπικότητας τους125
. Στο
μοντέλο αυτό το διαφορετικό θεωρείται αποδεκτό χωρίς να δημιουργεί προβλήματα
στην ενσωμάτωση.
Όσον αφορά το χώρο του σχολείου, οργανώνονται προγράμματα τα οποία
βοηθούν τα παιδιά να ενταχθούν στο νέο κοινωνικό περιβάλλον αλλά και τα
ενισχύουν να διατηρήσουν την πολιτισμική τους ετερότητα126
. Στα προγράμματα
αυτά επιχειρείται η εκμάθηση των διαφορετικών πλευρών των διαφόρων εθνικοτήτων
ώστε να γίνει ευκολότερη η κατανόηση της διαφορετικότητας και συνεπώς της
ένταξης τους127
. Ωστόσο, συνεχίζεται να δίνεται έμφαση στη δημιουργία μιας
κοινωνίας που είναι ομοιογενής ως προς το περιεχόμενο της128
. Με άλλα λόγια τα
παιδιά θα πρέπει να αλλάξουν τις συνήθειες τους για να προσαρμοστούν στην
κοινωνία129
. Συνεπώς, το μοντέλο ενσωμάτωσης επικεντρώνεται στις πολιτισμικές
διαφορές των μαθητών οπλίζοντας τους με δεξιότητες που θα τους βοηθήσουν στο
κοινωνικό σύνολο130
.
122
Κωστή, και Παπαδοπούλου. «Στάσεις και Συμπεριφορές Ελλήνων και Αλλοδαπών σε Γυμνάσια του
Νομού Αττικής», 35.
123
Κωστή, και Παπαδοπούλου. «Στάσεις και Συμπεριφορές Ελλήνων και Αλλοδαπών σε Γυμνάσια του
Νομού Αττικής»,35.
124
Π. Γεωργογιάννης, Θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, αναφερόμενο στο Νικολάου, Ένταξη και
Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 122.
125
Ε. Vlachos, The Assimilation of Greeks in the United States (Athens: EKKE, 1968), αναφερόμενο
στο Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 123.
126
Μάρκου, Προσεγγίσεις της Πολυπολιτιτισμικότητας και η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Έπιμόρφωση,
123.
127
Μάρκου, Προσεγγίσεις της Πολυπολιτιτισμικότητας και η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Έπιμόρφωση,
123.
128
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 123.
129
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 123.
130
Γκόβαρης, Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, 51.
30. 29
Στην Ευρώπη και σε κάποιες περιοχές της Γαλλίας δεν υπάρχει σαφής
διάκριση μεταξύ αφομοιωτικού μοντέλου και μοντέλου ενσωμάτωσης, οι δυο αυτοί
όροι θεωρούνται «ταυτόσημοι»131
.
2.2.3 Το πολυπολιτισμικό μοντέλο
Εμφανίστηκε την δεκαετία του 1970, όταν έγινε αντιληπτό ότι τα μοντέλα
αφομοίωσης και ενσωμάτωσης δεν έδιναν τα επιθυμητά αποτελέσματα132
. Σύμφωνα
με αυτό για να μπορέσουν να συνυπάρξουν οι διάφοροι πολιτισμοί θα πρέπει να
αναγνωριστούν και να διατηρηθούν οι ιδιαιτερότητες τους καθενός133
.
Ο Banks επισημαίνει ότι με το μοντέλο αυτό αναγνωρίζεται ότι στην κοινωνία
υπάρχουν ομάδες με διαφορετική προέλευση και άρα ο μόνος τρόπος συνύπαρξης
τους είναι η αποδοχή της διαφορετικότητας134
. Η κρατική εξουσία πρέπει να
παραμένει ουδέτερη και δίκαιη και να εξασφαλίζει ότι κάθε ομάδα διαθέτει το
δικαίωμα να αναπτύξει τον δικό της πολιτισμικό. Η χώρα υποδοχής εναρμονίζεται με
την ετερότητα και διασφαλίζει ότι η κάθε εθνικότητα έχει τα μέσα να διατηρήσει την
παράδοσή της. Ιδιαίτερη σημασία έχει η εθνική ταυτότητα που αναπτύσσει η ομάδα
και η σύνδεση της με την πατρίδα της, ενώ το κράτος σέβεται και προάγει την
ετερότητα135
. Ωστόσο, η πολυπολιτισμικότητα εστιάζει στην πολιτισμική ταυτότητα
των ομάδων και αρνείται να δει την κοινωνική και ανθρωπιστική διάσταση136
.
Επικεντρώνεται μόνο στην πολιτισμική προσωπικότητα των ατόμων και τους
ταξινομεί σε ομάδες με μόνο χαρακτηριστικό την παράδοση τους. Δηλαδή αγνοεί τα
πολυδιάστατα χαρακτηριστικά τους και στρέφεται μόνο στην «μονοδιάστατη οπτική
των πολιτισμών»137
. Ο μετανάστης είναι αυτός που πρέπει να αλλάξει και να
δραστηριοποιηθεί προκειμένου να ενταχθεί, ενώ το κράτος παραμένει σε παθητική
θέση και παρακολουθεί138
.
Στο πλαίσιο της εκπαίδευσης διοργανώνονται προγράμματα τα οποία
ενθαρρύνουν την ανάπτυξη αξιών, όπως του σεβασμού και της ανοχής στο
πολιτισμικά διαφορετικό. Στόχος είναι να διαμορφωθούν μαθητές οι οποίοι
131
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 125.
132
Γεωργογιάννης, Θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, 125.
133
Γεωργογιάννης , Θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, 125.
134
Α. Banks, Multie Ethnic Education: Theory and Practice,(New York: Ailyn and Bacon, 1994),
αναφερόμενος στο Κωστή, και Παπαδοπούλου. «Στάσεις και Συμπεριφορές Ελλήνων και Αλλοδαπών
σε Γυμνάσια του Νομού Αττικής», 37.
135
Banks, Multie Ethnic Education: Theory and Practice, 37.
136
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 126.
137
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 126-7.
138
Νικολάου, Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών, 127.
