3. | Prólogo|
Coñecín a Xosé Lois nas súas terras de Chantada. Alí, e coa grata compaña do arcipreste D.
Pegerto Torres Hermida, pasamos un xélido, mais luminoso, día dos comezos de xaneiro percorrendo
boa parte do Románico que é analizado polo miúdo nas páxinas que seguen a estas verbas limiares.
Excelente e culto conversador, visitar con el unha igrexa, pasear polo casco vello de Barcelona ou
Compostela, mesmo xantar ou tapear constitúen experiencias sumamente enriquecedoras.
Xosé Lois García é o perfecto polígrafo: poeta enraizado nas terras lucenses, arquiveiro
minucioso, defensor da cultura do seu país, autor dunha innumerable produción como colum-
nista na prensa escrita e de internet... Mais a faceta que desexo subliñar aquí é a do seu profundo
coñecemento do simbolismo das pedras románicas, demostrado xa en traballos anteriores, como
Simbologia do Românico de Amarante (1990), Simboloxía do Románico de Pantón (1999),
Simboloxía do Románico de Sober (2008), e agora o que vostede ten nas súas mans, Simboloxía
do Románico de Chantada.
Todos eles presentan uns trazos comúns: un incólume amor polas pegadas do noso pasado
medieval, tempos de luces e de sombras, e unha fina sensibilidade traducida na valoración da
paisaxe que rodea os monumentos estudados; se a isto engadimos a súa erudición —posta de
manifesto na bibliografía que pecha o volume— e o coidado e atención coa que esmiúza os
símbolos que poboan capiteis, impostas, canzorros, tímpanos e outros elementos presentes nas
fábricas románicas, os lectores teremos asegurada unha aprendizaxe valiosísima nestes tempos
nos que a velocidade é un fin en si mesma: permitir que a nosa ollada percorra, paseniño, as
superficies decoradas dos templos, aprehendendo as mensaxes que os nosos devanceiros deixaron
na pedra, e albiscar un mundo sempre fuxidío, o da nosa historia non escrita...
...ou escrita dun xeito tan particular que precisamos que alguén nos proporcione a clave, a
Pedra de Rosetta por así dicilo, para ser quen de descifrar a mentalidade de aqueles canteiros
que, guiados por algún membro da Igrexa, pero tamén copiando da natureza e mesmo doutros
mestres arxinas —lembremos que o concepto de copia non tiña na Idade Media as connotacións
negativas que hoxe posúe— esculpiron plantas e paxaros, leóns e monstros, imaxes do divino
e do demoníaco.
Neste volume, Xosé Lois cumpre un sono longo tempo aloumiñado: dedicar unha monografía
ó Románico da súa Comarca. Nela acompañará ó lector —e de certo futuro viaxeiro— por Santa
María de Pesqueiras, onde “a flora que se proclama na súa decoración, asistida por elementos
xeométricos, ten unha correspondencia nos formatos cistercienses”. Como narra saudosamente
o autor, foi esta igrexa a que, na patria perdida da súa infancia, sementou nel as primeiras inque-
danzas arredor do Románico.
Analiza logo San Salvador de Asma, (ou “O Convento”, como as xentes o coñecen). Sinala
Xosé Lois que este mosteiro “forneceu e contribuíu a que hoxe [Chantada] sexa a cabeceira do
municipio”. Menciona, de xeito elegante e alleo á polémica, o problema da porta sur, cun tím-
pano de grande interese. O feito de que as leiras que dan a esta parte da igrexa estean en mans
privadas e pouco conscientes do valor patrimonial do templo, fai que sexa urxente unha toma
de posición por parte das autoridades responsábeis. Cansos estamos nestas terras de lamentar
perdas irreversibles.
Pasamos agora a Santa María de Camporramiro. Igrexa moi ben conservada, no só chamou
a atención de estudosos como o propio autor ou Ramón Yzquierdo Perrín. Tamén acadou sona
internacional por mor da monografía que lle dedicou James D’Emilio na revista italiana Arte
4. Medievale. Segundo Xosé Lois García, o leitmotiv da decoración deste templo é a exaltación do Non son quen de describir o entusiasmo de Xosé Lois: fala feliz da paisaxe, de historias da
misterio eucarístico, centro da liturxia da misa. comarca; lévate case da man para que non perdas detalle dese capitel, daquel canzorro, da basa
Chegamos a Santa María de Nogueira de Miño, sita nun lugar privilexiado desde o cal as adornada con arquiños, da cornixa na que pululan peixes e anguías...pero tamén daquela casa
vistas son espectaculares. En verbas de Xosé Lois, “deste monte xorden mananciais de auga onde vivía o cura ou un veciño especial coñecedor dos avatares da parroquia.
cantareira que nos sorprenden co seu barullento rezo. Nogueira de Miño é un universo en si Logo toca o labor de documentación. Xosé Lois mergúllase na bibliografía especializada
mesmo”. Cun rosetón tardorrománico, a súa portada principal, malia que moi modificada, pre- en iconografía e simbolismo; e tamén frecuenta os textos dos Bestiarios e da Patroloxía, voces
senta unha monumentalidade que anuncia o seu interior. Falando da cabeza do boi que orna a contemporáneas ás imaxes que tenta descifrar.
porta sur, alude o autor ao feito de que “moitos dos mestres de obras da arte sacra teimaban en Antóllaseme engadir á poliédrica personalidade intelectual de Xosé Lois o título de “facedor
coloca[la], simplemente por gratitude, por carretar a pedra das construcións”. Segundo a tradi- de Pedras de Rosetta”. Con elas na man, o viaxeiro culto terá a seguridade certa de que ningún
ción, as figuras vacúas nas torres da catedral de Laon terían este significado. Non obstante, Xosé detalle das igrexas que visite vaille pasar desapercibido, tal é o grao de pormenorizada análise
Lois coida que en Nogueira o boi “representa unha figura telúrica, sagrada e, sobre todo, solar, que atopará nas páxinas postas polo autor a súa disposición.
pola súa cornamenta”, razoando a súa afirmación con abondosas citas.
Apertándonos novamente a Chantada, atopamos San Salvador de Brigos. Igrexa pequerrecha, Carlos Sastre Vázquez
mais ben proporcionada, serve como peza para establecer cronoloxías de outras construcións Verán de 2009
próximas: nunhas obras de reforma atopouse a acta de consagración do altar, con data na segunda
década do século XIII. San Cristovo de Fornas e San Paio de Muradelle, templos que amosan
representacións de grifos moi similares ás de Brigos, permiten pensar nun obradoiro que parti-
cipou cando menos nesas tres igrexas chantadinas.
Convídanos agora Xosé Lois a seguir a “Ruta do Faro”. San Miguel do Monte conserva un
interesantísimo e problemático tímpano. Xulgado como escena xograresca xa por Ben-Cho-Shey,
interpretación que aceptou Ramón Yzquierdo Perrín, foi vista por Moralejo como posíbel imaxe
de David salmista. Xosé Lois aposta pola vella lectura do historiador ourensán. Cómpre apertarse
ó Románico con amplitude de miras, por mor das moitas lagoas que temos no coñecemento da
época que produciu esta arte; en moitos casos —e o tímpano de Monte pode ser un— estamos
ante o que Umberto Eco definira como unha “opera aperta”.
San Cristovo de Mouricios é a nosa seguinte etapa. Vemos alí posíbeis alegorías referidas
á construción da igrexa e unha man (¿de carácter apotropaico?); Xosé Lois pescuda con mimo
capiteis, canzorros e portas, na procura do significado místico das iconas. En Santiago de
Requeixo, o autor detecta dúas mans diferentes. Pombas, rulas, representacións de pecados
mortais e diversos temas vexetais son algunhas das imaxes que chamarán a atención do lector.
Vixiada por tres airosos cipreses, a fermosísima Santa María de Bermún salvou in extremis
a cruz antefixa co Agnus Dei, una bela mostra daquelas pezas que namoraran a Castelao. Xosé
Lois dedícalle especial atención. Santa Cruz de Viana perdeu moitas das súas partes orixinais.
Resta un capitel, co tan repetido tema de Daniel entre os leóns, e pouco máis. Pero a paisaxe,
coa Serra do Faro ó fondo, recompensa con creces ó viaxeiro.
O método de traballo de Xosé Lois pasa primeiro por un contacto directo coa obra e o seu
entorno. É como se precisara enraizarse, irmandarse coa terra e as xentes vinculadas ó monumento,
captando así a esencia do mesmo: calquera que teña viaxado na procura de igrexas rurais galegas
sabe do amor e orgullo que amosan os veciños polo seu templo, especialmente entre a xente
máis vella. Cantas veces non me dirían as feligresas dalgunha aldea, cando me vían fotografar o
“seu” templiño, “sáquenolo bonito”! Porque a igrexa foi durante séculos o “multiusos” do lugar:
ademais dos preceptivos oficios litúrxicos, alí dirimíanse cuestións veciñais, alí se parolaba; e
nas festas patronais todo xiraba en torno a ela.
