SlideShare a Scribd company logo
izdYi vgoky
ch-,- Hkkx rhu] Hkwxksy’kkL= foHkkx
ek-v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft-dksYgkiwj
izdYi vgoky
^Ekgkjk”Vªkrhy nq”dkG*
¼2012&13½
2
lar Kkus’oj f’k{k.k laLFkk] bLykeiwj-
ch-,- Hkkx rhu] Hkwxksy’kkL= foHkkx
vH;kld
ekxZn’kZd o foHkkxÁew[k
Ák- MkW- ,e- ,u- lqjols M.A., NET, Ph.D.
Hkqxksy’kkL= foHkkx]
ek-v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft-dksYgkiwj-
2012&13
fo|kF;kZps uko jksy ua- fo|kF;kZps uko jksy ua-
Jh- [kksr vfuy mRre 37 Jh- ikaMo lfpu x.kirh 66
Jh- tk/ko vfer foykljko 15 dq- ikVhy dfork ckcklkks 57
Jh- dkacGs ek:rh ckxy 29 Jh- ikVhy fuys’k ikaMwjax 58
Jh- dkacGs joh v’kksd 31 Jh- iokj LoIuhy y{e.k 69
dq- fdVs vuqjk/kk ukenso 38 Jh- iokj lkxj jktkjke 71
dq- yksgkj la?k”kkZ ckGklksk 42 Jh- jtiwr j.kftrflax jkeflax 73
dq- vksek..kk es?kk egkohj 52 Jh- lqrkj x.ks’k f’kokth 80
Jh- ikaMo ekars’k ukenso 65 dq- rsjnkGs efu”kk ckcklkks 83
Jh- ikaMo izfni ckGklksk 68 dq- mnxkos vf’ouh egkohj 90
^Ekgkjk”Vªkrhy nq”dkG* ¼2012&13½
ek-v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft-dksYgkiwj-
izdYi vgoky
3
lar Kkus’oj f’k{k.k laLFkk] bLykeiwj
ek- v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft- dksYgkiwj
Hkwxksy’kkL= foHkkx
izek.ki=
izekf.kr dj.;kr ;srs dh]
Jh @ dq -------------------------------------------------------------------- gk @ gh
egkfo|ky;kph fu;ehr fo|kFkhZ @ fo|kFkhZuh vlwu ;kus @ fgus f’kokth
fo|kfiBkP;k vH;klØekizek.ks lu 2012&13 ;k ’kS{kf.kd o"kkZrhy
{ks=kH;kl izdYi lek/kkudkjdfjR;k iq.kZ dsYkk vlwu lkscr izdYi
vgoky lknj djhr vkgs- lnj izdYi vgokykph jpuk ’kkL=h;
Lo:ikr o O;ofLFkrfjR;k dsYkh vkgs-
foHkkx izew[k o ekxZn’kZd
Hkwxksy’kkL= foHkkx
ek- v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys]ft- dksYgkiwj
4
vuqØef.kdk
izdj.k ri'khy iku uacj
ifgys
izLrkouk
izLrkouk] mís'k] ekfgrhpk vk/kkj o vH;kli/nrh] vH;kl{ks=
5
nqljs
egkjk”Vªkph HkkSxksfyd fLFkrh
LFkku] foLrkj] Hkweh] Hkwi`”Vjpuk] gokeku] e`nk] ous]
[kfutlaiRkh] tyflapu] Hkwfemi;kstu] fid i/nrh] i’kw/ku
8
frljs
nw”dkGkph l/;fLFkrh
izLrkouk] nq”dkGkph frozrk]
12
PkkSFks
nw”dkGkps ifj.kke
izLrkouk] nw”dkGkps ifj.kke
18
ikpos
nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru
izLrkouk] nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru
26
lgkos
nq”dkG fuokj.;klkBh mik;;kstuk o fu”d”kZ
izLrkouk] mik;;kstuk] fu”d”kZ 29
5
izdj.k 1- izLrkouk
1-1 izLrkouk
egkjk”Vª gs ,d Hkkjrkrhy fodlhr jkT; vlys rjh l/;k rs Qkj eksB;k nq”dkGh fLFkrhrwu
tkr vkgs- ekxhy nksu o”kkZrhy viwÚ;k ikolkewGs jkT;kr froz ik.khVapkbZ fuekZ.k >kyh vkgs-
R;kewGs toGtoG v/;kZgwu vf/kd egkjk”Vª nq”dkGkP;k izpaM >Gk lkslr vlwu eksB;k
izek.kkoj yksd R;kus =klysys vkgsr- iq.ks eqacbZlkj[;k ‘kgjkr R;kph frozrk deh tkuor vlyh
rjh ‘kgjkuthdP;k xkokiklwu laiw.kZ xzkeh.k egkjk”VªHkj vxnh fi.;kP;k ik.;kphgh ouou lq:
vkgs- tkrk tkrk vxnh lgti.ks ikfgys rjh ik.;klkBh efgykaph ik;ihV fun’kZukl ;srs- rj
mUgkG;kP;k leksj tkrkuk ;kph frozrk izpa< ok<rs vkgs- UkSlfXkZd ifjfLFkrhpk ekuoh thoukojhy
izpaM eksBk vk?kkr vlwu R;kewGs vla[; yksd o loZp tuthou foLdGhr >kys vkgs-
egkjk”Vªkrhy toGikl 70 VDds xkoke/;s ik.;kps lk/ku 500 eh is{kk tkLr varjkoj o
15 eh is{kk [kksy vlsp vkgs- brdsp uOgs rj 1@4 dqVawfc;kauk fi.;klkBh rjh eqcyd ik.kh
feGsy ;kph ‘kk’orh ukgh- oYMZ cWadsP;k lOgsZ{k.kkrwu vls vk<Gys dh xzkeh.k egkjk”VªkP;k
dqVwafc;kauk fnolkps nksu rkl ikf.k xksGk dj.;klkBh tkrkr rj mUgkG;kr vk.k[kh ok< gksrs-
RkkRiwjR;k Lo:ikr mik;;kstuk Eg.kwu ik.kh iqjoB;klkBh egkjk”Vª ‘kklu izfro”khZ ‘ksdMks dksBh
:i;s [kPkZ djrs o ik.;kph froz ik.khVapkbZ vl.kkÚ;k Hkkxkr fi.;klkBh ik.kh iqjfors-
ik.;kP;k ;k leL;seqGs xzkeh.k Hkkxkrhy vkjksX;koj gh eksB;k izek.kkoj ifj.kke fnlwu
;srks- viwÚ;k o iznwf”kr ik.;kewGs m”ek?kkr] MkaX;k [kksdyk] Mk;fj;k b lkj[ks vktkj fuekZ.k
gksrkr- brdsp uOgs rj ikf.kVapkbZeqGs vusd O;fDrauk o ygku eqykauk Lorkpk tho xeokok
ykxrks- ;kpk o brj ?kVdkapk ,df=r ifj.kke Eg.kwu egkjk”Vªkr ckye`R;wps izek.k nj gtkjh 28
brds vlwu egkjk”VªkP;k ukf’kd] tkyuk] ;orekG] cqy<k.kk o xMfpjksyh ftYg;kr gsp izek.k
75 i;Zr ok<ys vkgs-
6
nq”dkGkpk ekuoh thoukoj izR;{k o vizR;{k ifj.kke Eg.kwu egkjk”Vªkrhy xzkeh.k
Hkkxkrhy ljkljh 60 VDds turk fiMhr vkgs- ‘kgjkrhy fiMhrkaps izek.k deh vlwu nq”dkGkP;k
vizR;{k >Gk R;kaukgh eksB;k izek.kkoj HksMlkor vkgsr- rj ;k nq”dkGkph frozrk ejkBokMk]
fonHkkZr eksB;k izek.kkr vlwu ;sFkhy 85 VDds turk nq”dkGfi<hr vkgs-
xzkeh.k yksdla[;sP;k tkLr izek.kkewGs egkjk”Vª gs ,d ‘ksrhiz/kku jkT; vkgs- ‘ksrh gkp
;sFkhy ftou’kSyhpk ew[; vk/kkj vkgs- jkT;krhy 55 VDds is{kk tkLr yksd ‘ksrhoj vk/kkjhr
vkgsr- rj xzkeh.k Hkkxkrhy 80 VDds yksd ‘ksrhoj vk/kkjhr vkgsr- R;ke/;s 42 VDds ‘ksrdjh o
38 VDds ‘ksretwj vkgsr-
ik.;kf’kok; ‘ksrh ‘kD; ulY;kus jkT;krhy ‘ksrh {ks= eksB;k izek.kkoj izHkkfor vkgs-
‘ksrhewGs ‘ksrh vk/kkjhr m|ksx/kans izHkkfor >kys vkgsr- ;kph lokZr eksBh >G lk[kj m|ksxkyk
clyh vlwu 2013&14 ;k o”kkZrhy lk[kj mRiknuko:u gs y{kkr ;sbyp- ‘ksrh m|ksx/kans lsok b
lkj[;k vusd {ks=kl ;kph izR;{k o vizR;{k >G iksgpr vlwu okjaokj iM.kkjk nq”dkG gh ,d
egkjk”Vªkiw<hy eksBh leL;k cuyh vkgs-
,d uSlfxZd egRoiw.kZ leL;k Eg.kwu Hkwxksy’kkL=K ;k ?kVusdMs MksGs>kd u djrk oSpkjhd]
oSKkfud o leL;k lksMfo.;kP;k n`f”Vdks.kkrwup ikgr vlrkr- vkEghgh Hkwxksy’kkL=kps
vH;kld fo|kFkhZ Eg.kwu v[kaM egkjk”Vªkyk HksMlkoukÚ;k ;k leL;spk oSKkfud n`f”Vdks.kkrwu
vH;kl dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
1-2 mÌs’k
lnjph vH;kl izdYi dj.;kekxps eq[; mÌs’k iq<hyizek.ks---
1- fulxZfuehZr leL;k Eg.kwu nq”dkGkph dkj.kfeekalk dj.ks-
2- egkjk”VªkP;k HkkSxksfyd ifjfLFkrhpk nq”dkGk’kh lglac/k ‘kks/k.ks-
3- nq”dkGkP;k l/;fLFkrhpk vk<kok ?ks.ks-
4- nq”dkGkP;k ifj.kkaekaps fo’ys”k.k dj.ks-
5- nq”dkG fuokj.;klkBh dsY;k xsysY;k enrhpk vk<kok ?ks.ks-
7
6- nq”dkG fuokj.;klkBh dk;eLo:ih mik;;kstuk lqpfo.ks-
1-3 ekfgrhpk vk/kkj o vH;kli/nrh%
{ks=HksVhpk Hkkx Eg.kwu egkjk”Vªkrhy dkgh nq”dkGxzLr Hkkxkr O;Drhxr rlsp xVkxVkauh
HksVh fnY;k- ijarw laiw.kZ egkjk”Vª {ks=HksVhrwu ikg.ks ‘kD; uOgrs- R;kewGs ekfgrh feGfo.;klkBh
brj lk/kukapkgh vk/kkj ?ksryk- vusd nq”dkGxzLrka’kh ppkZ dsyh- pkjk iwjfo.kÚ;k Nko.;kpyd]
ik.kh iwjfo.kkjs VWadjpkyd] b lkj[;k yksadka’khgh ppkZ dsyh- fufj{k.kkrwu oLrwfLFkrh tkuwu ?ksryh-
vusd o`Rri=ke/khy lacf/kr leL;sc/nyP;k ckrE;k] mgkiksg] ererkarjs] ppkZ b tek dsyh-
R;kpcjkscj fofo/k iqLrdkapk] fo’odks’kkpk o ladsrLFkGkapkgh ekfgrh feGfo.;klkBh o vgoky
r;kj dj.;klkBh vk/kkj ?ksryk- vgoky iw.kZ djhr vlrkuk udk’ks] vkd`R;k Nk;kfp=s ;kapk
;ksX; fBdk.kh okij dsyk vlwu vgokykph jpuk oSKk.khd ikrGhoj dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
1-4 vH;kl{ks= %
laiw.kZ egkjk”Vªkrhy cjkp eksBk Hkkx
nw”dkGklkj[;k Hkh”k.k leL;sus O;kiysyk
vlrkuk dks.krkgh NksVk izns’k fuoMwu
vH;kl dj.ks ;ksX; uOgrs- Eg.kwup laiw.kZ
egkjk”Vª gkp vH;kl{ks= Eg.kwu fuoMyk-
egkjk”Vª jkT;kpk foLrkj 150
8* mRrj rs
210
1* mRrj o 720
6*iwoZ rs 800
9* iwoZ
P;k njE;ku vkgs- egkjk”Vªkus ,dw.k 307713 pkS fdeh {ks= O;kiys vlwu ,dw.k ns’kkP;k 9-4
VDds brds vkgs- rj 96-75 n’ky{k yksd egkjk”Vªkr jkgrkr- R;kps izek.kgh ns’kkP;k 9-4 VDds
brds vkgs- ,dw.k yksdla[;sP;k 42-4 VDds yksd ‘kgjh o 57-6 VDds yksd xzkeh.k Hkkxkr
jkgrkr- ;k jkT;kr ,dw.k 35 ftYgs vkgsr- egkjk”VªkP;k izkd`frd jpusrgh eksBh fo”kerk vkgs- rj
egkjk”Vªkr ekUlwu Lo:ikps gokeku vk<Grs-
8
izdj.k 2- egkjk”Vªkph HkkSxksfyd fLFkrh
2-1 HkkSxksfyd LFkku%
150
8* mRrj rs 210
1* mRrj v{ko`Rr o 720
6* iwoZ rs 800
9* iwoZ js[kko`rknjE;ku
egkjk”Vªkps LFkku vkgs- mRrjsl xqtjkr] e/;izns’k] NRrhlxM] if’;pesl vjch lewnz] nf{k.ksl
dukZVd o xksok gh jkT;s vkgsr-
2-2 foLrkj%
egkjk”Vªkph iwoZ if’pe ykach 800 fdeh o mRrjnf{k.k ykach 700 fdeh vlwu ,dw.k
{ks=QG 307713 pkS fdeh brds vkgs- ns’kkP;k ,dw.k {ks=QGkP;k 9-4 VDds {ks= egkjk”Vªkus
O;kiys vlwu {ks=QGkr egkjk”Vª frlÚ;k dzekadkoj vkgs-
2-3 Hkweh%
n[[k.kP;k iBkjkoj olysYkk egkjk”Vª ,d izns’k vlwu if’pesyk vjch lewnz vkgs-
egkjk”Vªkrhy HkwmBko jpusr ,dftulh eksB;k izek.kkoj tk.korks- ;sFkhy Hkwehoj n[[kuP;k
iBkjh izns’kkpk izHkko tkuorks- if’pesdMP;k lg;knzh jkaxkaiklwu gk izns’k mapkoysyk vlwu ;kpk
9
mrkj iqosZdMs o vkXus;sdMs ean xrhus deh gksr tkrks- egkjk”VªkP;k eq[; Hkweho:u okg.kkÚ;k
izew[k un;kao:u ;kph dYiuk ;srs- ;k un;kauh egkjk”VªkP;k HkwehPkk Hkkx osxosxG;k [kksÚ;ke/;s
foHkkthr dsyk vkgs-
lg;knzhP;k jkaxk g;k egkjk”VªkP;k ew[; Hkwehpk d.kk vlwu R;kph ljkljh maph 1000 eh
vkgs- g;k jkaxk if’pesdMs rhoz mrkjkP;k vlwu iwosZdMs varxZr Hkkxkr ;k ioZrjkaxkP;k jkaxkgh
iljysY;k vkgsr- lkrekGk] vftaBk] gfj’panz] ckyk?kkV o egknsokps Mksaxjkaxk varxZr Hkkxkr
iljY;k vkgsr-
dksd.k gk egkjk”Vªkpk Hkkx lg;knzhP;k jkaxk o vjch leqnz ;kaP;ke/khy fpapksG;k l[ky
eSnkukr olysyk Hkkx vkgs- ;k izns’kkph ljkljh maph 200 eh is{kkgh deh vkgs- rj un;kauh
fuekZ.k dsysY;k ?kG;keqGs gk Hkkx vusd Hkkxkr foHkkxyk xsyk vkgs-
2-4 Hkwi`”Vjpuk%
dksd.k o lg;knzhP;k jkaxk oxGrk egkjk”VªkP;k Hkwehpk Hkkx ,dftulh vlwu likV iBkjh
izns’k vkgs- HkwxHkhZ; jpusP;k oSf’k”V;kaewGs g;k izns’kkyk v’kh oSf’k”Viw.kZ jpuk izkIr >kyh vkgs-
iwosZdMpk fonHkkZrhy Hkkx rlsp dksYgkiwj o fla/kqnwwxZ ftYg;kpk dkgh Hkkx MsDdu VªkWiph fufeZrh
vlwu R;kph fufeZrh 60 rs 90 y{k o”kkZiwohZ >kyh vlkoh- ykOgkjlkP;k lap;ukewGs ;k Hkkxkph
fufEkZrh >kyh vkgs- ;k Hkkxko:u okg.kkÚ;k d`”.kk] Hkhek] xksnkojh] rkih] iw.kkZ] o/kkZ o oSuxaxk ;k
[kksÚ;keqGs laiw.kZ izns’k osxosxG;k [kksÚ;ke/;s foHkkxyk xsyk vkgs- lg;knzhP;k jkaxk mRrj nf{k.k
fn’ksr iljY;k vlwu R;kph ljkljh maph 1000 eh vkgs- lg;knzhP;k o vjch leqnzkP;k njE;ku
l[ky vlk dksd.k Hkkx iljyk vkgs-
2-5 gokeku%
jkT;kr ekUlwu izdkjps goeku vk<Grs- ekpZ rs es efgU;knjE;ku rhoz mUgkGk] twuiklwu
lIVsacji;Zar ikolkGk o vkWDVkscjiklwu Qsczwokjhi;Zar fgokGk _rw vlrks- ;kpkp ifj.kke ;sfFky
ouLirh] fids o jkg.khekukoj >kysyk vkgs- R;keqGs fids ew[;r% [kfji o jCch gaxkekr ?ksryh
tkrkr- mUgkG;kr dkgh osGsl oknGh okjs okgrs- ekUlwuP;k okÚ;keqGs laiw.kZ jkT;Hkj itZU;kps
10
forj.k gksrs- gs izek.k ljkljh 400 lseh b vkgs- lg;knzhP;k ioZrjkaxk o jkaxkaP;k if’pesdMpk
Hkkxkr tkLr ikml iMrks- rj lg;knzhP;k iwosZdMpk Hkkx vo”kZ.kxzLr izTkZU;Nk;spk Hkkx Eg.kqu
vksG[kyk tkrks- ;k Hkkxkr ikml 50 lseh is{kkgh deh iMrks- iq<s ejkBokMk o fonHkkZr ikolkps
izek.k ok<wu 150 lseh i;Zar ok<rs-
ekUlwuph vfuf’prrk] vfuf’pr osG] vfuf’pr iTkZU;kps izek.k] fn?kZdkG foJkarh b
lkj[;k oSf’k”V;kaeqGs nq”dkG o iwj ;klkj[;k leL;k fuekZ.k gksrkr- o ,danjhr lektthoukoj
o vFkZO;oLFksojgh xaHkhj ifj.kke gksrkr-
2-6 e`nk%
egkjk”Vªkrhy e`nsoj vusd ?kVdkapk ifj.kke >kysyk vk<Grks R;keqGs egkjk”Vªkr e`nsps
vusd izdkj vk<Grkr- fdukjiV~Vhojhy xkGkph e`nk] un;kaP;k [kksÚ;krhy xkGkph e`nk]
dksd.kkrhy yky o tkaHkh e`nk] iBkjkojhy dkGh e`nk gs e`nsps izdkj vk<Grkr-
2-7 ous%
egkjk”Vªkrhy ,dw.k {ks=kP;k 20-13 VDds {ks=koj ous vlwu R;kauh 61939 pkS fdeh {ks=
O;kiys vkgs- ;ke/;s tkLr itZU;kP;k izns’kkrhy m”.k dVhca/kh; lnkgjhr ous] lk/kkj.k iztZU;kP;k
izns’kkrhy m”.k dfVca/kh; fuelnkgjhr ous o deh ikolkP;k izns’kkrhy m”.k dfVcaa/kh; iku>Mh
oukapk lekos’k gksrks-
2-8 [kfutlaiRrh%
HkkjrkP;k loZ izdkjP;k [kfutkaP;k 3-3 VDds [kfutkaps mRiknu egkjk”Vªkrwu gksrs- ;kr
ew[; [kfuts eaxy/kkrw] yksg o ckWDlkbZV gh vkgsr- jkT;kP;k fonHkZ o fdukjiVVhyxrP;k
ftYg;kr ;kaps lkBs tkLr vkgsr-
2-9 tyflapu%
egkjk”Vªkrhy ykxoMh[kkyhy {ks=kiSdh cgqrka’kh {ks= eksleh okÚ;kiklwu iM.kkÚ;k ikolkoj
voyacwu vkgs- ;kpkp vFkZ jkT;krhy Qkj FkksM;k tfe.khyk d`f=e ik.kh iqjoBk gksrks- jkT;kr
ykxoMh[kkyh vlysY;k ,dw.k {ks=kP;k dsoG 17-7 VDds {ks=kl d`f=e ik.khiqjoBk gksrks-
2-10 Hkweh mi;kstu%
11
egkjk”Vªkrhy izeq[k Hkweh mi;kstu iq<hyizek.ks--- ous 16-95 VDds] ‘ksrhlkBh miyC/k
ulysyh tehu 10-24 VDds] ‘ksrh[kkyh ulysyh tehu 7-84 VDds] iMhr tehu 8-32 VDds
o fidk[kkyhy fuOoG {ks= 56-64 VDds-
2-11fid i/nrh%
egkjk”Vªkr Tokjh 24-0 VDds] dM/kkU;s 19-04 VDds] cktjh 5-9 VDds] rkanwG 8-4 VDds]
xgw 6-2 VDds] dkiwl 19-5 VDds] Hkqbewx 1-08 VDds] lks;kfcu 17-3 VDds brj rsyfc;k 5
VDds] ml 4-3 VDds] {ks=koj ?ksrys tkrs-
2-12 i’kw/ku%
egkjk”Vªkr i’kqaph la[;k 359-54 yk[kkis{kk tkLr vlwu ikGho i{kkaph la[;k 648
yk[kkgwu tkLr vkgs-
12
izdj.k 3 nw”dkGkph l/;fLFkrh
3-1 izLrkouk%
vo?kk egkjk”Vª nw”dkGkP;k [kkbZr yksVysyk vkgs- ik.khVapkbZus lkekU; tu gSjk.k gksr
vkgsr- jkT;kP;k vusd ftYgke/;s ik.;klkBh yksd gkr?kkbZoj ;srkuk fnlr vkgsr- igkVsiklwu
e/; jk=hi;Zar yksd ik.;kP;k ‘kks/k ?ksr fQjr vkgsr- ik.;klkBh xzkeh.k] vkfnoklh o ‘kgjh
Hkkxkrgh jkaxkP;k jkaxk ykxysY;k fnlwu ;srkr- dksjM;k iMysY;k fofgjh] /kj.ks] rykokrhy
jksMkoysyk ik.khlkBk] ik.;klkBh ck;kckiM;kaph gks.kkjh ik;ihV] pkjk ik.;kvHkkoh
dRry[kk.;kdMs fu?kkysyh tukojs vls okLro fp= fnlwu ;srs- fnolsafnol nq”dkGkP;k >Gk
ok<rp tkr vkgsr- djksMks :i;s [kphZ ?kkrys rjh VapkbZxzLr xkokaph la[;k deh gksr ukgh-
,dk cktwyk fidkow tfeuhps {ks= deh gksr vkgs- R;kojhy fofo/k vfrdzeus ok<r vkgsr-
dkgh tfeuhph mRikndrkgh deh >kysyh vkgs- frP;ke/;s Qkjlh Hkj iMr ukgh- rlsp ‘ksrhP;k
brj iz’ukaph frozrk Hk;kogi.ks ok<r vkgs- ;koj ‘kklu dks.kR;kgh Lo:ikP;k dk;eLo:ih
mik;;kstuk djhr ukgh- R;keqGs nq”dkGkP;k ;k >Gk dsoG fulxkZyk nks”k ns.;kus deh gks.kkj
13
ukghr- nw”dkG ;ankp vkiY;k okV;kyk vkysyk ukgh- xsyh 30& 40 o”ksZ nq”dkGkps gs n`”Vpdz
lq:p vkgs- ijarw R;klkBh O;kid /kksj.k voyacw ‘kdyks ukgh- vktgh vkiY;kdMs nq”dkGkoj ekr
dj.;klkj[kh ifjfLFkrh vkgs ijarw R;klkBh bPNk’kDrhph xjt vkgs- vktgh vki.k fodklkP;k
izpyhr i/nrhauk ewjM ?kkywu ty] taxy o tehu ;kaP;k lao/kZuklkBh iz;Ru dsys ikghtsr-
3-2 nw"dkGkph frozrk%
HkkSxkSfyd ?kVdakP;k izHkkokeqGs egkjk”Vªkrhy toGtoG 84 VDds Hkkx izR;{k vFkok
vizR;{k fjR;k ekUlwuoj voyacwu vkgs- R;kewGs egkjk”Vªkrhy [kwi eksBh ‘ksrh ikolkoj voyacwu
vkgs- egkjk”VªkP;k toGikl 1@3 Hkkxkr [kwi deh o viqjk ikml iMrks- Eg.kwup gk Hkkx
vo”kZ.kizo.k {ks= Eg.kwugh vksG[kyk tkrks- gk vo”kZ.kxzLr Hkkx Bjfo.;klkBh ‘kklukus rhu
osxosxG;k dfeV;k LFkkfir dsY;k gksR;k- R;akuh osxosxG;k vk/kkjkoj dkgh rkywds nq”dkGxzLr
Eg.kwu tkghj dsys vkgsr- lu 2007 e/;s nq”dkG egkeaMGkus egkjk”VªkP;k ,dw.k 355
rkywD;kiSdh 166 rkywds nw”dkGxzLr Eg.kwu tkghj dsys- ;ke/;s lksykiwj] lkaxyh] iq.ks] lkrkjk]
vgenuxj] ukf’kd] chM] mLekukckn] vkSjaxkckn] ykrwj o tkyuk ftYg;krhy rkywD;kapk
lekos’k gksrks-
nw"dkGkph rhozrk tkLr vl.kkjs egkjk”Vªkrhy dkgh rkywds---
1- lksykiwj% ck’khZ] djekGk] ek<k] ekGf’kjl] eaxGos<k] eksgksG] ia<jiwj] mRrj lksykiwj]
lkaxksyk] nf{k.k lksykiwj] vDdydksV
2- lkaxyh% tr] doVsegkadkG] rklxko] fejt] [kkukiwj] vkVikMh] dMsxko
3- iq.ks% ckjkerh] nkSaM] bankiwj ]iwjanj] f’kjiwj
14
4- lkrkjk% eku] [kVko] [kaMkGk] QyVu] dksjsxko
5- vgenuxj% laxeusj] dksijxko] Jhjkeiwj] vdksyk] ikFkMhZ] ikjusj] Jhxkasnk]
vgenuxj] jkgrk] tke[ksM] ‘ksxko] jkgwjh] usoklk] dtZr
6- ukf’kd% ;soyk] flUUkj] ukanxko] pkanoM] nsoyk] ekysxko
7- chM% ijGh] [kkt] vk”Vh] iVksnk] chM] f’kjiwj] oMo.kh
8- mLekukckn% mLekukckn] rqGtkiwj] mejxk] yksgkjk] dGac] ok’kh] Hkwe] ijkaMk
9- vkSjaxkckn% oStkiwj] xaxkiwj
10- ykrwj% ykrwj] jsukiwj] vkSlk] fuyaxk
11- tkyuk% vacsM] ?kulkoaxh
15
ojhy rkyqD;ko:u ,d xks”V y{kkr ;srs dh egkjk”VªP;k ,dftulh vl.kkÚ;k if’pe
egkjk”Vª] ejkBokMk o fonHkkZP;k dkgh Hkkxkr izR;sd o”khZ dks.kR;k u dks.kR;k Hkkxkr rhoz
ik.khVapkbZP;k Lo:ikr fnlwu ;srks- egkjk”Vª’kklukdMwu ohl o”kkZPkh ljkljh Eg.kwu ;k xkokaph
la[;k 600 iklwu 14000 i;Zar vkgs- rj gh la[;k 1972& 73 e/;s 30000 brdh gksrh-
brdsp uOgs rj rhoz Lo:ikpk nq”dkG egkjk”Vªkrhy ,d lkrR;kph ?kVuk vlwu nj 3 rs 5
o”kkZauh rks vuwHkokl ;srks- l/;k gk nw”dkG egkjk”VªkP;k 123 rkywD;kr vlwu gs rkywds ‘kklukus
nw”dkGxzLr Eg.kwu tkghj dsys vkgsr-
rDrk 3-1 egkjk”Vªkrhy Hkwi`”Vkojhy ik.;kph l/;fLFkrh ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½
v-ua Rki’khy miyC/krk
1 Yk?kw] e/;e o eksBs izdYi 2475
2 izdYikph lkBo.k {kerk 1323 Vh,elh
3 Qsczwokjh 2011 v[ksjpk lkBk 840 Vh,elh
4 Qsczwokjh 2012 v[ksjpk lkBk 628 Vh,elh
5 Lk/;kpk mi;wDr ik.khlkBk 533 Vh,elh
16
rDrk 3-2 egkjk”Vªkrhy nq”dkGkph rhozrk ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½
v-ua ftYgk Xkkokaph la[;k okM;kaph la[;k VWadlZph la[;k
1 lksykiwj 236 1291 279
2 lkaxyh 84 891 144
3 iw.ks 29 270 60
4 lkrkjk 196 655 231
5 vgenuxj 230 896 270
6 ukf’kd 75 197 98
7 chM 170 196 224
8 mLekukckn 80 8 169
9 vkSjaxkckn 200 5 247
10 ukansM 41 17 62
11 tkyuk 173 61 231
12 tGxko 49 0 44
13 cqy<k.kk 65 0 77
,dw.k 1628 4487 2136
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
236
84
29
196
230
75
170
80
200
41
173
49 65
1291
891
270
655
896
197 196
8 5 17
61
0 0
279
144
60
231
270
98
224
169
247
62
231
44
77
la[;k
ftYgs
egkjk"Vªkrhy nw"dkGh fLFkrh
Xkkokaph la[;k okM;kaph la[;k VWadlZph la[;k
17
rDrk 3-3 egkjk”Vªkrhy pkjkfLFkrh ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½%
v-u rif’ky Lka[;k
1 jkT;kr lq: vlysY;k pkjk NkoU;k 488
2 Pkjk Nko.;ke/;s nk[ky tukojs 4]14]205
rDrk 3-4 egkjk”Vªkrhy ftYgkfugk; pkjk Nko.;k ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½
lksykiwj lkaxyh iw.ks lkrkjk uxj chM mLekukckn tkyuk
177 30 1 100 210 20 5 5
egkjk"VªkP;k 123 rkywD;kr 50 VDdsis{kk deh ikml iMY;kus gs rkywds nq”dkGxzLr
Eg.kwu tkghj dsys xsys vkgsr- egkjk"Vªkr ljkljhP;k 82 VDds ikml >kyk vlwu /kj.kke/;s
QDr 52 VDds ik.khlkBk vkgs- egkjk"Vªkrhy 11]801 xkokae/;s nq”dkG tkghj dj.;kr vkyk
vkgs-
18
izdj.k 4 nw”dkGkps ifj.kke
4-1 izLrkouk%
nq”dkG gh ,d uSlfXkZd ?kVuk vlyh rjh R;kpk izpaM eksBk ifj.kke tuftoukoj gksr
vlrks- R;k ifj.kkaekph izR;{k eksteki djrk ;sbyp vls ukgh- ijarw laiw.kZ tuftou foLdGhr
gksrs- ;k o”kkZpk nw”dkGgh vlkp ifj.kkedkjh vkgs o R;kP;kp dkgh ifj.kkekapk gk FkksMD;kr
?ksrysyk vk<kok---
4-2 nq”dkGkps ifj.kke
1- vkfFkZd fodklkyk f[kG
l/;kP;k vkiRrhtud fLFkrhr loZ uSlfxZd o ekuoh lalk/kukpk R;kpcjkscj vkfFkZd ?kVd
o laiRrhpk nq”dkG fuokj.;klkBh okij gksr vlY;kus mRiknd dk;Z gksr ukgh- R;keqGs ns’kkpk
vkfFkZd fodkl 8 VD;ko:u 5 VDd;kai;Zar deh gksm ‘kdrks- ‘ksrh gkp izew[k O;olk;
vMp.khP;k HkksoÚ;kr vMdYkk vlY;kus vFkZO;oLFksoj R;kpk eksB;k izek.kkoj ifj.kke >kyk
vkgs- eksB;k izek.kkoj lalk/kukpk o HkkaMoykpk mnjfuokZgklkBh vUu/kkU;kpk] ik.khiqjoBk rlsp
pkjkiqjoBk bZ oj [kpZ gksr vlY;kus vkfFkZd fodklkph vis{kkp dj.ks ;ksX; ukgh-
2- fcdV ik.khiz’u%
egkjk”Vªkr ik.;kph vleku miyC/krk
vkf.k okij R;kpcjkscj vleku forj.k gk ,d
eksBk iz’u vkgs- egkjk”Vªkr osxkus gks.kkjs
ukxjhdj.k vkf.k R;kpk miyC/k ik.khlkB;koj
iM.kkjk rk.k gk egRokpk eqík cuyk vkgs-
ok<R;k ukxjhdj.kkewGs tkLr ik.kh ukxjh
Hkkxkr iqjokos ykxrs o R;kpk vfrokijgh
19
‘kgjkr gksrks R;kewGs ‘ksrh o xzkeh.k Hkkxkr ik.;kph leL;k tkLrp fcdV curs- fi.;kP;k
ik.;klkBh eSyksueSy ouou djkoh ykxrs- cÚ;kp osGk tho /kksD;kr ?kkyokok ykxrks rjhgh ik.kh
fuf’pri.ks feGsyp vls ukgh- ;k leL;sph rhozrk ekxhy izdj.kkrhy vkdMsokjho:u lgti.ks
y{kkr ;srs-
3- fi.;kP;k ik.;kpk rwVoMk%
nw”dkGh Hkxkrhy xkoke/;s
o ‘kgjkae/;s l/;k Hkh”k.k
ik.khVapkbZ tkuors vkgs- v’kk
xkokr o ‘kgjkae/;s ‘kklukdMwu
VWadjP;k lqfo/kk miyC/k d:u
fnY;k tkr vlY;k rjh
yksdla[;sP;k rwyusr R;kaph
la[;k [kwi deh vkgs- f’kok; ;k
VWadjuk ik.kh iqjo.;klkBh
egkjk”Vªkrhy vusd Hkkxkrhy ik.;kps lkBs vVY;kus ik.;kph leL;k xaHkhj cuyh vkgs- vusd
xkokr vkBoM;ke/kwu ,dnk ik.khiqjoBk dsyk tkrks o rksgh viwjk vlrkas-
4- ik.;klkBh eksBh ouou%
l/;k egkjk”Vª nw”dkGkP;k Hkh”k.k >Gk lkslrks vkgs- egkjk”Vªkrhy toGtoG 12 gtkj
xkos ik.khVapkbZxzLr vkgsr- ;k xkokr o okM;kaoj ‘kklukekQZr VWadjOnkjs ik.kh iwjfoys tkrs ijarw
;ke/;s dks.kR;kgh izdkjph fuf’prrk ulrs- R;keqGs ik.khiqjoBk osGsoj o vko’;D;rsuwlkj gksr
ukgh- ifj.kkeh egkjk”Vªkrhy vusd xkos ik.;klkBh ouou HkVdr vkgsr-
5- fi.;kP;k ik.;kl izk/kkU;%
v’kk ;k fLFkrhe/;s ‘kklu brj ckchis{kk fi.;kP;k ik.;klkBh izk/kkU; nsr vkgs- ;kpk [kwi
eksBk QVdk ‘ksrh o m|ksxkauk clyk vlwu ‘ksrke/khy mlklkj[kh fids djiwu xsyh vkgsr-
20
QGckxk tkxsojPk okGY;k vkgsr- vusd fids gkrkrksaMkyk vkY;kuarj ik.;kokpwu tGkyh vkgsr-
;kewGs ‘ksrdÚ;kaps vkrksukr uqdlku >kys vkgs f’kok; ;k o”khZ egkjk”Vªkrhy lk[kj dkj[kkus 15
ekpZykp can gks.kkj vlY;kus ;kpk lk[kj m|ksxkojgh izpaM eksBk ifj.kke >kyk vkgs-
6- fo|wr rwVoMk%
jkT;kr nq”dkGkps FkSeku
lq: vlrkuk dsanz ljdkjP;k
vlgdkjkeqGs egkjk”Vª l/;k
ohtVapkbZP;k macjV;koj
vlY;kps fp= fnlr vkgs-
jkT;kyk mtkZ ns.kkjs nkHkksG] mj.k
vkf.k ijGh ;sfFky
ohtizdYikrhy ik.kh] fot o
dksG’kkvHkkoh ohtfufeZrh BIi
>kyh vkgs- ;k izdYikaph
ohtfufeZrh {kerk vuqdzes 1950] 800 o 1100 esxkoWV vlwu l/;k ;krwu vuwdzes 300]
250 o 300 esxkoWV brdhp ohtfufeZrh gksrs vkgs- R;keqGs laiw.kZ egkjk”Vª yksM’ksMhaxP;k
leL;sus xzLr vkgs-
7- ohtfcykpk iz’u%
jkT;kr nw”dkGkph izpaM eksBh leL;k HksMlkor vlrkuk R;kpk vizR;{k ifj.kke Eg.kwu fot
fuehZrh o forj.kkoj gks.kkj vkgs- jkT;krhy Fkdhr ohtfcys ‘ksrh mRiknu ulY;kus Fkdhrp
jkgrhy fdaok jkT; ljdkjyk rh iw.kZ djkoh ykxrhy-
21
8- uqdlkuHkjikbZpk eksBk Hkkj%
uSlfXkZd vkiRrheqGs fuekZ.k gks.kkÚ;k ;k fLFkrhr dsanz o jkT; ljdkjoj eksBk vkfFkZd ckstk
iM.kkj vkgs- ;k vkiRrhtU; fLFkrhr fBdwu jkg.;kcjkscj gks.kkÚ;k uwdlkuhpk dkgh va’kh Hkkj
ljdkjyk lgu djkok ykx.kkj vkgs- ,dw.kp toGikl ;koj 10 gtkj rs 20 gtkj djksM :i;s
[kpZ gks.kkj vlwu gk vkfFkZd Hkkj ljdkjyk dks.kR;kgh fLFkrhr isykokp ykx.kkj vkgs-
9- m|ksaxkoj eksBk ifj.kke%
nw”dkGkP;k >Gk QDr ‘ksrhojp ifj.kke djrkr vls ulwu LFkkfud m|ksxkaojgh eksB;k
izek.kkoj >kyk vkgs- ;ke/;s vusd ‘ksrhv/kkjhr m|ksx cGh cMr vkgsr- ;kr eq[;r% lk[kj
m|ksx nw”dkGkpk izR;{k ifj.kke fnlrks- ;k o”khZ mlykxoM {ks= 9-07 yk[k gsDVj brds gksrs rj
gsp {ks= 2011&12 e/;s 10-22 yk[k gsDVj gksrs vf.k 2013&14 lkBh rs [kwip deh vl.kkj
vkgs- ifj.kkeh dksV;ko/kh :i;s [kpZ d:u mHks dsysys lk[kj dkj[kkus mlkfo.kk iMwu vl.kkj
vkgsr- brj m|ksxkauk ik.khVapkbZ o nw”dkGkeqGs fuekZ.k >kysY;k eanhpk eksB;k izek.kkoj >kysyh
vkgs-
10- eksBk fu/kh nq”dkGklkj[;k vkiRrhoj [kpZ%
uSlfxZd vkiRrhyk rksaM
ns.;klkBh brj ckch xkS.k ekuwu
dsanz o jkT; ljdkjpk [kwi eksBk
fu/kh nq”dkGkoj [kpZ gks.kkj vkgs-
fodlu’khy dk;sZ ekxs iMwu
vkfFkZd fodklkyk [khG clukj
vkgs-
22
11- nq”dkGkP;k eq|ko:u izknsf’kd QwV%
nw”dkGkph frozrk o fu/khps forj.k ;k eq|kao:u jkT;karxZr izknsf’kd QwV iMrkuk fnlrs
vkgs- if’pe egkjk”V fo:/n ejkBokMk o fonHkZ vlk gk la?k”kZ fuekZ.k >kyk vkgs- jkT;kr if’pe
egkjk”VkP;k dkgh Hkkxkr nw”dkGkph frozrk tkLr vlwu gh frozrk ejkBokMk o fonHkkZrgh cÚ;kp
izek.kkoj vkgs- ;k Hkkxkauk enrhlkBh miyC/k d:u fnY;k tkr vl.kkÚ;k o izR;{kkr [kpZ gksr
vlukÚ;k fu/kho:u izknsf’kd okn ok<wu QwV iMrkuk fnlrs- g;k izdkjph QwV jkT;kP;k ,dkfREkd
o fn?kZdkyhu fLFkrhpk fopkj djrk eksBh gk.khdkjd Bj.kkj vkgs-
12- ‘ksrh o m|ksx/ka|kaph ik.;kokpwu okuok%
Ikk.;kP;k rwVoM;kewGs ‘ksrhcjkscjp vusd m|ksx vMp.khr vkys vkgsr- lk[kj] dkiM]
QGizfdz;k] vUUk/kkU; izfdz;k] rsy izfdz;k b lkj[ks m|ksx ik.;kokpwu vMp.khr vkgsr-
13- VWadjpk rwVoMk%
jkT;kr lw: vlukjk VWadj}kjk gks.kkjk ik.;kpk iwjoBk viwjk Bjr vlwu fnolsafnol
nw”dkGkph frozrk ok<rs vkgs- jkT;krhy vusd xkokae/khy ik.;kps lkBs laiw”Vkr ;sr vkgsr
23
R;kewGs ik.;kph BapkbZ fuekZ.k gksr vkgs- R;kewGs jkT;kr lw: vlysys VWadj viwjs iMw ykxys
vkgsr-
14- tukojkaph nwjkoLFkk%
ik.;kph fHk”k.k VapkbZ
fuekZ.k >kY;kus tukojkapk
pkÚ;kpk o ik.;kpk iz’u fuekZ.k
>kyk vkgs- v’kk fLFkrhr Lor%pk
mnfuokZgkph [kk=h ulrkuk o
fi.;kP;k ik.;kph [kk=h ulrkuk
tukojkaps laxksiu dj.ks ‘kD;
gksr ukgh- R;keqGs nwHkrh vlks ok
cSy vlksr i.k ;k tukojkaph
doMheksy fderhus dlk;kyk fodzh gksrs ukghrj gh tukojs csokjli.ks lksMwu fnyh tkrkr rj ghp
tukojs ‘ksoVh dks.khrjh dlk;kyk fodr vlrks-fdR;sd tukojs dqiksf”kr >kyh vkgsr rj dkgh
tkxsojp xrizk.k >kyh vkgsr- ‘kklukus tukojkalkBh pkjk Nko.;kaph O;oLFkk dsyh vkgs ijarw
R;kaph la[;k viwjh vkgs- f’kok; rsFks feG.kkjk pkjk ;ksX; ntkZpk ulrks R;keqGs tukojkaph nwjkoLFkk
fuekZ.k >kyh vkgs-
15- QGckxkaph nqnZ’kk%
fi.;kP;k ik.;klkBh ouou
fQjkO;k ykx.kkÚ;k ;k
egkjk”Vkrhy QGckxkaph fLFkrh
lkgthdp u ikg.;klkj[kh >kyh
vkgs- gtkjks gsDVj {ks=kojhy
QGckxk v{kj’k% tGdh ykdMs
24
gksowu clyh vkgsr- QGkaps mRiknu rj lksMkp i.k ;k >kMkaoj lk/ks okGysys ik.kgh f’kYYkd fnlr
ukghr- o”kkZuwo”ksZ tru d:u QGk;ksX; >kYksY;k ;k ckxk o ckxkaps ekyd ;k nks?kkaphgh nwnZ’kk
>kyh vkgs-
16- vUu/kkU;kP;k leL;k%
jkT;Hkjkr nw”dkGkP;k >Gk clr vlrkuk vUu/kkU;kph leL;kgh egRpkph Bjrs- viwÚ;k
ikolkewGs [kfji gaxkekr visf{kr /kkU;ksRiknu gksow ‘kdys ukgh fdacgwuk jCch gaxkekrgh visf{kr
/kkU;ksRiknu >kys ukgh- jkT;kr 25 dksBh Vu /kkU;ksRiknu ‘kD; vlwu xsY;k o”kkhZis{kk 3-5
VDD;kauh deh vkgs- ifj.kkeh egkxkgh lkj[;k leL;k fuekZ.k gksow ‘kdrkr-
17- Hkwi`f”V; o HkwvarxZr ik.;kpk rwVoMk%
Ekkxhy rhu o”kkZiklwu gks.kkÚ;k
viwÚ;k ikolkewGs jkT;Hkjkr Hkwi`f”V; o
HkwvarxZr ik.;kpk izpaM eksBk rwVoMk
fuekZ.k >kyk vkgs- viwÚ;k ikolkewGs
HkwvarxZr ik.;kph ikrGh ok<yh ukgh rj
ik.;kph xjt ok<r xsY;kus R;kpk eksB;k
izek.kkoj milk gksr xsyk vkgs o
fnolsafnol ik.;kph ikrGh [kksykor vkgs-
jkT;kP;k dkgh Hkkxkr rj HkwvarXkZr
ik.;kpk iRrkp ukgh- R;keqGs ,dw.kp
tuftou foLdGhr >kys vkgs-
25
18- eksB;k izek.kkojhy LFkkukarj%
xzkeh.k Hkkxkrhy
nw”dkGkewGs fuekZ.k >kysY;k
leL;sewGs jkT;Hkjkr
eksB;k izek.kkoj LFkykarj
>kys vkgs- toGP;k ‘kgjkr
tkowu feGsy rs dke d:u
mnjfuokZg dj.;kpk iz;Ru
yksd djrkuk fnlrkr-
;kewGs xkos vksl iMysyh
fnlr vkgsr- rj ‘kgjh
Hkkxkoj rk.k fuekZ.k >kyk vkgs- ;krwup osxosxGs Dys’k fuekZ.k gksrkuk fnlrkr- rj ‘kgjh lqfo/kk
viqÚ;k iMr vkgsr-
19- ‘ksrdÚ;kaP;k vkRegR;k%
vfu'pr v’kk ekULkwupk QVdk clwu vMpuhr vkysY;k dtZcktkjh ‘ksrdÚ;kiq<s loZ
laiY;kph fujk’kk fuekZ.k gksowu vusd ‘ksrdjh vkRegR;k djrkuk fnlrkr- cWadkaps rlsp
O;Drhxr dtsZ iw.kZ dj.;kr vi;’kh BjysY;k ‘ksrdÚ;kae/;s gh leL;k tkLr fnlrs- R;krp
nw”dkGkewGs uohu dtZca/kh vlY;kus tquh dtsZ iw.kZ dj.;klkBh uohu dtsZ feGr ukghr- grk’k
gksowu vkRegR;k dj.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kae/;s if’pe egkjk”Vªkrhy vo”kZ.kizo.k Hkkxkrhy rlsp
ejkBokMk o fonHkkZr la[;k tkLr vkgs-
26
izdj.k 5 nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru
5-1 izLrkouk%
nw"dkG fuokj.kklkBh ‘kklu] laLFkk o oS;Drhd LFkjkoj dkgh iz;Ru dsys tkr vkgsr- gs
iz;Ru dkgh vYidkyhu rj dkgh fn?kZdkyhu vkgsr- l/;kP;k fLFkrhpk fuiVkjk dj.;klkBh
vYidkyhu iz;Rukauk izk/kkU; fnys tkr vkgs- ;k fLFkrhr dsY;k tkr vlukÚ;k iz;Rukapk vk<kok
?ks.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
5-2 nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru%
1- nw”dkGxzLr xkokuk VWadjus ik.khiwjoBk% jkT;kr vusd xkokr o okM;kae/;s fuekZ.k
>kysyk ik.khiz’u rkRiwjR;k Lo:ikr lksMfo.;klkBh jkT; ljdkjdMwu VWadjph O;oLFkk dsyh tkr
vkgs- nw”dkGkP;k frozrsuwlkj ;kph la[;k o Qsjs Bjfoys tkr vkgsr- R;keqGs fdek.k fi.;kP;k
ik.;kpk iz’u cÚ;kp izek.kkr lksMfoyk tkr vkgs- ;k VWadjP;k la[;sr o QsÚ;kr xjtsuwlkj ok<
dsyh tk.kkj vkgs-
2- tukojkalkBh pkjk Nko.;k% jkT;krhy nw”dkGkewGs fuekZ.k >kysyk tukojkaP;k pkÚ;kpk
iz’u lksMfo.;klkBh ‘kklu iz;Ru djhr vlwu ;klkBh jkT;kr BapkbZxzLr Hkkxkr pkjk Nko.;k lw:
dsY;k vkgsr- ;k ek/;ekrwu vusd ftYg;krwu tukojkauk pkjk o ik.kh iwjfoys tkr vkgs-
3- yksdkalkBh jkstxkjkph miyC/krk% jkT;krhy yksdkauk jkstxkj miyC/k Ogkok Eg.kwu
ujsxk o eusjxk ;k ek/;ekrwu xzkeiapk;rhP;k lgdk;kZrwu LFkkfud Hkkxkr jkstxkj fo”k;d
dkes iwjfoyh tkr vkgsr-
4- flapuklkBh fBcd lapkoj lwV% jkT;kr ik.kh miyC/k vl.kkÚ;k Hkkxkr o brj Hkkxkrgh
‘ksrhlkBh gks.kkjk HkMhekj ik.khokij Fkkaco.;klkBh fBcd flapu ;kstuk dk;ZfUor dj.;klkBh
‘ksrdÚ;kauk ;k fBcd flpu lapkoj eksB;k izek.kkoj lwV fnyh tkukj vkgs-
5- BapkbZxzLr Hkkxkr vUUk/kkU;kpk iwjoBk% jkT;kr T;k Hkkxkr vUu/kkU;kph froz VapkbZ
fuekZ.k >kyh vkgs v’kk Hkkxkr js’kuP;k ek/;ekrwu iqjslk vUUkiwjoBk dsyk tkr vkgs-
27
6- ‘ksrdÚ;kauk vkfFkZd enr% jkT;kr nw”dkGkewGs ‘ksrhps izpaM uqdlku >kys vlwu ;k
‘ksrdÚ;kauk fnyklk Eg.kwu gsDVjh 3000 :i;s fnys tkukj vkgsr-
7- fotfcykr loyrh% jkT;krhy ‘ksrhiaiklkBh okij.;kr ;s.kkÚ;k fotfcykr ‘ksrdÚ;kauk
loyr ns.;kr ;s.kkj vlwu ‘ksrdÚ;kaojhy vkfFkZd Hkkj deh dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
8- ‘ksrlkjk o ik.khiVVhr lwV% nw"dkGtU; fLFkrhr ‘ksrhojhy lkjk o dj ?ksrys tkr ukghr
o ik.;kojhy djgh eki dj.;kr ;srhy-
9- QGckxkalkBh vuwnku% QGckxkaps gks.kkjs uqdlku Hk:u dk<.;klkBh R;koj vuwnkukph
rjrwn dj.;kph ‘kD;rk vkgs-
10- jsYosus ik.kh vk.k.;kpk fopkj% jkT;krhy ik.;kph leL;k lksMfo.;klkBh dsanzkP;k enrhus
ik.khVapkbZxzLr Hkkxkr jsYosus ik.kh vk.k.;kpk fopkj lq: vlwu egkjk”Vª ‘kklu R;klkBh
iz;Ruf’ky vkgs-
11- ik.khiwjoB;klkBh eksBk fu/kh% jkT;kr mnHkoYksY;k ;k vkLekuh vkiRrh’kh lkeuk
dj.;klkBh jkT; ljdkj dkgh va’kh iz;Ru djhr vlwu ;ke/;s ik.khiqjoV;klkBh eksB;k fu/khph
rjrwn dsyh vkgs f’kok; ;kr xjtsuwlkj ok<gh dj.;kr ;s.kkj vkgs- jkT;kps eq[;ea=h i`fFojkt
pOgk.k ;kauh ek/;eka’kh cksyrkuk ekxsy R;kyk pkjkNko.kh o ik.khiwjoBk VWadj ns.;kr ;sbZy f’kok;
VapkbZxzLr Hkkxkr jsYosus ik.kh iwjfo.;kps izLrko fopkj/khu vkgsr o R;klkBh fu/kh deh iMw fnyk
tk.kkj ukgh vls lkaxhrys-
12- nw”dkGxzLrkauk ifj{kk ‘kqYdkr loyr% f’kokth fo|kihBkP;k O;oLFkkiu ifj”knsus
nw”dkGxzLr fo|kFkkZauk ifj{kk ‘kqYdkr lqV ns.;kpk fu.kZ; ?ksryk vkgs- ;kpk Qk;nk lkrkjk] lkaxyh
o f’kjksG rkywD;krhy fo|kFkkZauk gksukj vkgs- ;klkBh 50 iS’kkais{kk deh vk.ksokjhpk fud”k
yko.;kr vkyk-
13- jktdh; O;Drhapk o m|kstdkaPkk nw”dkGxzLrkauk O;Drh’k vk/kkj% cÚ;kp jktdkj.;kauh
o m|kstdkauh vkiY;k lkekthd cka/khydhP;k Hkwfedsrwu nw”dkGxzLrkauk osxosxG;k Lo:ikr
enr dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- ldkG o`Rri= lewgkus nw”dkGxzLrkalkBh Lora=
yksdlgHkkxkrwu QaMkph mHkkj.kh dsyh vlwu R;k ek/;ekrwugh enrhpk pkaxyk vks?k feGrks vkgs-
28
14- nw”dkG fu/khyk vf/kdkÚ;kapk ixkj% jkT;krhy 90 gtkj jktif=r ,df=r ;sowu vkiyk
nksu fnolkpk ixkj nw”dkG fuokj.;klkBh 30 dksBha :i;kapk fu/kh tek dsyk vkgs-
15- ryko Hkj.;klkBh ‘kklukdMwu fu/kh% jkT;krhy nw”dkGxzLr Hkkxkrhy rykokr ik.;klkBh
‘kklukus fu/kh miyC/k d:u fnyk vlwu ;k ik.;kpk fi.;klkBh o tukojkalkBh okij dj.;kr
;s.kkj vkgs- fejtP;k uthdpk Hkksls rykokr EgSlkG ;kstusrwu ik.kh Vkd.;klkBh ‘kklukdMwu
vkB dksVh :i;s fu/kh feGkyk vkgs-
16- 2270 dksBh :i;kaph dsanzkdMs ekx.kh% nw”dkGkyk rksaM ns.;klkBh dsanzkdMwu feG.kkjh
jDde iwjs’kh ulwu dsanzkus Bjfoysys pkjkewY; rlsp ik.khiwjoB;klkBh ;s.kkjk [kpZ ;kaP;krhy
rikor Hk:u dk<.;klkBh jkT; ‘kklukus dsanzkdMs vk.k[kh 2270 dksBh :i;kaph ekx.kh dsyh
vkgs-
17- BapkbZxzLr xkokauk loyrh% 50 VDdsis{kk deh vkusokjh vlysY;k nw"dkGxzLr Eg.kwu
tkghj dsysY;k xkoke/;s uG ik.khiwjoBk o d`”kh iaikP;k fot fcykr loyr] lgdkjh dtkZps
:ikarj.k] fo|kF;kZaps ifj{kk ‘kwYd eki o ‘ksrh’kh fuxMhr dtZolwyhyk LFkxhrh vlk ykHk ;k
xkokauk feG.kkj vkgs-
18- d`”khiaikP;k ohtfcykr loyr% nw”dkGtU; fLFkrhr laiw.kZ egkjk”Vkr oht chykr
‘ksrdÚ;kauk 3:i;s 44 iSls ;k ohtnjk,oth 1:i;s 10 iSls ohtnj ‘kklukus ekU; dsyk vkgs-
;klkBh izk- ,u Mh ikVhy ;kauh fo’ks”k iz;Ru dsys-
19- nw”dkGxzLr ‘ksrdÚ;kauk vkfFkZd enr% 50 iS’kkis{kk deh vkusokjh vlukÚ;k Hkkxkrhy
‘ksrdÚ;kauk gsDVjh 3000 :i;s ns.;kps vkns’k jkT; ljdkjus dk<ys vkgsr- ;klkBh dsanzkus 778
dksBh :i;s enr tkghj dsyh vkgs- R;kiSdh 563 dksBh :i;s ‘ksrdÚ;kauk uqdlku HkjikbZ Eg.kwu
ns.;klkBh Eg.kwu [kpZ dj.;kr ;s.kkj vkgsr-
20- MkWDVjkaph nw”dkGkyk nhM dksVhph enr% jkT;krhy vkjksX; foHkkxkrhy MkWDVjkauh ,d
fnolkapk ixkj Eg.kwu rCcy vkMhp dksVh :Ik;kapk fu/kh nw”dkGklkBh miyC/k d:u fnyk vkgs-
v’kkp izdkjps enrhps vks?k ok<r xsys rj ;kpk nw”dkG fuokj.;klkBh ;kpk uDdhp mi;ksx
gksbZy-
29
izdj.k 6 nq”dkG fuokj.;klkBh mik;;kstuk%
6-1 izLrkouk%
nw”dkG fuokj.;klkBh LFkku o dkyijRos iw<hyizek.ks vYidkyhu o fn?kZdkyhu mik;;stuk
djrk ;srhy-
6-2 mik;;kstuk%
1- ik.kyksV {ks= O;oLFkkiu%
ik.kyksV {ks= O;oLFkkiukrwu izR;sd Hkkxkr iM.kkjs ik.kh frFksp vMowu o ewjowu ty o Hkweh
la/kkj.k gks.ks xjtsps vkgs- yksdtkxzrhP;k ek/;ekrwu ikuyksV {ks= fo”k;d dk;Zs d:u LFkkfud
ik.kh O;oLFkkiukyk izk/kkU; fnys ikghts-
2- tyla/kkj.k%
tyla/kkj.kklkBh eksB;k /kj.kkaiklwu ukykcaMhxi;Zar loZ izdkjps midze jkcfo.ks jkT;kP;k
fn?kZdkyhu fLFkrhpk fopkj djrk xjtsps vkgs- ;klkBh eksBk vkfFkZd [kpZ gksow ‘kdrks ijarw izR;sd
30
o”khZ rkRiwjR;k Lo:ikr dsY;k tkukÚ;k mik;;kstukis{kk R;koj ,dnkp dk;eLo:ih mRRkj ‘kks/kus
dsaOgkgh pkaxys- jkT;kr dksYgkiwjh i/nrhps ca/kkjs o vkgsr R;kis{kk nwiVhus ok<fous xjtsps vkgs-
3- d`f=e ikml%
uSlfXkZdfjR;k ikml iMsy ;kph okV ikgr ikoLkkGk ?kkyfo.;kis{kk ikolkG;kP;k
lqjokrhiklwup d`f=e ikolklkBh¼DykmM’ksMhaXk½ iz;Ru dsys ikghtsr- tjh uarj uSlfXkZd ikml
iMyk rjh tkLrhps ik.kh okgwu xsys rjh pkysy i.k [kk=hf’kj o”kZHkj iwjrhy brds ik.khlkBs Hkjsi;Zar
gs iz;Ru djkosp ykxrhy- cnyR;k dkGkr o cnyR;k gokekufo”k;d vfo”dkjkr uSlfXkZd
ikolkph okV ikgwu pky.kkj ukgh-
4- ;ksX; i/nrhus tehuhph e’kkxr dj.ks%
iM.kkjs ikolkPks ik.kh tkxhp ewjfo.;klkBh ‘ksrtehuhph f{krht lekarj ikrGhr e’kkxr
dsyh ikghts- ;kewGs tehuhr vksykok fn?kZdkG fVdwu jkgw ‘kdsy o d`f=e flapukph Qkjlh xjt
Hkklukj ukgh- f’kok; ty o e`nk la/kkj.kkyk enr gksbZy-
5- o`{kykxoM%
31
gokekufo”k;d vusd iz’ukaps mRrj Eg.kts o`{kykxoM o laxksiu- o`{kkaP;k vfLFkRokewGs itZU;kr
ok< gksrs- o nw”dkGklkj[;k vkiRrhph frozrk deh gksrs-
6- tehuhps vkPNknu%
deh ik.;koj fidkaps mRiknu
?ks.;klkBh tfeuhrhy ik.;kP;k
izek.kkps lao/kZu dj.ks xjtsps vkgs-
R;klkBh ckf”iHkoukus ik.kh u”V gksow
u;s Eg.kwu tehuhoj ikykikpksG;kps
vkPNknu dj.ks xjtsps vkgs-
7- tyiw.kjHkj.k%
ikolkpk iM.kkjk izR;sd Fksac ik.kh fofo/k ek/;ekrwu vkMowu o tkxhp ftjowu HkwvarxZr
ik.;kph ikrGh ok<fork ;srs- ;kewGs mUgkG;kr fi.;klkBh rlsp brj okijklkBhgh eqcyd ik.kh
miyC/k gksow ‘kdrs- ;kpkp ,d iz;ksx vkSjaxkckntoGP;k nkSyrkcknP;k xzkelsodkus d:u
xkokrhy iwohZPkk ik.khiz’u dk;epk lksMfo.;klkBh iz;Ru dsys vkgsr-
8- ihdjpusr cny%
gokekukP;k vuw’ka?kkus fid jpuk Bjr vlrs- ijarw ekuoh gO;klkik;h ‘ksrhps O;kikjhdj.k
gksowu fid i/nrh cnyyh vkgs- ;kpkp ifj.kke Eg.kwu ;k fidkauk eksB;k izek.kkoj ik.;kpk okij
gksrks o fi.;klkBh ik.;kps nwfHkZ{k tk.kors- Eg.kwup HkSxksfyd ?kVdkapk fopkj d:u fid i/nrhr
cny dsys ikghtsr-
9- vpwd gokekufo”k;d vanktkph xjt%
Hkkjrh; gokeku [kkR;kdMwu feG.kkjs gokekufo”k;d vankt gs cÚ;kp osGk fudkeh Bjrkr-
ifj.kkeh laHkkO; /kksdsnk;d ifjfLFkrhpk vankt u vkY;kus iwoZfu;ksthr vjk[kMk r;kj d:u
nw”dkGklkj[;k ifjLFkrh’kh ;ksX; izdkjs lkeuk djrk ;sr ukgh- Eg.kwu vpwd gokekufo”k;d
vanktkph xjt vkgs-
32
10- ‘kgjh Hkkxkr gks.kkjk ik.;kpk vfrokij VkG.ks%
Xkzkeh.k HkkxkP;k rqyusr ‘kgjkae/;s ik.;kpk okij HkfMekji.ks gksrs- ;kps izek.k izpaM vlwu
[kwi eksB;k izek.kkoj ik.kh QDr ?kjxqrh okijklkBh Eg.kwu okijys tkrs- f’kok; gs ik.kh okijkuarj
dks.kR;kgh izdkjps ‘kqf/ndj.k u djrk un;kae/;s lksMys tkrs- R;keqGs ukxfjsdkaps vkjksX; /kksD;kr
rj ;srsp f’kok; rs ik.kh fi.;k;ksX; o okijk;ksX; jkgr ukgh- ik.;kpk deh okij o ik.;kpk
iw.kZokij ;kewGs ik.;kph leL;k cÚ;kp va’kh deh gksow ‘kdrs-
11- nw"dkGh dkyko/khr ‘ksrdÚ;kaph fotfcys] dtsZ]ik.khiVVh o ‘ksrlkjk eki dj.ks%
nw”dkGkus gksjiG.kkÚ;k ;k egkjk”Vªkrhy ljdkj ek= ‘ksrdÚ;kadMwu fotfcys]
dtsZ]ik.khiVVh o ‘ksrlkjk bZ vkfFkZd HkkjkP;k ckch olwy djhrp vlrs- R;kewGs nw”dkGkph frozrk
vk.k[kh ok<.;kl enr gksrs- rj v’kk dkyko/khr ;k lokZae/kwu ‘ksrdÚ;kauk lwV nsowu iM.kkjk
vkfFkZd Hkkj ‘kklukus lgu djkok-
12- ‘ksrhps ;ka=hdhdj.k%
ikjaikjhd ‘ksrh ra=kewGs eksB;k izek.kkoj
ik.;kpk o brj xks”Vhapk viO;; gksrks- eksB;k
izek.kkr ik.kh okijkewGs ik.;kps lkBs yodj
laiw”Vkr ;srkr- ;koj mik; Eg.kwu ‘ksrhps
;ka=hdhdj.k dj.ks xjtsps vlrs- fBcd
flapuklkj[;k ra=Kkukus deh ik.kh fn?kZdky
fBdowu okijrk ;srs-
13- ik.;kpk okij dkVdljhus dj.ks%
laiw.kZ egkjk”V nw”dkGkP;k >Gk lgu djhr vlrkuk dkgh xHkZJhear yksd iS’kkP;k cGkoj
ik.;kpk HkMhekj okij djhr vlrkr- gkWVsye/;s] ‘kkWoj o ckFklkBh rlsp fu;ferP;k
okijklkBhgh ik.;kpk vrhokij gksr vlrks- gk okij VkGyk ikghts o dkVdljhus ik.kh okijys
ikghts-
14- ‘ksrhlkBh fBcd flapukpkp okij%
33
‘ksrhyk ;ksX; i/nrhus ik.kh iwjoBk dj.;klkBh fBcd flapukpk okij dj.;klkBh jkT;
ljdkj iwjLd`r vlwu R;klkBh ;kstuk vk[k.;kr ;sr vkgsr- ‘ksrdÚ;kauk ;klkBh loyr fnyh
tkrs- ;krwu ik.;kpk izHkkohi.ks ik.;kpk okijgh gksrks-
fu"d”kZ%
egkjk”Vª gk l/;k Hkh”k.k nw”dkGkus xzLr vkgs- ;kph frozrk fnolsafnol ok<rs vkgs- ;kP;k
fuokj.kklkBh dsanz o jkT; ljdkjus rkRiwjR;k Lo:ikr loZrksijh iz;Ru dsys ightsr- f’kok;
jkT;kP;k fn?kZdkyhu fodklklkBh o nw”dkGkoj dk;eLo:ih ekr dj.;klkBh eksB;k izek.kkoj
ik.kyksV {ks= O;oLFkkiukph o brj dkgh dk;sZ dsyh ikghtsr- ;kfo”k;h oj vki.k ppkZ dsyh vkgs-
EgSlkG ;kstusewGs jkT;krhy dkgh Hkkxkrhy nw”dkGkph frozrk [kwi va’kh deh >kyh vkgs- v’kkp
izdkjP;k ;kstuk jkT;kP;k brjgh Hkkxkr d:u nq”dkGkoj ekr djrk ;sby- un;ktksM izdYi]
uohu /kj.kkaph mHkkj.kh] dksYgkiwj i/nrhps ca/kkjs] uohu ykac iY;kP;k eksBeksB;k milk flapu
;kstuk] fBcd flapukpk loksZrksijh okij] jsuokWVj gkosZfLVax] ;ksX; e’kkxrh o ;ksX; fidjpuk
;k}kjk nq”dkGkoj uDdhp ekr djrk ;sby-
lanHkZ%
o nSfud ldkG]
o Combating drought in Maharashtra, Dushkal Hatavu Manus Jagavu, (DHMJ
Drought Forum) 2007
o Drought In India: Challenges & Initiatives, Poorest Areas Civil Society
(Pacs) Programme 2001-2008

More Related Content

What's hot

Hindi NCERT Class 2
Hindi NCERT Class 2Hindi NCERT Class 2
Hindi NCERT Class 2
HimanshuSharma1135
 
28 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue9
28 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue928 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue9
28 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue9
Akhil Bharat Mahasabha
 
Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers
DrSatya Kushwaha
 
16 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue3
16 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue316 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue3
16 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue3
Akhil Bharat Mahasabha
 
दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16
दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16
दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16
socialdiary
 
Nutrition
Nutrition Nutrition
Nutrition
Kailash Nagar
 
yoga and health
 yoga and health yoga and health
yoga and health
Kailash Nagar
 
Vestige Ganodarma Ke Fayede
Vestige Ganodarma Ke FayedeVestige Ganodarma Ke Fayede
Vestige Ganodarma Ke Fayede
Muveen Ahmed
 
समान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार Common diseases and home remedies
समान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार   Common diseases and home remediesसमान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार   Common diseases and home remedies
समान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार Common diseases and home remedies
Kailash Nagar
 
first aid treatment
 first aid treatment first aid treatment
first aid treatment
Kailash Nagar
 
ENC Times January 01,2017
ENC Times January 01,2017ENC Times January 01,2017
ENC Times January 01,2017
ENC
 
ENC Times -August 02,2016
ENC Times -August 02,2016ENC Times -August 02,2016
ENC Times -August 02,2016
ENC
 
ENC Times- January 04,2017
ENC Times- January 04,2017ENC Times- January 04,2017
ENC Times- January 04,2017
ENC
 
infectious disease
 infectious disease infectious disease
infectious disease
Kailash Nagar
 
ENC Times March 11,2017
ENC Times March 11,2017ENC Times March 11,2017
ENC Times March 11,2017
ENC
 
ENC Times- January 12,2017
ENC Times- January 12,2017ENC Times- January 12,2017
ENC Times- January 12,2017
ENC
 
Alsi mahima
Alsi mahima Alsi mahima
Alsi mahima
Om Verma
 
दैनिक सोशल डायरी 12-03-16
दैनिक सोशल डायरी 12-03-16दैनिक सोशल डायरी 12-03-16
दैनिक सोशल डायरी 12-03-16
Ahemad Qureshi
 

What's hot (20)

Hindi NCERT Class 2
Hindi NCERT Class 2Hindi NCERT Class 2
Hindi NCERT Class 2
 
28 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue9
28 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue928 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue9
28 may-2014 to-03-jun-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue9
 
Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers
 
16 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue3
16 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue316 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue3
16 april-2014 to-22-april-2014-hindu_sabhavarta_year38_issue3
 
दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16
दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16
दैनिक सोशल डायरी दि. 06-03-16
 
Nutrition
Nutrition Nutrition
Nutrition
 
Sathyaranjan
SathyaranjanSathyaranjan
Sathyaranjan
 
Shiksha yojna
Shiksha yojnaShiksha yojna
Shiksha yojna
 
yoga and health
 yoga and health yoga and health
yoga and health
 
Vestige Ganodarma Ke Fayede
Vestige Ganodarma Ke FayedeVestige Ganodarma Ke Fayede
Vestige Ganodarma Ke Fayede
 
समान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार Common diseases and home remedies
समान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार   Common diseases and home remediesसमान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार   Common diseases and home remedies
समान्य रोगों का निवारण तथा घरेलू उपचार Common diseases and home remedies
 
first aid treatment
 first aid treatment first aid treatment
first aid treatment
 
ENC Times January 01,2017
ENC Times January 01,2017ENC Times January 01,2017
ENC Times January 01,2017
 
ENC Times -August 02,2016
ENC Times -August 02,2016ENC Times -August 02,2016
ENC Times -August 02,2016
 
ENC Times- January 04,2017
ENC Times- January 04,2017ENC Times- January 04,2017
ENC Times- January 04,2017
 
infectious disease
 infectious disease infectious disease
infectious disease
 
ENC Times March 11,2017
ENC Times March 11,2017ENC Times March 11,2017
ENC Times March 11,2017
 
ENC Times- January 12,2017
ENC Times- January 12,2017ENC Times- January 12,2017
ENC Times- January 12,2017
 
Alsi mahima
Alsi mahima Alsi mahima
Alsi mahima
 
दैनिक सोशल डायरी 12-03-16
दैनिक सोशल डायरी 12-03-16दैनिक सोशल डायरी 12-03-16
दैनिक सोशल डायरी 12-03-16
 

More from Malhari Survase

India- Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...
India-  Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...India-  Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...
India- Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...
Malhari Survase
 
Soil management (mruda vyvasthapan marathi)
Soil management (mruda vyvasthapan  marathi)Soil management (mruda vyvasthapan  marathi)
Soil management (mruda vyvasthapan marathi)
Malhari Survase
 
Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh marathi)
Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh  marathi)Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh  marathi)
Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh marathi)
Malhari Survase
 
Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh marathi)
Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh  marathi)Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh  marathi)
Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh marathi)
Malhari Survase
 
Population (loksankhya marathi)
Population (loksankhya  marathi)Population (loksankhya  marathi)
Population (loksankhya marathi)
Malhari Survase
 
Settelments (vasahati) marathi
Settelments (vasahati)  marathiSettelments (vasahati)  marathi
Settelments (vasahati) marathi
Malhari Survase
 
Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)
Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)
Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)
Malhari Survase
 
Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)
Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)
Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)
Malhari Survase
 
Introduction to tourism geography- Marathi
Introduction to tourism  geography- MarathiIntroduction to tourism  geography- Marathi
Introduction to tourism geography- Marathi
Malhari Survase
 
Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...
Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...
Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...
Malhari Survase
 
Procedure to Obtain Patents in India
Procedure to Obtain Patents in IndiaProcedure to Obtain Patents in India
Procedure to Obtain Patents in India
Malhari Survase
 
POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...
POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...
POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...
Malhari Survase
 
CREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIA
CREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIACREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIA
CREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIA
Malhari Survase
 
Diagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga Basin
Diagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga BasinDiagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga Basin
Diagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga Basin
Malhari Survase
 
Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...
Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...
Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...
Malhari Survase
 
Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...
Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...
Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...
Malhari Survase
 
CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...
CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...
CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...
Malhari Survase
 
A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...
A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...
A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...
Malhari Survase
 
Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...
Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...
Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...
Malhari Survase
 
Irrigation development in panchaganga basin
Irrigation development in panchaganga basinIrrigation development in panchaganga basin
Irrigation development in panchaganga basin
Malhari Survase
 

More from Malhari Survase (20)

India- Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...
India-  Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...India-  Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...
India- Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadh...
 
Soil management (mruda vyvasthapan marathi)
Soil management (mruda vyvasthapan  marathi)Soil management (mruda vyvasthapan  marathi)
Soil management (mruda vyvasthapan marathi)
 
Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh marathi)
Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh  marathi)Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh  marathi)
Introduction to soil geography (mruda bhugolachi olakh marathi)
 
Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh marathi)
Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh  marathi)Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh  marathi)
Introduction to human geography (manavi bhugolachi olakh marathi)
 
Population (loksankhya marathi)
Population (loksankhya  marathi)Population (loksankhya  marathi)
Population (loksankhya marathi)
 
Settelments (vasahati) marathi
Settelments (vasahati)  marathiSettelments (vasahati)  marathi
Settelments (vasahati) marathi
 
Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)
Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)
Factors affecting tourism development (Paryatanavar Parinam Karnare Ghatak)
 
Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)
Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)
Impact of tourism (paryatanache parinam- marathi)
 
Introduction to tourism geography- Marathi
Introduction to tourism  geography- MarathiIntroduction to tourism  geography- Marathi
Introduction to tourism geography- Marathi
 
Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...
Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...
Classification and recent trend in tourism (पर्यटन वर्गीकरण व पर्यटनातील नवी...
 
Procedure to Obtain Patents in India
Procedure to Obtain Patents in IndiaProcedure to Obtain Patents in India
Procedure to Obtain Patents in India
 
POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...
POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...
POTENTIALITY OF RAINWATER HARVESTING IN DANGE COLLEGE CAMPUS OF HATKANANGALE ...
 
CREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIA
CREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIACREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIA
CREATING AWARENESS FOR THE CASHLESS ECONOMY OF INDIA
 
Diagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga Basin
Diagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga BasinDiagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga Basin
Diagnosis of Soil Texture for Soil Erosion Risk Assessment in Panchaganga Basin
 
Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...
Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...
Alkaline Soils and it’s Improvement in Panchganga Basin (Maharashtra): A Geog...
 
Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...
Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...
Geographic Analysis of Erosion Prone Areas and Soil Erosion in Panchaganga Ba...
 
CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...
CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...
CHANGING CROPPING PATTERN IN PANCHAGANGA BASIN, MAHARASHTRA: A GEOGRAPHICAL I...
 
A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...
A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...
A STUDY OF FERTILITY STATUS OF SOIL AND NUTRIENTS RECOMMENDATIONS IN PANCHGAN...
 
Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...
Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...
Diagnosis & Improvement of Degraded Soils in Panchaganga Basin (Maharashtra):...
 
Irrigation development in panchaganga basin
Irrigation development in panchaganga basinIrrigation development in panchaganga basin
Irrigation development in panchaganga basin
 

Drought in Maharashtra (Marathi) 2012&13

  • 1. izdYi vgoky ch-,- Hkkx rhu] Hkwxksy’kkL= foHkkx ek-v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft-dksYgkiwj izdYi vgoky ^Ekgkjk”Vªkrhy nq”dkG* ¼2012&13½
  • 2. 2 lar Kkus’oj f’k{k.k laLFkk] bLykeiwj- ch-,- Hkkx rhu] Hkwxksy’kkL= foHkkx vH;kld ekxZn’kZd o foHkkxÁew[k Ák- MkW- ,e- ,u- lqjols M.A., NET, Ph.D. Hkqxksy’kkL= foHkkx] ek-v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft-dksYgkiwj- 2012&13 fo|kF;kZps uko jksy ua- fo|kF;kZps uko jksy ua- Jh- [kksr vfuy mRre 37 Jh- ikaMo lfpu x.kirh 66 Jh- tk/ko vfer foykljko 15 dq- ikVhy dfork ckcklkks 57 Jh- dkacGs ek:rh ckxy 29 Jh- ikVhy fuys’k ikaMwjax 58 Jh- dkacGs joh v’kksd 31 Jh- iokj LoIuhy y{e.k 69 dq- fdVs vuqjk/kk ukenso 38 Jh- iokj lkxj jktkjke 71 dq- yksgkj la?k”kkZ ckGklksk 42 Jh- jtiwr j.kftrflax jkeflax 73 dq- vksek..kk es?kk egkohj 52 Jh- lqrkj x.ks’k f’kokth 80 Jh- ikaMo ekars’k ukenso 65 dq- rsjnkGs efu”kk ckcklkks 83 Jh- ikaMo izfni ckGklksk 68 dq- mnxkos vf’ouh egkohj 90 ^Ekgkjk”Vªkrhy nq”dkG* ¼2012&13½ ek-v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft-dksYgkiwj- izdYi vgoky
  • 3. 3 lar Kkus’oj f’k{k.k laLFkk] bLykeiwj ek- v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys] ft- dksYgkiwj Hkwxksy’kkL= foHkkx izek.ki= izekf.kr dj.;kr ;srs dh] Jh @ dq -------------------------------------------------------------------- gk @ gh egkfo|ky;kph fu;ehr fo|kFkhZ @ fo|kFkhZuh vlwu ;kus @ fgus f’kokth fo|kfiBkP;k vH;klØekizek.ks lu 2012&13 ;k ’kS{kf.kd o"kkZrhy {ks=kH;kl izdYi lek/kkudkjdfjR;k iq.kZ dsYkk vlwu lkscr izdYi vgoky lknj djhr vkgs- lnj izdYi vgokykph jpuk ’kkL=h; Lo:ikr o O;ofLFkrfjR;k dsYkh vkgs- foHkkx izew[k o ekxZn’kZd Hkwxksy’kkL= foHkkx ek- v..kklkgsc Mkaxs egkfo|ky; gkrd.kaxys]ft- dksYgkiwj
  • 4. 4 vuqØef.kdk izdj.k ri'khy iku uacj ifgys izLrkouk izLrkouk] mís'k] ekfgrhpk vk/kkj o vH;kli/nrh] vH;kl{ks= 5 nqljs egkjk”Vªkph HkkSxksfyd fLFkrh LFkku] foLrkj] Hkweh] Hkwi`”Vjpuk] gokeku] e`nk] ous] [kfutlaiRkh] tyflapu] Hkwfemi;kstu] fid i/nrh] i’kw/ku 8 frljs nw”dkGkph l/;fLFkrh izLrkouk] nq”dkGkph frozrk] 12 PkkSFks nw”dkGkps ifj.kke izLrkouk] nw”dkGkps ifj.kke 18 ikpos nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru izLrkouk] nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru 26 lgkos nq”dkG fuokj.;klkBh mik;;kstuk o fu”d”kZ izLrkouk] mik;;kstuk] fu”d”kZ 29
  • 5. 5 izdj.k 1- izLrkouk 1-1 izLrkouk egkjk”Vª gs ,d Hkkjrkrhy fodlhr jkT; vlys rjh l/;k rs Qkj eksB;k nq”dkGh fLFkrhrwu tkr vkgs- ekxhy nksu o”kkZrhy viwÚ;k ikolkewGs jkT;kr froz ik.khVapkbZ fuekZ.k >kyh vkgs- R;kewGs toGtoG v/;kZgwu vf/kd egkjk”Vª nq”dkGkP;k izpaM >Gk lkslr vlwu eksB;k izek.kkoj yksd R;kus =klysys vkgsr- iq.ks eqacbZlkj[;k ‘kgjkr R;kph frozrk deh tkuor vlyh rjh ‘kgjkuthdP;k xkokiklwu laiw.kZ xzkeh.k egkjk”VªHkj vxnh fi.;kP;k ik.;kphgh ouou lq: vkgs- tkrk tkrk vxnh lgti.ks ikfgys rjh ik.;klkBh efgykaph ik;ihV fun’kZukl ;srs- rj mUgkG;kP;k leksj tkrkuk ;kph frozrk izpa< ok<rs vkgs- UkSlfXkZd ifjfLFkrhpk ekuoh thoukojhy izpaM eksBk vk?kkr vlwu R;kewGs vla[; yksd o loZp tuthou foLdGhr >kys vkgs- egkjk”Vªkrhy toGikl 70 VDds xkoke/;s ik.;kps lk/ku 500 eh is{kk tkLr varjkoj o 15 eh is{kk [kksy vlsp vkgs- brdsp uOgs rj 1@4 dqVawfc;kauk fi.;klkBh rjh eqcyd ik.kh feGsy ;kph ‘kk’orh ukgh- oYMZ cWadsP;k lOgsZ{k.kkrwu vls vk<Gys dh xzkeh.k egkjk”VªkP;k dqVwafc;kauk fnolkps nksu rkl ikf.k xksGk dj.;klkBh tkrkr rj mUgkG;kr vk.k[kh ok< gksrs- RkkRiwjR;k Lo:ikr mik;;kstuk Eg.kwu ik.kh iqjoB;klkBh egkjk”Vª ‘kklu izfro”khZ ‘ksdMks dksBh :i;s [kPkZ djrs o ik.;kph froz ik.khVapkbZ vl.kkÚ;k Hkkxkr fi.;klkBh ik.kh iqjfors- ik.;kP;k ;k leL;seqGs xzkeh.k Hkkxkrhy vkjksX;koj gh eksB;k izek.kkoj ifj.kke fnlwu ;srks- viwÚ;k o iznwf”kr ik.;kewGs m”ek?kkr] MkaX;k [kksdyk] Mk;fj;k b lkj[ks vktkj fuekZ.k gksrkr- brdsp uOgs rj ikf.kVapkbZeqGs vusd O;fDrauk o ygku eqykauk Lorkpk tho xeokok ykxrks- ;kpk o brj ?kVdkapk ,df=r ifj.kke Eg.kwu egkjk”Vªkr ckye`R;wps izek.k nj gtkjh 28 brds vlwu egkjk”VªkP;k ukf’kd] tkyuk] ;orekG] cqy<k.kk o xMfpjksyh ftYg;kr gsp izek.k 75 i;Zr ok<ys vkgs-
  • 6. 6 nq”dkGkpk ekuoh thoukoj izR;{k o vizR;{k ifj.kke Eg.kwu egkjk”Vªkrhy xzkeh.k Hkkxkrhy ljkljh 60 VDds turk fiMhr vkgs- ‘kgjkrhy fiMhrkaps izek.k deh vlwu nq”dkGkP;k vizR;{k >Gk R;kaukgh eksB;k izek.kkoj HksMlkor vkgsr- rj ;k nq”dkGkph frozrk ejkBokMk] fonHkkZr eksB;k izek.kkr vlwu ;sFkhy 85 VDds turk nq”dkGfi<hr vkgs- xzkeh.k yksdla[;sP;k tkLr izek.kkewGs egkjk”Vª gs ,d ‘ksrhiz/kku jkT; vkgs- ‘ksrh gkp ;sFkhy ftou’kSyhpk ew[; vk/kkj vkgs- jkT;krhy 55 VDds is{kk tkLr yksd ‘ksrhoj vk/kkjhr vkgsr- rj xzkeh.k Hkkxkrhy 80 VDds yksd ‘ksrhoj vk/kkjhr vkgsr- R;ke/;s 42 VDds ‘ksrdjh o 38 VDds ‘ksretwj vkgsr- ik.;kf’kok; ‘ksrh ‘kD; ulY;kus jkT;krhy ‘ksrh {ks= eksB;k izek.kkoj izHkkfor vkgs- ‘ksrhewGs ‘ksrh vk/kkjhr m|ksx/kans izHkkfor >kys vkgsr- ;kph lokZr eksBh >G lk[kj m|ksxkyk clyh vlwu 2013&14 ;k o”kkZrhy lk[kj mRiknuko:u gs y{kkr ;sbyp- ‘ksrh m|ksx/kans lsok b lkj[;k vusd {ks=kl ;kph izR;{k o vizR;{k >G iksgpr vlwu okjaokj iM.kkjk nq”dkG gh ,d egkjk”Vªkiw<hy eksBh leL;k cuyh vkgs- ,d uSlfxZd egRoiw.kZ leL;k Eg.kwu Hkwxksy’kkL=K ;k ?kVusdMs MksGs>kd u djrk oSpkjhd] oSKkfud o leL;k lksMfo.;kP;k n`f”Vdks.kkrwup ikgr vlrkr- vkEghgh Hkwxksy’kkL=kps vH;kld fo|kFkhZ Eg.kwu v[kaM egkjk”Vªkyk HksMlkoukÚ;k ;k leL;spk oSKkfud n`f”Vdks.kkrwu vH;kl dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- 1-2 mÌs’k lnjph vH;kl izdYi dj.;kekxps eq[; mÌs’k iq<hyizek.ks--- 1- fulxZfuehZr leL;k Eg.kwu nq”dkGkph dkj.kfeekalk dj.ks- 2- egkjk”VªkP;k HkkSxksfyd ifjfLFkrhpk nq”dkGk’kh lglac/k ‘kks/k.ks- 3- nq”dkGkP;k l/;fLFkrhpk vk<kok ?ks.ks- 4- nq”dkGkP;k ifj.kkaekaps fo’ys”k.k dj.ks- 5- nq”dkG fuokj.;klkBh dsY;k xsysY;k enrhpk vk<kok ?ks.ks-
  • 7. 7 6- nq”dkG fuokj.;klkBh dk;eLo:ih mik;;kstuk lqpfo.ks- 1-3 ekfgrhpk vk/kkj o vH;kli/nrh% {ks=HksVhpk Hkkx Eg.kwu egkjk”Vªkrhy dkgh nq”dkGxzLr Hkkxkr O;Drhxr rlsp xVkxVkauh HksVh fnY;k- ijarw laiw.kZ egkjk”Vª {ks=HksVhrwu ikg.ks ‘kD; uOgrs- R;kewGs ekfgrh feGfo.;klkBh brj lk/kukapkgh vk/kkj ?ksryk- vusd nq”dkGxzLrka’kh ppkZ dsyh- pkjk iwjfo.kÚ;k Nko.;kpyd] ik.kh iwjfo.kkjs VWadjpkyd] b lkj[;k yksadka’khgh ppkZ dsyh- fufj{k.kkrwu oLrwfLFkrh tkuwu ?ksryh- vusd o`Rri=ke/khy lacf/kr leL;sc/nyP;k ckrE;k] mgkiksg] ererkarjs] ppkZ b tek dsyh- R;kpcjkscj fofo/k iqLrdkapk] fo’odks’kkpk o ladsrLFkGkapkgh ekfgrh feGfo.;klkBh o vgoky r;kj dj.;klkBh vk/kkj ?ksryk- vgoky iw.kZ djhr vlrkuk udk’ks] vkd`R;k Nk;kfp=s ;kapk ;ksX; fBdk.kh okij dsyk vlwu vgokykph jpuk oSKk.khd ikrGhoj dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- 1-4 vH;kl{ks= % laiw.kZ egkjk”Vªkrhy cjkp eksBk Hkkx nw”dkGklkj[;k Hkh”k.k leL;sus O;kiysyk vlrkuk dks.krkgh NksVk izns’k fuoMwu vH;kl dj.ks ;ksX; uOgrs- Eg.kwup laiw.kZ egkjk”Vª gkp vH;kl{ks= Eg.kwu fuoMyk- egkjk”Vª jkT;kpk foLrkj 150 8* mRrj rs 210 1* mRrj o 720 6*iwoZ rs 800 9* iwoZ P;k njE;ku vkgs- egkjk”Vªkus ,dw.k 307713 pkS fdeh {ks= O;kiys vlwu ,dw.k ns’kkP;k 9-4 VDds brds vkgs- rj 96-75 n’ky{k yksd egkjk”Vªkr jkgrkr- R;kps izek.kgh ns’kkP;k 9-4 VDds brds vkgs- ,dw.k yksdla[;sP;k 42-4 VDds yksd ‘kgjh o 57-6 VDds yksd xzkeh.k Hkkxkr jkgrkr- ;k jkT;kr ,dw.k 35 ftYgs vkgsr- egkjk”VªkP;k izkd`frd jpusrgh eksBh fo”kerk vkgs- rj egkjk”Vªkr ekUlwu Lo:ikps gokeku vk<Grs-
  • 8. 8 izdj.k 2- egkjk”Vªkph HkkSxksfyd fLFkrh 2-1 HkkSxksfyd LFkku% 150 8* mRrj rs 210 1* mRrj v{ko`Rr o 720 6* iwoZ rs 800 9* iwoZ js[kko`rknjE;ku egkjk”Vªkps LFkku vkgs- mRrjsl xqtjkr] e/;izns’k] NRrhlxM] if’;pesl vjch lewnz] nf{k.ksl dukZVd o xksok gh jkT;s vkgsr- 2-2 foLrkj% egkjk”Vªkph iwoZ if’pe ykach 800 fdeh o mRrjnf{k.k ykach 700 fdeh vlwu ,dw.k {ks=QG 307713 pkS fdeh brds vkgs- ns’kkP;k ,dw.k {ks=QGkP;k 9-4 VDds {ks= egkjk”Vªkus O;kiys vlwu {ks=QGkr egkjk”Vª frlÚ;k dzekadkoj vkgs- 2-3 Hkweh% n[[k.kP;k iBkjkoj olysYkk egkjk”Vª ,d izns’k vlwu if’pesyk vjch lewnz vkgs- egkjk”Vªkrhy HkwmBko jpusr ,dftulh eksB;k izek.kkoj tk.korks- ;sFkhy Hkwehoj n[[kuP;k iBkjh izns’kkpk izHkko tkuorks- if’pesdMP;k lg;knzh jkaxkaiklwu gk izns’k mapkoysyk vlwu ;kpk
  • 9. 9 mrkj iqosZdMs o vkXus;sdMs ean xrhus deh gksr tkrks- egkjk”VªkP;k eq[; Hkweho:u okg.kkÚ;k izew[k un;kao:u ;kph dYiuk ;srs- ;k un;kauh egkjk”VªkP;k HkwehPkk Hkkx osxosxG;k [kksÚ;ke/;s foHkkthr dsyk vkgs- lg;knzhP;k jkaxk g;k egkjk”VªkP;k ew[; Hkwehpk d.kk vlwu R;kph ljkljh maph 1000 eh vkgs- g;k jkaxk if’pesdMs rhoz mrkjkP;k vlwu iwosZdMs varxZr Hkkxkr ;k ioZrjkaxkP;k jkaxkgh iljysY;k vkgsr- lkrekGk] vftaBk] gfj’panz] ckyk?kkV o egknsokps Mksaxjkaxk varxZr Hkkxkr iljY;k vkgsr- dksd.k gk egkjk”Vªkpk Hkkx lg;knzhP;k jkaxk o vjch leqnz ;kaP;ke/khy fpapksG;k l[ky eSnkukr olysyk Hkkx vkgs- ;k izns’kkph ljkljh maph 200 eh is{kkgh deh vkgs- rj un;kauh fuekZ.k dsysY;k ?kG;keqGs gk Hkkx vusd Hkkxkr foHkkxyk xsyk vkgs- 2-4 Hkwi`”Vjpuk% dksd.k o lg;knzhP;k jkaxk oxGrk egkjk”VªkP;k Hkwehpk Hkkx ,dftulh vlwu likV iBkjh izns’k vkgs- HkwxHkhZ; jpusP;k oSf’k”V;kaewGs g;k izns’kkyk v’kh oSf’k”Viw.kZ jpuk izkIr >kyh vkgs- iwosZdMpk fonHkkZrhy Hkkx rlsp dksYgkiwj o fla/kqnwwxZ ftYg;kpk dkgh Hkkx MsDdu VªkWiph fufeZrh vlwu R;kph fufeZrh 60 rs 90 y{k o”kkZiwohZ >kyh vlkoh- ykOgkjlkP;k lap;ukewGs ;k Hkkxkph fufEkZrh >kyh vkgs- ;k Hkkxko:u okg.kkÚ;k d`”.kk] Hkhek] xksnkojh] rkih] iw.kkZ] o/kkZ o oSuxaxk ;k [kksÚ;keqGs laiw.kZ izns’k osxosxG;k [kksÚ;ke/;s foHkkxyk xsyk vkgs- lg;knzhP;k jkaxk mRrj nf{k.k fn’ksr iljY;k vlwu R;kph ljkljh maph 1000 eh vkgs- lg;knzhP;k o vjch leqnzkP;k njE;ku l[ky vlk dksd.k Hkkx iljyk vkgs- 2-5 gokeku% jkT;kr ekUlwu izdkjps goeku vk<Grs- ekpZ rs es efgU;knjE;ku rhoz mUgkGk] twuiklwu lIVsacji;Zar ikolkGk o vkWDVkscjiklwu Qsczwokjhi;Zar fgokGk _rw vlrks- ;kpkp ifj.kke ;sfFky ouLirh] fids o jkg.khekukoj >kysyk vkgs- R;keqGs fids ew[;r% [kfji o jCch gaxkekr ?ksryh tkrkr- mUgkG;kr dkgh osGsl oknGh okjs okgrs- ekUlwuP;k okÚ;keqGs laiw.kZ jkT;Hkj itZU;kps
  • 10. 10 forj.k gksrs- gs izek.k ljkljh 400 lseh b vkgs- lg;knzhP;k ioZrjkaxk o jkaxkaP;k if’pesdMpk Hkkxkr tkLr ikml iMrks- rj lg;knzhP;k iwosZdMpk Hkkx vo”kZ.kxzLr izTkZU;Nk;spk Hkkx Eg.kqu vksG[kyk tkrks- ;k Hkkxkr ikml 50 lseh is{kkgh deh iMrks- iq<s ejkBokMk o fonHkkZr ikolkps izek.k ok<wu 150 lseh i;Zar ok<rs- ekUlwuph vfuf’prrk] vfuf’pr osG] vfuf’pr iTkZU;kps izek.k] fn?kZdkG foJkarh b lkj[;k oSf’k”V;kaeqGs nq”dkG o iwj ;klkj[;k leL;k fuekZ.k gksrkr- o ,danjhr lektthoukoj o vFkZO;oLFksojgh xaHkhj ifj.kke gksrkr- 2-6 e`nk% egkjk”Vªkrhy e`nsoj vusd ?kVdkapk ifj.kke >kysyk vk<Grks R;keqGs egkjk”Vªkr e`nsps vusd izdkj vk<Grkr- fdukjiV~Vhojhy xkGkph e`nk] un;kaP;k [kksÚ;krhy xkGkph e`nk] dksd.kkrhy yky o tkaHkh e`nk] iBkjkojhy dkGh e`nk gs e`nsps izdkj vk<Grkr- 2-7 ous% egkjk”Vªkrhy ,dw.k {ks=kP;k 20-13 VDds {ks=koj ous vlwu R;kauh 61939 pkS fdeh {ks= O;kiys vkgs- ;ke/;s tkLr itZU;kP;k izns’kkrhy m”.k dVhca/kh; lnkgjhr ous] lk/kkj.k iztZU;kP;k izns’kkrhy m”.k dfVca/kh; fuelnkgjhr ous o deh ikolkP;k izns’kkrhy m”.k dfVcaa/kh; iku>Mh oukapk lekos’k gksrks- 2-8 [kfutlaiRrh% HkkjrkP;k loZ izdkjP;k [kfutkaP;k 3-3 VDds [kfutkaps mRiknu egkjk”Vªkrwu gksrs- ;kr ew[; [kfuts eaxy/kkrw] yksg o ckWDlkbZV gh vkgsr- jkT;kP;k fonHkZ o fdukjiVVhyxrP;k ftYg;kr ;kaps lkBs tkLr vkgsr- 2-9 tyflapu% egkjk”Vªkrhy ykxoMh[kkyhy {ks=kiSdh cgqrka’kh {ks= eksleh okÚ;kiklwu iM.kkÚ;k ikolkoj voyacwu vkgs- ;kpkp vFkZ jkT;krhy Qkj FkksM;k tfe.khyk d`f=e ik.kh iqjoBk gksrks- jkT;kr ykxoMh[kkyh vlysY;k ,dw.k {ks=kP;k dsoG 17-7 VDds {ks=kl d`f=e ik.khiqjoBk gksrks- 2-10 Hkweh mi;kstu%
  • 11. 11 egkjk”Vªkrhy izeq[k Hkweh mi;kstu iq<hyizek.ks--- ous 16-95 VDds] ‘ksrhlkBh miyC/k ulysyh tehu 10-24 VDds] ‘ksrh[kkyh ulysyh tehu 7-84 VDds] iMhr tehu 8-32 VDds o fidk[kkyhy fuOoG {ks= 56-64 VDds- 2-11fid i/nrh% egkjk”Vªkr Tokjh 24-0 VDds] dM/kkU;s 19-04 VDds] cktjh 5-9 VDds] rkanwG 8-4 VDds] xgw 6-2 VDds] dkiwl 19-5 VDds] Hkqbewx 1-08 VDds] lks;kfcu 17-3 VDds brj rsyfc;k 5 VDds] ml 4-3 VDds] {ks=koj ?ksrys tkrs- 2-12 i’kw/ku% egkjk”Vªkr i’kqaph la[;k 359-54 yk[kkis{kk tkLr vlwu ikGho i{kkaph la[;k 648 yk[kkgwu tkLr vkgs-
  • 12. 12 izdj.k 3 nw”dkGkph l/;fLFkrh 3-1 izLrkouk% vo?kk egkjk”Vª nw”dkGkP;k [kkbZr yksVysyk vkgs- ik.khVapkbZus lkekU; tu gSjk.k gksr vkgsr- jkT;kP;k vusd ftYgke/;s ik.;klkBh yksd gkr?kkbZoj ;srkuk fnlr vkgsr- igkVsiklwu e/; jk=hi;Zar yksd ik.;kP;k ‘kks/k ?ksr fQjr vkgsr- ik.;klkBh xzkeh.k] vkfnoklh o ‘kgjh Hkkxkrgh jkaxkP;k jkaxk ykxysY;k fnlwu ;srkr- dksjM;k iMysY;k fofgjh] /kj.ks] rykokrhy jksMkoysyk ik.khlkBk] ik.;klkBh ck;kckiM;kaph gks.kkjh ik;ihV] pkjk ik.;kvHkkoh dRry[kk.;kdMs fu?kkysyh tukojs vls okLro fp= fnlwu ;srs- fnolsafnol nq”dkGkP;k >Gk ok<rp tkr vkgsr- djksMks :i;s [kphZ ?kkrys rjh VapkbZxzLr xkokaph la[;k deh gksr ukgh- ,dk cktwyk fidkow tfeuhps {ks= deh gksr vkgs- R;kojhy fofo/k vfrdzeus ok<r vkgsr- dkgh tfeuhph mRikndrkgh deh >kysyh vkgs- frP;ke/;s Qkjlh Hkj iMr ukgh- rlsp ‘ksrhP;k brj iz’ukaph frozrk Hk;kogi.ks ok<r vkgs- ;koj ‘kklu dks.kR;kgh Lo:ikP;k dk;eLo:ih mik;;kstuk djhr ukgh- R;keqGs nq”dkGkP;k ;k >Gk dsoG fulxkZyk nks”k ns.;kus deh gks.kkj
  • 13. 13 ukghr- nw”dkG ;ankp vkiY;k okV;kyk vkysyk ukgh- xsyh 30& 40 o”ksZ nq”dkGkps gs n`”Vpdz lq:p vkgs- ijarw R;klkBh O;kid /kksj.k voyacw ‘kdyks ukgh- vktgh vkiY;kdMs nq”dkGkoj ekr dj.;klkj[kh ifjfLFkrh vkgs ijarw R;klkBh bPNk’kDrhph xjt vkgs- vktgh vki.k fodklkP;k izpyhr i/nrhauk ewjM ?kkywu ty] taxy o tehu ;kaP;k lao/kZuklkBh iz;Ru dsys ikghtsr- 3-2 nw"dkGkph frozrk% HkkSxkSfyd ?kVdakP;k izHkkokeqGs egkjk”Vªkrhy toGtoG 84 VDds Hkkx izR;{k vFkok vizR;{k fjR;k ekUlwuoj voyacwu vkgs- R;kewGs egkjk”Vªkrhy [kwi eksBh ‘ksrh ikolkoj voyacwu vkgs- egkjk”VªkP;k toGikl 1@3 Hkkxkr [kwi deh o viqjk ikml iMrks- Eg.kwup gk Hkkx vo”kZ.kizo.k {ks= Eg.kwugh vksG[kyk tkrks- gk vo”kZ.kxzLr Hkkx Bjfo.;klkBh ‘kklukus rhu osxosxG;k dfeV;k LFkkfir dsY;k gksR;k- R;akuh osxosxG;k vk/kkjkoj dkgh rkywds nq”dkGxzLr Eg.kwu tkghj dsys vkgsr- lu 2007 e/;s nq”dkG egkeaMGkus egkjk”VªkP;k ,dw.k 355 rkywD;kiSdh 166 rkywds nw”dkGxzLr Eg.kwu tkghj dsys- ;ke/;s lksykiwj] lkaxyh] iq.ks] lkrkjk] vgenuxj] ukf’kd] chM] mLekukckn] vkSjaxkckn] ykrwj o tkyuk ftYg;krhy rkywD;kapk lekos’k gksrks- nw"dkGkph rhozrk tkLr vl.kkjs egkjk”Vªkrhy dkgh rkywds--- 1- lksykiwj% ck’khZ] djekGk] ek<k] ekGf’kjl] eaxGos<k] eksgksG] ia<jiwj] mRrj lksykiwj] lkaxksyk] nf{k.k lksykiwj] vDdydksV 2- lkaxyh% tr] doVsegkadkG] rklxko] fejt] [kkukiwj] vkVikMh] dMsxko 3- iq.ks% ckjkerh] nkSaM] bankiwj ]iwjanj] f’kjiwj
  • 14. 14 4- lkrkjk% eku] [kVko] [kaMkGk] QyVu] dksjsxko 5- vgenuxj% laxeusj] dksijxko] Jhjkeiwj] vdksyk] ikFkMhZ] ikjusj] Jhxkasnk] vgenuxj] jkgrk] tke[ksM] ‘ksxko] jkgwjh] usoklk] dtZr 6- ukf’kd% ;soyk] flUUkj] ukanxko] pkanoM] nsoyk] ekysxko 7- chM% ijGh] [kkt] vk”Vh] iVksnk] chM] f’kjiwj] oMo.kh 8- mLekukckn% mLekukckn] rqGtkiwj] mejxk] yksgkjk] dGac] ok’kh] Hkwe] ijkaMk 9- vkSjaxkckn% oStkiwj] xaxkiwj 10- ykrwj% ykrwj] jsukiwj] vkSlk] fuyaxk 11- tkyuk% vacsM] ?kulkoaxh
  • 15. 15 ojhy rkyqD;ko:u ,d xks”V y{kkr ;srs dh egkjk”VªP;k ,dftulh vl.kkÚ;k if’pe egkjk”Vª] ejkBokMk o fonHkkZP;k dkgh Hkkxkr izR;sd o”khZ dks.kR;k u dks.kR;k Hkkxkr rhoz ik.khVapkbZP;k Lo:ikr fnlwu ;srks- egkjk”Vª’kklukdMwu ohl o”kkZPkh ljkljh Eg.kwu ;k xkokaph la[;k 600 iklwu 14000 i;Zar vkgs- rj gh la[;k 1972& 73 e/;s 30000 brdh gksrh- brdsp uOgs rj rhoz Lo:ikpk nq”dkG egkjk”Vªkrhy ,d lkrR;kph ?kVuk vlwu nj 3 rs 5 o”kkZauh rks vuwHkokl ;srks- l/;k gk nw”dkG egkjk”VªkP;k 123 rkywD;kr vlwu gs rkywds ‘kklukus nw”dkGxzLr Eg.kwu tkghj dsys vkgsr- rDrk 3-1 egkjk”Vªkrhy Hkwi`”Vkojhy ik.;kph l/;fLFkrh ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½ v-ua Rki’khy miyC/krk 1 Yk?kw] e/;e o eksBs izdYi 2475 2 izdYikph lkBo.k {kerk 1323 Vh,elh 3 Qsczwokjh 2011 v[ksjpk lkBk 840 Vh,elh 4 Qsczwokjh 2012 v[ksjpk lkBk 628 Vh,elh 5 Lk/;kpk mi;wDr ik.khlkBk 533 Vh,elh
  • 16. 16 rDrk 3-2 egkjk”Vªkrhy nq”dkGkph rhozrk ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½ v-ua ftYgk Xkkokaph la[;k okM;kaph la[;k VWadlZph la[;k 1 lksykiwj 236 1291 279 2 lkaxyh 84 891 144 3 iw.ks 29 270 60 4 lkrkjk 196 655 231 5 vgenuxj 230 896 270 6 ukf’kd 75 197 98 7 chM 170 196 224 8 mLekukckn 80 8 169 9 vkSjaxkckn 200 5 247 10 ukansM 41 17 62 11 tkyuk 173 61 231 12 tGxko 49 0 44 13 cqy<k.kk 65 0 77 ,dw.k 1628 4487 2136 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 236 84 29 196 230 75 170 80 200 41 173 49 65 1291 891 270 655 896 197 196 8 5 17 61 0 0 279 144 60 231 270 98 224 169 247 62 231 44 77 la[;k ftYgs egkjk"Vªkrhy nw"dkGh fLFkrh Xkkokaph la[;k okM;kaph la[;k VWadlZph la[;k
  • 17. 17 rDrk 3-3 egkjk”Vªkrhy pkjkfLFkrh ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½% v-u rif’ky Lka[;k 1 jkT;kr lq: vlysY;k pkjk NkoU;k 488 2 Pkjk Nko.;ke/;s nk[ky tukojs 4]14]205 rDrk 3-4 egkjk”Vªkrhy ftYgkfugk; pkjk Nko.;k ¼15 ekpZ 2013 i;Zar½ lksykiwj lkaxyh iw.ks lkrkjk uxj chM mLekukckn tkyuk 177 30 1 100 210 20 5 5 egkjk"VªkP;k 123 rkywD;kr 50 VDdsis{kk deh ikml iMY;kus gs rkywds nq”dkGxzLr Eg.kwu tkghj dsys xsys vkgsr- egkjk"Vªkr ljkljhP;k 82 VDds ikml >kyk vlwu /kj.kke/;s QDr 52 VDds ik.khlkBk vkgs- egkjk"Vªkrhy 11]801 xkokae/;s nq”dkG tkghj dj.;kr vkyk vkgs-
  • 18. 18 izdj.k 4 nw”dkGkps ifj.kke 4-1 izLrkouk% nq”dkG gh ,d uSlfXkZd ?kVuk vlyh rjh R;kpk izpaM eksBk ifj.kke tuftoukoj gksr vlrks- R;k ifj.kkaekph izR;{k eksteki djrk ;sbyp vls ukgh- ijarw laiw.kZ tuftou foLdGhr gksrs- ;k o”kkZpk nw”dkGgh vlkp ifj.kkedkjh vkgs o R;kP;kp dkgh ifj.kkekapk gk FkksMD;kr ?ksrysyk vk<kok--- 4-2 nq”dkGkps ifj.kke 1- vkfFkZd fodklkyk f[kG l/;kP;k vkiRrhtud fLFkrhr loZ uSlfxZd o ekuoh lalk/kukpk R;kpcjkscj vkfFkZd ?kVd o laiRrhpk nq”dkG fuokj.;klkBh okij gksr vlY;kus mRiknd dk;Z gksr ukgh- R;keqGs ns’kkpk vkfFkZd fodkl 8 VD;ko:u 5 VDd;kai;Zar deh gksm ‘kdrks- ‘ksrh gkp izew[k O;olk; vMp.khP;k HkksoÚ;kr vMdYkk vlY;kus vFkZO;oLFksoj R;kpk eksB;k izek.kkoj ifj.kke >kyk vkgs- eksB;k izek.kkoj lalk/kukpk o HkkaMoykpk mnjfuokZgklkBh vUu/kkU;kpk] ik.khiqjoBk rlsp pkjkiqjoBk bZ oj [kpZ gksr vlY;kus vkfFkZd fodklkph vis{kkp dj.ks ;ksX; ukgh- 2- fcdV ik.khiz’u% egkjk”Vªkr ik.;kph vleku miyC/krk vkf.k okij R;kpcjkscj vleku forj.k gk ,d eksBk iz’u vkgs- egkjk”Vªkr osxkus gks.kkjs ukxjhdj.k vkf.k R;kpk miyC/k ik.khlkB;koj iM.kkjk rk.k gk egRokpk eqík cuyk vkgs- ok<R;k ukxjhdj.kkewGs tkLr ik.kh ukxjh Hkkxkr iqjokos ykxrs o R;kpk vfrokijgh
  • 19. 19 ‘kgjkr gksrks R;kewGs ‘ksrh o xzkeh.k Hkkxkr ik.;kph leL;k tkLrp fcdV curs- fi.;kP;k ik.;klkBh eSyksueSy ouou djkoh ykxrs- cÚ;kp osGk tho /kksD;kr ?kkyokok ykxrks rjhgh ik.kh fuf’pri.ks feGsyp vls ukgh- ;k leL;sph rhozrk ekxhy izdj.kkrhy vkdMsokjho:u lgti.ks y{kkr ;srs- 3- fi.;kP;k ik.;kpk rwVoMk% nw”dkGh Hkxkrhy xkoke/;s o ‘kgjkae/;s l/;k Hkh”k.k ik.khVapkbZ tkuors vkgs- v’kk xkokr o ‘kgjkae/;s ‘kklukdMwu VWadjP;k lqfo/kk miyC/k d:u fnY;k tkr vlY;k rjh yksdla[;sP;k rwyusr R;kaph la[;k [kwi deh vkgs- f’kok; ;k VWadjuk ik.kh iqjo.;klkBh egkjk”Vªkrhy vusd Hkkxkrhy ik.;kps lkBs vVY;kus ik.;kph leL;k xaHkhj cuyh vkgs- vusd xkokr vkBoM;ke/kwu ,dnk ik.khiqjoBk dsyk tkrks o rksgh viwjk vlrkas- 4- ik.;klkBh eksBh ouou% l/;k egkjk”Vª nw”dkGkP;k Hkh”k.k >Gk lkslrks vkgs- egkjk”Vªkrhy toGtoG 12 gtkj xkos ik.khVapkbZxzLr vkgsr- ;k xkokr o okM;kaoj ‘kklukekQZr VWadjOnkjs ik.kh iwjfoys tkrs ijarw ;ke/;s dks.kR;kgh izdkjph fuf’prrk ulrs- R;keqGs ik.khiqjoBk osGsoj o vko’;D;rsuwlkj gksr ukgh- ifj.kkeh egkjk”Vªkrhy vusd xkos ik.;klkBh ouou HkVdr vkgsr- 5- fi.;kP;k ik.;kl izk/kkU;% v’kk ;k fLFkrhe/;s ‘kklu brj ckchis{kk fi.;kP;k ik.;klkBh izk/kkU; nsr vkgs- ;kpk [kwi eksBk QVdk ‘ksrh o m|ksxkauk clyk vlwu ‘ksrke/khy mlklkj[kh fids djiwu xsyh vkgsr-
  • 20. 20 QGckxk tkxsojPk okGY;k vkgsr- vusd fids gkrkrksaMkyk vkY;kuarj ik.;kokpwu tGkyh vkgsr- ;kewGs ‘ksrdÚ;kaps vkrksukr uqdlku >kys vkgs f’kok; ;k o”khZ egkjk”Vªkrhy lk[kj dkj[kkus 15 ekpZykp can gks.kkj vlY;kus ;kpk lk[kj m|ksxkojgh izpaM eksBk ifj.kke >kyk vkgs- 6- fo|wr rwVoMk% jkT;kr nq”dkGkps FkSeku lq: vlrkuk dsanz ljdkjP;k vlgdkjkeqGs egkjk”Vª l/;k ohtVapkbZP;k macjV;koj vlY;kps fp= fnlr vkgs- jkT;kyk mtkZ ns.kkjs nkHkksG] mj.k vkf.k ijGh ;sfFky ohtizdYikrhy ik.kh] fot o dksG’kkvHkkoh ohtfufeZrh BIi >kyh vkgs- ;k izdYikaph ohtfufeZrh {kerk vuqdzes 1950] 800 o 1100 esxkoWV vlwu l/;k ;krwu vuwdzes 300] 250 o 300 esxkoWV brdhp ohtfufeZrh gksrs vkgs- R;keqGs laiw.kZ egkjk”Vª yksM’ksMhaxP;k leL;sus xzLr vkgs- 7- ohtfcykpk iz’u% jkT;kr nw”dkGkph izpaM eksBh leL;k HksMlkor vlrkuk R;kpk vizR;{k ifj.kke Eg.kwu fot fuehZrh o forj.kkoj gks.kkj vkgs- jkT;krhy Fkdhr ohtfcys ‘ksrh mRiknu ulY;kus Fkdhrp jkgrhy fdaok jkT; ljdkjyk rh iw.kZ djkoh ykxrhy-
  • 21. 21 8- uqdlkuHkjikbZpk eksBk Hkkj% uSlfXkZd vkiRrheqGs fuekZ.k gks.kkÚ;k ;k fLFkrhr dsanz o jkT; ljdkjoj eksBk vkfFkZd ckstk iM.kkj vkgs- ;k vkiRrhtU; fLFkrhr fBdwu jkg.;kcjkscj gks.kkÚ;k uwdlkuhpk dkgh va’kh Hkkj ljdkjyk lgu djkok ykx.kkj vkgs- ,dw.kp toGikl ;koj 10 gtkj rs 20 gtkj djksM :i;s [kpZ gks.kkj vlwu gk vkfFkZd Hkkj ljdkjyk dks.kR;kgh fLFkrhr isykokp ykx.kkj vkgs- 9- m|ksaxkoj eksBk ifj.kke% nw”dkGkP;k >Gk QDr ‘ksrhojp ifj.kke djrkr vls ulwu LFkkfud m|ksxkaojgh eksB;k izek.kkoj >kyk vkgs- ;ke/;s vusd ‘ksrhv/kkjhr m|ksx cGh cMr vkgsr- ;kr eq[;r% lk[kj m|ksx nw”dkGkpk izR;{k ifj.kke fnlrks- ;k o”khZ mlykxoM {ks= 9-07 yk[k gsDVj brds gksrs rj gsp {ks= 2011&12 e/;s 10-22 yk[k gsDVj gksrs vf.k 2013&14 lkBh rs [kwip deh vl.kkj vkgs- ifj.kkeh dksV;ko/kh :i;s [kpZ d:u mHks dsysys lk[kj dkj[kkus mlkfo.kk iMwu vl.kkj vkgsr- brj m|ksxkauk ik.khVapkbZ o nw”dkGkeqGs fuekZ.k >kysY;k eanhpk eksB;k izek.kkoj >kysyh vkgs- 10- eksBk fu/kh nq”dkGklkj[;k vkiRrhoj [kpZ% uSlfxZd vkiRrhyk rksaM ns.;klkBh brj ckch xkS.k ekuwu dsanz o jkT; ljdkjpk [kwi eksBk fu/kh nq”dkGkoj [kpZ gks.kkj vkgs- fodlu’khy dk;sZ ekxs iMwu vkfFkZd fodklkyk [khG clukj vkgs-
  • 22. 22 11- nq”dkGkP;k eq|ko:u izknsf’kd QwV% nw”dkGkph frozrk o fu/khps forj.k ;k eq|kao:u jkT;karxZr izknsf’kd QwV iMrkuk fnlrs vkgs- if’pe egkjk”V fo:/n ejkBokMk o fonHkZ vlk gk la?k”kZ fuekZ.k >kyk vkgs- jkT;kr if’pe egkjk”VkP;k dkgh Hkkxkr nw”dkGkph frozrk tkLr vlwu gh frozrk ejkBokMk o fonHkkZrgh cÚ;kp izek.kkoj vkgs- ;k Hkkxkauk enrhlkBh miyC/k d:u fnY;k tkr vl.kkÚ;k o izR;{kkr [kpZ gksr vlukÚ;k fu/kho:u izknsf’kd okn ok<wu QwV iMrkuk fnlrs- g;k izdkjph QwV jkT;kP;k ,dkfREkd o fn?kZdkyhu fLFkrhpk fopkj djrk eksBh gk.khdkjd Bj.kkj vkgs- 12- ‘ksrh o m|ksx/ka|kaph ik.;kokpwu okuok% Ikk.;kP;k rwVoM;kewGs ‘ksrhcjkscjp vusd m|ksx vMp.khr vkys vkgsr- lk[kj] dkiM] QGizfdz;k] vUUk/kkU; izfdz;k] rsy izfdz;k b lkj[ks m|ksx ik.;kokpwu vMp.khr vkgsr- 13- VWadjpk rwVoMk% jkT;kr lw: vlukjk VWadj}kjk gks.kkjk ik.;kpk iwjoBk viwjk Bjr vlwu fnolsafnol nw”dkGkph frozrk ok<rs vkgs- jkT;krhy vusd xkokae/khy ik.;kps lkBs laiw”Vkr ;sr vkgsr
  • 23. 23 R;kewGs ik.;kph BapkbZ fuekZ.k gksr vkgs- R;kewGs jkT;kr lw: vlysys VWadj viwjs iMw ykxys vkgsr- 14- tukojkaph nwjkoLFkk% ik.;kph fHk”k.k VapkbZ fuekZ.k >kY;kus tukojkapk pkÚ;kpk o ik.;kpk iz’u fuekZ.k >kyk vkgs- v’kk fLFkrhr Lor%pk mnfuokZgkph [kk=h ulrkuk o fi.;kP;k ik.;kph [kk=h ulrkuk tukojkaps laxksiu dj.ks ‘kD; gksr ukgh- R;keqGs nwHkrh vlks ok cSy vlksr i.k ;k tukojkaph doMheksy fderhus dlk;kyk fodzh gksrs ukghrj gh tukojs csokjli.ks lksMwu fnyh tkrkr rj ghp tukojs ‘ksoVh dks.khrjh dlk;kyk fodr vlrks-fdR;sd tukojs dqiksf”kr >kyh vkgsr rj dkgh tkxsojp xrizk.k >kyh vkgsr- ‘kklukus tukojkalkBh pkjk Nko.;kaph O;oLFkk dsyh vkgs ijarw R;kaph la[;k viwjh vkgs- f’kok; rsFks feG.kkjk pkjk ;ksX; ntkZpk ulrks R;keqGs tukojkaph nwjkoLFkk fuekZ.k >kyh vkgs- 15- QGckxkaph nqnZ’kk% fi.;kP;k ik.;klkBh ouou fQjkO;k ykx.kkÚ;k ;k egkjk”Vkrhy QGckxkaph fLFkrh lkgthdp u ikg.;klkj[kh >kyh vkgs- gtkjks gsDVj {ks=kojhy QGckxk v{kj’k% tGdh ykdMs
  • 24. 24 gksowu clyh vkgsr- QGkaps mRiknu rj lksMkp i.k ;k >kMkaoj lk/ks okGysys ik.kgh f’kYYkd fnlr ukghr- o”kkZuwo”ksZ tru d:u QGk;ksX; >kYksY;k ;k ckxk o ckxkaps ekyd ;k nks?kkaphgh nwnZ’kk >kyh vkgs- 16- vUu/kkU;kP;k leL;k% jkT;Hkjkr nw”dkGkP;k >Gk clr vlrkuk vUu/kkU;kph leL;kgh egRpkph Bjrs- viwÚ;k ikolkewGs [kfji gaxkekr visf{kr /kkU;ksRiknu gksow ‘kdys ukgh fdacgwuk jCch gaxkekrgh visf{kr /kkU;ksRiknu >kys ukgh- jkT;kr 25 dksBh Vu /kkU;ksRiknu ‘kD; vlwu xsY;k o”kkhZis{kk 3-5 VDD;kauh deh vkgs- ifj.kkeh egkxkgh lkj[;k leL;k fuekZ.k gksow ‘kdrkr- 17- Hkwi`f”V; o HkwvarxZr ik.;kpk rwVoMk% Ekkxhy rhu o”kkZiklwu gks.kkÚ;k viwÚ;k ikolkewGs jkT;Hkjkr Hkwi`f”V; o HkwvarxZr ik.;kpk izpaM eksBk rwVoMk fuekZ.k >kyk vkgs- viwÚ;k ikolkewGs HkwvarxZr ik.;kph ikrGh ok<yh ukgh rj ik.;kph xjt ok<r xsY;kus R;kpk eksB;k izek.kkoj milk gksr xsyk vkgs o fnolsafnol ik.;kph ikrGh [kksykor vkgs- jkT;kP;k dkgh Hkkxkr rj HkwvarXkZr ik.;kpk iRrkp ukgh- R;keqGs ,dw.kp tuftou foLdGhr >kys vkgs-
  • 25. 25 18- eksB;k izek.kkojhy LFkkukarj% xzkeh.k Hkkxkrhy nw”dkGkewGs fuekZ.k >kysY;k leL;sewGs jkT;Hkjkr eksB;k izek.kkoj LFkykarj >kys vkgs- toGP;k ‘kgjkr tkowu feGsy rs dke d:u mnjfuokZg dj.;kpk iz;Ru yksd djrkuk fnlrkr- ;kewGs xkos vksl iMysyh fnlr vkgsr- rj ‘kgjh Hkkxkoj rk.k fuekZ.k >kyk vkgs- ;krwup osxosxGs Dys’k fuekZ.k gksrkuk fnlrkr- rj ‘kgjh lqfo/kk viqÚ;k iMr vkgsr- 19- ‘ksrdÚ;kaP;k vkRegR;k% vfu'pr v’kk ekULkwupk QVdk clwu vMpuhr vkysY;k dtZcktkjh ‘ksrdÚ;kiq<s loZ laiY;kph fujk’kk fuekZ.k gksowu vusd ‘ksrdjh vkRegR;k djrkuk fnlrkr- cWadkaps rlsp O;Drhxr dtsZ iw.kZ dj.;kr vi;’kh BjysY;k ‘ksrdÚ;kae/;s gh leL;k tkLr fnlrs- R;krp nw”dkGkewGs uohu dtZca/kh vlY;kus tquh dtsZ iw.kZ dj.;klkBh uohu dtsZ feGr ukghr- grk’k gksowu vkRegR;k dj.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kae/;s if’pe egkjk”Vªkrhy vo”kZ.kizo.k Hkkxkrhy rlsp ejkBokMk o fonHkkZr la[;k tkLr vkgs-
  • 26. 26 izdj.k 5 nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru 5-1 izLrkouk% nw"dkG fuokj.kklkBh ‘kklu] laLFkk o oS;Drhd LFkjkoj dkgh iz;Ru dsys tkr vkgsr- gs iz;Ru dkgh vYidkyhu rj dkgh fn?kZdkyhu vkgsr- l/;kP;k fLFkrhpk fuiVkjk dj.;klkBh vYidkyhu iz;Rukauk izk/kkU; fnys tkr vkgs- ;k fLFkrhr dsY;k tkr vlukÚ;k iz;Rukapk vk<kok ?ks.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- 5-2 nw”dkG fuokj.;klkBh iz;Ru% 1- nw”dkGxzLr xkokuk VWadjus ik.khiwjoBk% jkT;kr vusd xkokr o okM;kae/;s fuekZ.k >kysyk ik.khiz’u rkRiwjR;k Lo:ikr lksMfo.;klkBh jkT; ljdkjdMwu VWadjph O;oLFkk dsyh tkr vkgs- nw”dkGkP;k frozrsuwlkj ;kph la[;k o Qsjs Bjfoys tkr vkgsr- R;keqGs fdek.k fi.;kP;k ik.;kpk iz’u cÚ;kp izek.kkr lksMfoyk tkr vkgs- ;k VWadjP;k la[;sr o QsÚ;kr xjtsuwlkj ok< dsyh tk.kkj vkgs- 2- tukojkalkBh pkjk Nko.;k% jkT;krhy nw”dkGkewGs fuekZ.k >kysyk tukojkaP;k pkÚ;kpk iz’u lksMfo.;klkBh ‘kklu iz;Ru djhr vlwu ;klkBh jkT;kr BapkbZxzLr Hkkxkr pkjk Nko.;k lw: dsY;k vkgsr- ;k ek/;ekrwu vusd ftYg;krwu tukojkauk pkjk o ik.kh iwjfoys tkr vkgs- 3- yksdkalkBh jkstxkjkph miyC/krk% jkT;krhy yksdkauk jkstxkj miyC/k Ogkok Eg.kwu ujsxk o eusjxk ;k ek/;ekrwu xzkeiapk;rhP;k lgdk;kZrwu LFkkfud Hkkxkr jkstxkj fo”k;d dkes iwjfoyh tkr vkgsr- 4- flapuklkBh fBcd lapkoj lwV% jkT;kr ik.kh miyC/k vl.kkÚ;k Hkkxkr o brj Hkkxkrgh ‘ksrhlkBh gks.kkjk HkMhekj ik.khokij Fkkaco.;klkBh fBcd flapu ;kstuk dk;ZfUor dj.;klkBh ‘ksrdÚ;kauk ;k fBcd flpu lapkoj eksB;k izek.kkoj lwV fnyh tkukj vkgs- 5- BapkbZxzLr Hkkxkr vUUk/kkU;kpk iwjoBk% jkT;kr T;k Hkkxkr vUu/kkU;kph froz VapkbZ fuekZ.k >kyh vkgs v’kk Hkkxkr js’kuP;k ek/;ekrwu iqjslk vUUkiwjoBk dsyk tkr vkgs-
  • 27. 27 6- ‘ksrdÚ;kauk vkfFkZd enr% jkT;kr nw”dkGkewGs ‘ksrhps izpaM uqdlku >kys vlwu ;k ‘ksrdÚ;kauk fnyklk Eg.kwu gsDVjh 3000 :i;s fnys tkukj vkgsr- 7- fotfcykr loyrh% jkT;krhy ‘ksrhiaiklkBh okij.;kr ;s.kkÚ;k fotfcykr ‘ksrdÚ;kauk loyr ns.;kr ;s.kkj vlwu ‘ksrdÚ;kaojhy vkfFkZd Hkkj deh dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- 8- ‘ksrlkjk o ik.khiVVhr lwV% nw"dkGtU; fLFkrhr ‘ksrhojhy lkjk o dj ?ksrys tkr ukghr o ik.;kojhy djgh eki dj.;kr ;srhy- 9- QGckxkalkBh vuwnku% QGckxkaps gks.kkjs uqdlku Hk:u dk<.;klkBh R;koj vuwnkukph rjrwn dj.;kph ‘kD;rk vkgs- 10- jsYosus ik.kh vk.k.;kpk fopkj% jkT;krhy ik.;kph leL;k lksMfo.;klkBh dsanzkP;k enrhus ik.khVapkbZxzLr Hkkxkr jsYosus ik.kh vk.k.;kpk fopkj lq: vlwu egkjk”Vª ‘kklu R;klkBh iz;Ruf’ky vkgs- 11- ik.khiwjoB;klkBh eksBk fu/kh% jkT;kr mnHkoYksY;k ;k vkLekuh vkiRrh’kh lkeuk dj.;klkBh jkT; ljdkj dkgh va’kh iz;Ru djhr vlwu ;ke/;s ik.khiqjoV;klkBh eksB;k fu/khph rjrwn dsyh vkgs f’kok; ;kr xjtsuwlkj ok<gh dj.;kr ;s.kkj vkgs- jkT;kps eq[;ea=h i`fFojkt pOgk.k ;kauh ek/;eka’kh cksyrkuk ekxsy R;kyk pkjkNko.kh o ik.khiwjoBk VWadj ns.;kr ;sbZy f’kok; VapkbZxzLr Hkkxkr jsYosus ik.kh iwjfo.;kps izLrko fopkj/khu vkgsr o R;klkBh fu/kh deh iMw fnyk tk.kkj ukgh vls lkaxhrys- 12- nw”dkGxzLrkauk ifj{kk ‘kqYdkr loyr% f’kokth fo|kihBkP;k O;oLFkkiu ifj”knsus nw”dkGxzLr fo|kFkkZauk ifj{kk ‘kqYdkr lqV ns.;kpk fu.kZ; ?ksryk vkgs- ;kpk Qk;nk lkrkjk] lkaxyh o f’kjksG rkywD;krhy fo|kFkkZauk gksukj vkgs- ;klkBh 50 iS’kkais{kk deh vk.ksokjhpk fud”k yko.;kr vkyk- 13- jktdh; O;Drhapk o m|kstdkaPkk nw”dkGxzLrkauk O;Drh’k vk/kkj% cÚ;kp jktdkj.;kauh o m|kstdkauh vkiY;k lkekthd cka/khydhP;k Hkwfedsrwu nw”dkGxzLrkauk osxosxG;k Lo:ikr enr dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- ldkG o`Rri= lewgkus nw”dkGxzLrkalkBh Lora= yksdlgHkkxkrwu QaMkph mHkkj.kh dsyh vlwu R;k ek/;ekrwugh enrhpk pkaxyk vks?k feGrks vkgs-
  • 28. 28 14- nw”dkG fu/khyk vf/kdkÚ;kapk ixkj% jkT;krhy 90 gtkj jktif=r ,df=r ;sowu vkiyk nksu fnolkpk ixkj nw”dkG fuokj.;klkBh 30 dksBha :i;kapk fu/kh tek dsyk vkgs- 15- ryko Hkj.;klkBh ‘kklukdMwu fu/kh% jkT;krhy nw”dkGxzLr Hkkxkrhy rykokr ik.;klkBh ‘kklukus fu/kh miyC/k d:u fnyk vlwu ;k ik.;kpk fi.;klkBh o tukojkalkBh okij dj.;kr ;s.kkj vkgs- fejtP;k uthdpk Hkksls rykokr EgSlkG ;kstusrwu ik.kh Vkd.;klkBh ‘kklukdMwu vkB dksVh :i;s fu/kh feGkyk vkgs- 16- 2270 dksBh :i;kaph dsanzkdMs ekx.kh% nw”dkGkyk rksaM ns.;klkBh dsanzkdMwu feG.kkjh jDde iwjs’kh ulwu dsanzkus Bjfoysys pkjkewY; rlsp ik.khiwjoB;klkBh ;s.kkjk [kpZ ;kaP;krhy rikor Hk:u dk<.;klkBh jkT; ‘kklukus dsanzkdMs vk.k[kh 2270 dksBh :i;kaph ekx.kh dsyh vkgs- 17- BapkbZxzLr xkokauk loyrh% 50 VDdsis{kk deh vkusokjh vlysY;k nw"dkGxzLr Eg.kwu tkghj dsysY;k xkoke/;s uG ik.khiwjoBk o d`”kh iaikP;k fot fcykr loyr] lgdkjh dtkZps :ikarj.k] fo|kF;kZaps ifj{kk ‘kwYd eki o ‘ksrh’kh fuxMhr dtZolwyhyk LFkxhrh vlk ykHk ;k xkokauk feG.kkj vkgs- 18- d`”khiaikP;k ohtfcykr loyr% nw”dkGtU; fLFkrhr laiw.kZ egkjk”Vkr oht chykr ‘ksrdÚ;kauk 3:i;s 44 iSls ;k ohtnjk,oth 1:i;s 10 iSls ohtnj ‘kklukus ekU; dsyk vkgs- ;klkBh izk- ,u Mh ikVhy ;kauh fo’ks”k iz;Ru dsys- 19- nw”dkGxzLr ‘ksrdÚ;kauk vkfFkZd enr% 50 iS’kkis{kk deh vkusokjh vlukÚ;k Hkkxkrhy ‘ksrdÚ;kauk gsDVjh 3000 :i;s ns.;kps vkns’k jkT; ljdkjus dk<ys vkgsr- ;klkBh dsanzkus 778 dksBh :i;s enr tkghj dsyh vkgs- R;kiSdh 563 dksBh :i;s ‘ksrdÚ;kauk uqdlku HkjikbZ Eg.kwu ns.;klkBh Eg.kwu [kpZ dj.;kr ;s.kkj vkgsr- 20- MkWDVjkaph nw”dkGkyk nhM dksVhph enr% jkT;krhy vkjksX; foHkkxkrhy MkWDVjkauh ,d fnolkapk ixkj Eg.kwu rCcy vkMhp dksVh :Ik;kapk fu/kh nw”dkGklkBh miyC/k d:u fnyk vkgs- v’kkp izdkjps enrhps vks?k ok<r xsys rj ;kpk nw”dkG fuokj.;klkBh ;kpk uDdhp mi;ksx gksbZy-
  • 29. 29 izdj.k 6 nq”dkG fuokj.;klkBh mik;;kstuk% 6-1 izLrkouk% nw”dkG fuokj.;klkBh LFkku o dkyijRos iw<hyizek.ks vYidkyhu o fn?kZdkyhu mik;;stuk djrk ;srhy- 6-2 mik;;kstuk% 1- ik.kyksV {ks= O;oLFkkiu% ik.kyksV {ks= O;oLFkkiukrwu izR;sd Hkkxkr iM.kkjs ik.kh frFksp vMowu o ewjowu ty o Hkweh la/kkj.k gks.ks xjtsps vkgs- yksdtkxzrhP;k ek/;ekrwu ikuyksV {ks= fo”k;d dk;Zs d:u LFkkfud ik.kh O;oLFkkiukyk izk/kkU; fnys ikghts- 2- tyla/kkj.k% tyla/kkj.kklkBh eksB;k /kj.kkaiklwu ukykcaMhxi;Zar loZ izdkjps midze jkcfo.ks jkT;kP;k fn?kZdkyhu fLFkrhpk fopkj djrk xjtsps vkgs- ;klkBh eksBk vkfFkZd [kpZ gksow ‘kdrks ijarw izR;sd
  • 30. 30 o”khZ rkRiwjR;k Lo:ikr dsY;k tkukÚ;k mik;;kstukis{kk R;koj ,dnkp dk;eLo:ih mRRkj ‘kks/kus dsaOgkgh pkaxys- jkT;kr dksYgkiwjh i/nrhps ca/kkjs o vkgsr R;kis{kk nwiVhus ok<fous xjtsps vkgs- 3- d`f=e ikml% uSlfXkZdfjR;k ikml iMsy ;kph okV ikgr ikoLkkGk ?kkyfo.;kis{kk ikolkG;kP;k lqjokrhiklwup d`f=e ikolklkBh¼DykmM’ksMhaXk½ iz;Ru dsys ikghtsr- tjh uarj uSlfXkZd ikml iMyk rjh tkLrhps ik.kh okgwu xsys rjh pkysy i.k [kk=hf’kj o”kZHkj iwjrhy brds ik.khlkBs Hkjsi;Zar gs iz;Ru djkosp ykxrhy- cnyR;k dkGkr o cnyR;k gokekufo”k;d vfo”dkjkr uSlfXkZd ikolkph okV ikgwu pky.kkj ukgh- 4- ;ksX; i/nrhus tehuhph e’kkxr dj.ks% iM.kkjs ikolkPks ik.kh tkxhp ewjfo.;klkBh ‘ksrtehuhph f{krht lekarj ikrGhr e’kkxr dsyh ikghts- ;kewGs tehuhr vksykok fn?kZdkG fVdwu jkgw ‘kdsy o d`f=e flapukph Qkjlh xjt Hkklukj ukgh- f’kok; ty o e`nk la/kkj.kkyk enr gksbZy- 5- o`{kykxoM%
  • 31. 31 gokekufo”k;d vusd iz’ukaps mRrj Eg.kts o`{kykxoM o laxksiu- o`{kkaP;k vfLFkRokewGs itZU;kr ok< gksrs- o nw”dkGklkj[;k vkiRrhph frozrk deh gksrs- 6- tehuhps vkPNknu% deh ik.;koj fidkaps mRiknu ?ks.;klkBh tfeuhrhy ik.;kP;k izek.kkps lao/kZu dj.ks xjtsps vkgs- R;klkBh ckf”iHkoukus ik.kh u”V gksow u;s Eg.kwu tehuhoj ikykikpksG;kps vkPNknu dj.ks xjtsps vkgs- 7- tyiw.kjHkj.k% ikolkpk iM.kkjk izR;sd Fksac ik.kh fofo/k ek/;ekrwu vkMowu o tkxhp ftjowu HkwvarxZr ik.;kph ikrGh ok<fork ;srs- ;kewGs mUgkG;kr fi.;klkBh rlsp brj okijklkBhgh eqcyd ik.kh miyC/k gksow ‘kdrs- ;kpkp ,d iz;ksx vkSjaxkckntoGP;k nkSyrkcknP;k xzkelsodkus d:u xkokrhy iwohZPkk ik.khiz’u dk;epk lksMfo.;klkBh iz;Ru dsys vkgsr- 8- ihdjpusr cny% gokekukP;k vuw’ka?kkus fid jpuk Bjr vlrs- ijarw ekuoh gO;klkik;h ‘ksrhps O;kikjhdj.k gksowu fid i/nrh cnyyh vkgs- ;kpkp ifj.kke Eg.kwu ;k fidkauk eksB;k izek.kkoj ik.;kpk okij gksrks o fi.;klkBh ik.;kps nwfHkZ{k tk.kors- Eg.kwup HkSxksfyd ?kVdkapk fopkj d:u fid i/nrhr cny dsys ikghtsr- 9- vpwd gokekufo”k;d vanktkph xjt% Hkkjrh; gokeku [kkR;kdMwu feG.kkjs gokekufo”k;d vankt gs cÚ;kp osGk fudkeh Bjrkr- ifj.kkeh laHkkO; /kksdsnk;d ifjfLFkrhpk vankt u vkY;kus iwoZfu;ksthr vjk[kMk r;kj d:u nw”dkGklkj[;k ifjLFkrh’kh ;ksX; izdkjs lkeuk djrk ;sr ukgh- Eg.kwu vpwd gokekufo”k;d vanktkph xjt vkgs-
  • 32. 32 10- ‘kgjh Hkkxkr gks.kkjk ik.;kpk vfrokij VkG.ks% Xkzkeh.k HkkxkP;k rqyusr ‘kgjkae/;s ik.;kpk okij HkfMekji.ks gksrs- ;kps izek.k izpaM vlwu [kwi eksB;k izek.kkoj ik.kh QDr ?kjxqrh okijklkBh Eg.kwu okijys tkrs- f’kok; gs ik.kh okijkuarj dks.kR;kgh izdkjps ‘kqf/ndj.k u djrk un;kae/;s lksMys tkrs- R;keqGs ukxfjsdkaps vkjksX; /kksD;kr rj ;srsp f’kok; rs ik.kh fi.;k;ksX; o okijk;ksX; jkgr ukgh- ik.;kpk deh okij o ik.;kpk iw.kZokij ;kewGs ik.;kph leL;k cÚ;kp va’kh deh gksow ‘kdrs- 11- nw"dkGh dkyko/khr ‘ksrdÚ;kaph fotfcys] dtsZ]ik.khiVVh o ‘ksrlkjk eki dj.ks% nw”dkGkus gksjiG.kkÚ;k ;k egkjk”Vªkrhy ljdkj ek= ‘ksrdÚ;kadMwu fotfcys] dtsZ]ik.khiVVh o ‘ksrlkjk bZ vkfFkZd HkkjkP;k ckch olwy djhrp vlrs- R;kewGs nw”dkGkph frozrk vk.k[kh ok<.;kl enr gksrs- rj v’kk dkyko/khr ;k lokZae/kwu ‘ksrdÚ;kauk lwV nsowu iM.kkjk vkfFkZd Hkkj ‘kklukus lgu djkok- 12- ‘ksrhps ;ka=hdhdj.k% ikjaikjhd ‘ksrh ra=kewGs eksB;k izek.kkoj ik.;kpk o brj xks”Vhapk viO;; gksrks- eksB;k izek.kkr ik.kh okijkewGs ik.;kps lkBs yodj laiw”Vkr ;srkr- ;koj mik; Eg.kwu ‘ksrhps ;ka=hdhdj.k dj.ks xjtsps vlrs- fBcd flapuklkj[;k ra=Kkukus deh ik.kh fn?kZdky fBdowu okijrk ;srs- 13- ik.;kpk okij dkVdljhus dj.ks% laiw.kZ egkjk”V nw”dkGkP;k >Gk lgu djhr vlrkuk dkgh xHkZJhear yksd iS’kkP;k cGkoj ik.;kpk HkMhekj okij djhr vlrkr- gkWVsye/;s] ‘kkWoj o ckFklkBh rlsp fu;ferP;k okijklkBhgh ik.;kpk vrhokij gksr vlrks- gk okij VkGyk ikghts o dkVdljhus ik.kh okijys ikghts- 14- ‘ksrhlkBh fBcd flapukpkp okij%
  • 33. 33 ‘ksrhyk ;ksX; i/nrhus ik.kh iwjoBk dj.;klkBh fBcd flapukpk okij dj.;klkBh jkT; ljdkj iwjLd`r vlwu R;klkBh ;kstuk vk[k.;kr ;sr vkgsr- ‘ksrdÚ;kauk ;klkBh loyr fnyh tkrs- ;krwu ik.;kpk izHkkohi.ks ik.;kpk okijgh gksrks- fu"d”kZ% egkjk”Vª gk l/;k Hkh”k.k nw”dkGkus xzLr vkgs- ;kph frozrk fnolsafnol ok<rs vkgs- ;kP;k fuokj.kklkBh dsanz o jkT; ljdkjus rkRiwjR;k Lo:ikr loZrksijh iz;Ru dsys ightsr- f’kok; jkT;kP;k fn?kZdkyhu fodklklkBh o nw”dkGkoj dk;eLo:ih ekr dj.;klkBh eksB;k izek.kkoj ik.kyksV {ks= O;oLFkkiukph o brj dkgh dk;sZ dsyh ikghtsr- ;kfo”k;h oj vki.k ppkZ dsyh vkgs- EgSlkG ;kstusewGs jkT;krhy dkgh Hkkxkrhy nw”dkGkph frozrk [kwi va’kh deh >kyh vkgs- v’kkp izdkjP;k ;kstuk jkT;kP;k brjgh Hkkxkr d:u nq”dkGkoj ekr djrk ;sby- un;ktksM izdYi] uohu /kj.kkaph mHkkj.kh] dksYgkiwj i/nrhps ca/kkjs] uohu ykac iY;kP;k eksBeksB;k milk flapu ;kstuk] fBcd flapukpk loksZrksijh okij] jsuokWVj gkosZfLVax] ;ksX; e’kkxrh o ;ksX; fidjpuk ;k}kjk nq”dkGkoj uDdhp ekr djrk ;sby- lanHkZ% o nSfud ldkG] o Combating drought in Maharashtra, Dushkal Hatavu Manus Jagavu, (DHMJ Drought Forum) 2007 o Drought In India: Challenges & Initiatives, Poorest Areas Civil Society (Pacs) Programme 2001-2008