1. ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУДЛАХ ЗҮЙЛ, СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ Эдийн засгийн хөгжлийн түүх, судлах зүйл Эдийн засгийн нөөц, орчил эргэлт Эдийн засгийн судалгааны арга зүй

2. Эдийн засаг гэж юу вэ? Õ¿í òºðºëõòºí ýðò äýýð ¿åýñ ýõëýí àìü çóóõ, àæ àõóéãàà ¿ð ºãººæòýéãýýð ýðõëýí ÿâóóëàõûí òóëä ýäèéí çàñãèéí ç¿é òîãòîë, ººðñäèéí ¿éë õºäëºëèéí øèíæ ÷àíàðûã òàíèí ìýäýæ àøèãëàõûã çîðüæ èðæýý “Economics”хэмээх нэр томъёог А.Маршалл анх хэрэглэсэн бөгөөд энэ íýð òîìú¸îã Ìîíãîë õýëýíä ýäèéí çàñàã áóþó ýä áàÿëàãò çàõèðàãäàõ ãýñýí óòãààð îð÷óóëàí õýðýãëýæ çàíøñàí. Ýäèéí çàñàã ãýäýã ¿ã àíõ îéêîíîìèà (îéêîñ-ãýð, íîìîñ-ä¿ðýì, æóðàì, õóóëü) áóþó ãýðèéí àæ àõóé, ò¿¿íèéã ýðõëýõ ä¿ðýì, æóðàì ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé.

3. Эдийн засаг хэмээх îéëãîëòûã øèíæëýõ óõààíû ò¿âøèíä õ¿ðãýõýä ýðòíèé ã¿í óõààíòíóóä òóõàéëáàë, Ïëàòîí (ì.ý.º. 427-347 îí), Àðèñòîòåëü (ì.ý.º. 384-322 îí) íàð îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Ïëàòîí, Àðèñòîòåëü íàð íü îëîí òàëûí áîëîâñðîëòîé, òàíèí ìýäýõ¿éí îëîí ñàëáàðààð òóõàéí ¿åèéí îðãèëä õ¿ð÷ ÷àäñàí ãàðàìãàé ñýòãýã÷èä áàéæýý. Áîîë÷ëîëûí áóðàíãóé äýãëýìèéí ¿åä òºð óëñ ãýäãèéã íèéãýì ãýäýã óòãààð îéëãîæ, òîãòâîðòîé òºðèéí ñóóðü íü ýäèéí çàñàã ãýæ ¿çýæ áàéñíààðàà ýäãýýð ñýòãýã÷èä ýäèéí çàñàã ãýäýã îéëãîëòûã ýõíýýñýý “óëñ òºðèéí ýäèéí çàñàã” ãýäýã óòãààð îéëãîæ áàéñàí íü áèäíèé ¿å õ¿ðòýë õàäãàëàãäàæ ¿ëäñýí.

4. Ñõîëàñòèêóóä XIII-ð çóóíû ¿åýñýäèéíçàñãèéí ¸ñ ñóðòàõóóíûàñóóäëûãõºíäñºí ¿åäÑõîëàñòèêóóäõýìýýííýðëýãäñýí ¿çýëáàðèìòëàëýäèéíçàñãèéíñýòãýëãýýíäîðæèðñýí. Ñõîëàñòèêóóäáàíê, ìºí㺠çýýë, õóäàëäàààðèëæàà, õóâèéí ºì÷ çýðýãò ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿¿äíýýñ ø¿¿ìæëýëòýéõàíäàæáàéâ. Гол төлөөлөгчид ньõóòàãòÀêâèíûÒîìàñ, Áðóäèí, Îðåì, ÈñïàíèéíÑàëàìàíêèéí ÷èãëýëèéíõýíбайсан бөгөөд øóäàðãà ¿íý, õ¿¿ çýýëèéãõàìãààëñàíàíõíûîðîëäëîãîõèéæáàéæýý.

5. Меркантилизм XYI çóóíààñ XYII çóóíûäóíä ¿å õ¿ðòýëõóãàöààíäò¿ãýíäýëãýð÷ öýãöýðñýí ¿çýëáàðèìòëàëáîëîõÌåðêàíòèëèçìûí ¿åä ë ýäèéíçàñãèéíîíîëáèåäààñàíøèíæëýõóõààíáîëæòºëºâøñºíáàéíà. Ìåðêàíòèëèçìûí ¿çýëáàðèìòëàëûíõºãæëèéãýðòíèé, õîæìûíãýñýíõî¸ð ¿åäõóâààæ ¿çäýã. Эртний үе нь газар зүйн их нээлтийн өмнөх үе бөгөөд эíý ¿åèéíãîëòºëººëºã÷èäíüÀíãëèéíÓ.Ñòàôôîðä, ÈòàëèéíÃ.Ñêàðóôôèíàðþì. Ìåðêàíòèëèçìûí ñ¿¿ë ¿åä Â.Ïåòòè, Ð.Êàíòèëüîí íàð íü ýäèéí çàñãèéí "øèíæëýõ óõààí÷" õàíäëàãûã á¿òýýõ îðîëäëîãî õèéæýý. Â.Ïåòòè íü ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû ýìïèðèê, òîî øèíæèëãýýíèé ýêîíîìåòðèêñèéí àðãà, ñýòãýëãýýíèé èíäóêöèéí àðãûí ñóóðèéã òàâüñàí áîë Ð.Êàíòèëüîí íü ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã àíõ óäàà ñèñòåìòýé àâ÷ ¿çñýí áàéíà.

6. физиократууд XYIII-ð çóóíû ¿åä Ôðàíöûí ýäèéí çàñàã÷ Ô.Êåíý, Æ.Òþðãî íàð íü áàÿëãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ¿éëäâýðëýëýýñ õàéõ îðîëäëîãî õèéñýí íü ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíä øèíý óðñãàë áîëîõÔèçèîêðàòóóäûíîíîëûí óðñãàëûã áèé áîëãîñîí. Íèéãìèéí àìüäðàë ò¿¿í äîòðîî ýäèéí çàñãèéí õºãæèë íü ÷ºëººò ¿íý, ÷ºëººò ºðñºë人íèé ¿íäñýí äýýð ÿâàãääàã áà áàéãàëèéí õóóëèéí àäèë áîäèò õóóëèóäààð çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã òóõàé ñàíààã Ô.Êåíý äýâø¿¿ëсýí.

7. Ñîíãîäîã ууд ׺뺺ò çàõ çýýëèéã íîìëîã÷Ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéíîíîëûã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëñýí õ¿í áîë À.Ñìèò þì. Òýðýýð õºäºëìºðèéí õóâààðèéí íºõöºëä õ¿ì¿¿ñ çºâõºí õóâèéí àøèã õîæîîã õàéæ, àðèëæàà ñîëèëöîîíû õàðèëöààíä îðäîã áºãººä ýíý õýðýýðýý íèéãìèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí ¿íäýñíèé áàÿëãèéã á¿òýýí àðâèæóóëàõ ¿éëèéã õèéäýã ãýæ ¿çýæ áàéëàà. À.Ñìèòèéí ¿çýë ñàíààã øóóä çàëãàìæëàí ãàð÷ èðñýí õ¿í áîë Ä.Ðèêàðäî þì. Òýð ¿íý öýíèéí õºäºëìºðèéí îíîëûã õàòóó áàðèìòëàí, àðèëæààíû ¿íý öýíý, õýðýãëýýíèé ¿íý öýíèéí òóõàé õýðýãëýýíèé ¿íý öýíèéí òóõàé À.Ñìèòèéí ñàíààã õºãæ¿¿ëýí òóéëûí ºðòºã ãýñýí îéëãîëòûã áèé áîëãîñîí. Ýíý íü ò¿¿íèé ¿çýæ áàéñíààð àðèëæààíû ¿íý öýíèéí ¿íäýñ çºâõºí õºäºëìºðººð, àæèëëàõ õ¿÷íèé á¿òýýãäýõ¿¿íä øèíãýýñýí õºäºëìºðèéí òîî õýìæýýãýýð õýìæèãäýíý ãýæ ¿çñýí áàéíà.

8. 1867 îíäÊ.Ìàðêñûí "Êàïèòàë" çîõèîëõýâëýãäýíãàðñíààðêîììóíèñòðàäèêàë ¿çýëñàëàíãàðñàíþì. Ýäèéíçàñãèéíñýòãýëãýýíèé ¿íäñýíõàíäëàãàíüçºâõºí ¿íýöýíèéãçºâøèíãýýñýíõºäºëìºðèéíîíîëûí ¿¿äíýýñÿâöóóðóóëàíòàéëáàðëàõààñòàòãàëçàíýäèéíçàñãèéíñîíãîëòûíøèéäâýðãàðãàëòûãõ¿ì¿¿ñèéíñýòãýëç¿é, òýäíèéóõàìñàðòàéõîñëóóëàíòàéëáàðëàõûãîðîëäñîíîðîëäëîãûíóðñãàëûãýäèéíçàñãèéíóõààíäØèíýñîíãîäîãîíîëáóþóÌàðæèíàëèçìûíõóâüñãàëãýæíýðëýæáàéâ. 1950-ààä îíîîñõîéøá¿õòîìîîõîíýäèéíçàñàã÷èäÍåîêëàññèêñèíòåçãýæíýðëýãäñýí ÷èãëýëèéãáàðèìòàëæáàéñíàà 1970-ààä îíûäóíä ¿åýñîíîëûíìàðãààí, äýëõèéíýäèéíçàñàãòãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéííºëººãººð òýðõ¿¿ ¿çýëáîäëûíòîõèðîëöîîàëäàãäàíóëìààðÊåéíñèéíîíîëòîéõîñëóóëàííýãòãýñýí“Íåîêëàññèêñèíòåç”áóþó “Øèíýñîíãîäîãíèéëýãæèëò” õýìýýííýðëýñýíñóðãààëãàð÷ èðñýí.

9. Хүн нийгэмд оршин тогтноход хэрэгцээ цаг үргэлж байсаар ирсэн. Хүн өөрт ямар нэгэн юм дутагдаж байгааг мэдэрвэл тэр нь хэрэгцээ болно. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ нь õ¿íèé õÿçãààðã¿é õýðýãöýýã õÿçãààëàãäмàë íººöººð õýðõýí зүй зохистой õàíãàõ òóõàé ñîíãîëòûí óõààí юм. Хүний хэрэгцээ хязгааргүй, харин нөөц нь хязгаарлагдмал байдаг нь нийгмийн өмнө юу үйлдвэрлэх вэ? яаж үйлдвэрлэх вэ? хэнд зориулж үйлвэрлэх вэ? гэсэн 3 асуудлыг дэвшүүлэн тавьдаг.

10. Эдийн засгийн үндсэн асуудлууд Юуг үйлдвэрлэх вэ?Хүн хөгжлийнхээ явцад гачигдлаа улам бүр танин мэдэхийн хэрээр тэр нь хэрэгцээ болон төлөвшиж төрөл хэлбэрийн хувьд улам баяждаг зүй тогтолтой аж. Юуг үйлдвэрлэх вэ?, ямар хэмжээгээр үйлдвэрлэх вэ? гэдэг нь хязгаарлагдмал нөөцөд суурилсан үйлдвэрлэлийн боломжийг буюу хязгаарыг авч үздэг. Хүн ашиг орлого ахиухан байвал хэрэгцээгээ хангах түвшин нэмэгддэгийг мэдэрдэг болсоноор зөвхөн бусдад хэрэгтэй зүйлийг хамгийн бага зардлаар /хамгийн бага хэмжээний хүчин зүйлийг ашиглан гарцыг хамгийн их хэмжээтэй байхаар/ үйлдвэрлэж байж ашиг орлого олж болно гэдгийг мэддэг болжээ. Ингэхлээр юуг, ямар хэмжээгээр үйлдвэрлэх вэ? гэдэг нь үндсэндээ бусдын хэрэгцээ эрэлтийг судлах тухай асуудал юм.

11. Яаж үйлдвэрлэх вэ? Зах зээлийн тогтолцоонд хэрэгцээгээ хангах бололцоо нь олж байгаа ашиг орлогоор тодорхойлогддог болохоор хүн бүр зардлыг хамгийн бага байлгах тийм хэмжээнд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг хослуулан ашиглахыг эрмэлздэг. Ийм болохоор хэрхэн, яаж үйлдвэрлэх вэ? гэдэг нь технологийн шийдэлтэй холбоотой үүсдэг асуудал юм. Харин технологийн сонголтын шалгуур нь үйлдвэрлэлийн нөөцийн зарцуулалтын үр ашгаар тодорхойлогддог.

12. Хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ?Юуг, яаж үйлдвэрлэх асуудлыг шийдвэрлэхтэй зэрэгцээд тухайн бүтээгдэхүүнийг хэрхэн хуваарилах вэ? гэсэн асуудал үүсдэг. Энэ нь үндсэндээ зах зээлийн өөрөөр хэлбэл, хэрэглэгчийн аль хэсэгт бүтээгдэхүүнээ зориулах нь илүү үр дүнд хүрэхээр байна вэ? гэсэн сонголтын асуудал юм. Хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ? гэсэн асуудал нь хийц загвар, донж төрх, эдэлгээ даах чадвар, үнэ өртөг зэргийг зориулах гэж байгаа хэрэглэгчдийн тэр хэсгийн таашаал сонирхол худалдан авах чадварт нийцүүлэх хуваарилалтын болон зах зээлийн онолын тухай асуудал юм..

13. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÓÕÀÀÍ ÍÜ ӨӨÐÈÉÍ ÑÓÄËÀÕ Ç¿ÉËÝÝ ÌÈÊÐÎ, ÌÀÊÐÎ ÃÝÑÝÍ 2 ÒҮÂØÈÍÄ ÀÂЧ ҮÇÄÝÃ. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí óõààíнь:Эäèéí çàñãèéã á¿õýëä íü ñóäàëãààíû îáúåêò áîëãîí àâ÷ ¿çäýã. Èéì ó÷ðààñ ¿éëäâýðëýëèéí íèéò õýìæýý, íèéò îðëîãî çàðëàãà, òºðèéí ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãî, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ãàäààä õóäàëäààíû òýíöýë, àæèë ýðõëýëò, èíôëÿöè çýðýã ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóäûã ñóäàëäàã. Ìèêðî ýäèéí çàñãèéí óõààí нь: Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áèå äààñàí ýäèéí çàñãèéí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé ñóáúåêòóóд áîëîõ ï¿¿ñ ºðõèéí àæ àõóé íü ìèêðî ýäèéí çàñãèéí îáúåêò áîëäîã ó÷ðààñ ìèêðî ýäèéí çàñãèéí óõààí íü ï¿¿ñèéí þìóó ýñâýë ºðõ ãýðèéí ò¿âøèíä ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð¿¿ä õýðõýн ãàðäàãèéã òàéëáàðëàõûí õàìò ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, ¿íý, òîäîðõîé çàõ çýýë¿¿ä äýýðõ ºðñºë人í çýðýã çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûí ýëåìåíò¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðàë, ¿éë÷ëýëèéã àâ÷ ¿çäýã.

14. Эдийн засгийн нөөц Хүн төрөлхтөн тасралтгүй өсөн нэмэгдэхийн хэрээр хүний хэрэгцээ тасралтгүй өсөн нэмэгдэх хандлагатай байдаг болохоор эдийн засгийн онолд түүнийг хязгааргүй хэмээн үздэг . Хүн төрөлхтөний сайн сайхан аж байдалд нөлөө үзүүлэх, эдийн засагт үйлдвэрлэгдэн ашиглагдаж шинээр бий болж буй бүхий л зүйлийг эдийн засгийн бүтээгдэхүүн гэж нэрлэж болох юм. Эдийн засгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд ашиглагдаж буй бүхий л нөөцийг эдийн засгийн нөөц гэж үздэг. Нөөцийн хязгаарлагдмал байдал нь хүний хэрэгцээг нэгэн зэрэг хангах боломжгүй байдагт оршино.

15. Эдийн засгийн нөөцийг Газар Хөдөлмөр Капитал Үйлдвэрлэлэрхлэхурчадвар Мэдээлэл гэсэн5төрөлболгонбагцланавчүздэг. Газар, хөдөлмөр, капиталыг үндсэннөөц гэх бөгөөд үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар, мэдээллийг туслах нөөцөд хамруулдаг.

16. Газар.Газар нь аливаа үйлдвэрлэлийн анхдагч нөхцөл нь болдог бөгөөд биет хэмжээ хязгаарыг нь нэмэгдүүлэх бололцоогүй өвөрмөц хүчин зүйл билээ. Эдийнзасгийнонолдгазаргэсэнухагдахуундгазраасөөрөөсньгаднатүүнийдээрхдоорхагаар, ус, анамьтан, оймод, төрөлбүрйинашигтмалтмалууд, үзэсгэлэнттогтоцзэрэгбайгалийнбүхбаялгийгхамаарууланойлгодог. Капитал.Үйлдвэрлэлийнпроцестбүтээгдээдэргээдүйлдвэрлэлийнхүчинзүйлболонашиглагдажбайгаабүхтөрлийннөөцийгкапиталгэжнэрлэдэг. Хөдөлмөр.Чиглэсэнзорилготойхүнийүйлажиллагаагхөдөлмөргэжнэрлэдэг. Хөдөлмөрньхүнийбиеийнхийгээдоюунычадварыннийлбэрцогцболохажиллаххүчээртодорхойлогддог. Үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар.Үйлдвэрлэл эрхлэгчийн зохион байгуулах ур ухаан, авъяас чадварыг бүхэлд нь үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар гэсэн үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл д хамааруулан ойлгодог.

17. Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй, алдагдсан боломжийн өртөг Эдийн засгийн хязгаарлагдмал шинж нь үйлдвэрлэлийн боломжийн хязгаарыг илэрхийлж байдаг. Технологийн түвшин болон үйлдвэрлэлийн нөөц тогтмол байхад үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хамгийн дээд хэмжээг үйлдвэрлэлийн боломж гэнэ. Эдийн засгийг хялбарчлах үүднээс тухайн эдийн засагт 2 төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ гэж авч үзье. Тухайн технологийн түвшинд өөрт байгаа нөөцөө ашиглаад үйлдвэрлэх дээрх хоёр төрлийн бүтээгдэхүүний боломжит бүхий л хослолыг холбосон муруйг үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйгэнэ.

19. Àëü íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìæ ¿éëäâýðëýñíýýñ áîëæ àëäàãäàæ áóé íºãºº á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý öýíèéã àëäàãäñàí áîëîìæèéí ºðòºããýíý. Нэг бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн тоо хэмжээг бууруулахгүйгээр нөгөө бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэх тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх боломжгүй байх нөхцөлд Ïàðåòî ¿ð àøèã бий болдог.

20. Эдийн засгийн харилцаанд оролцогч талууд. Хэрэглэгч-өрх гэр.Зах зээлийн эдийн засагт өрх гэр нь үйлдвэрлэлийн бүх нөөц болох хөдөлмөр, газар, капитал гэсэн үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг өмчилдөг. Иймээс өрх гэр нь нөөцүүдийг үйлдвэрлэлийн нөөцийн зах зээлд бэлтгэн нийлүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Үйлдвэрлэгч-пүүс.Эдийн засгийн харилцаанд оролцогчдоос ашиг олох зорилгоор бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ үйлдвэрлэн гаргаж байгаа субъект болох үйлдвэрлэгчийг эдийн засгийн онолд пүүс гэж нэрлэдэг. Пүүс нь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн зах зээл дээр хэрэглэгчийн, харин эцсийн бараа үйлчилгээний зах зээл дээр нийлүүлэгчийн үүргийг тус тус гүйцэтгэдэг. Зохицуулагч-төр.Төрийн эдийн засагт гүйцэтгэх үүргийг зах зээлийн зохицуулалтын механизмын үр ашгийг дээшлүүлэх, орлогын хуваарилалт дахь тэгш бус байдлыг саармагжуулах, эдийн засгийн өсөлтийг хангах гэсэн гурван чиглэлд багцалдаг.

21. Эдийн засгийн оðЧèë ýðãýëòèéí ýíãèéí çàãâàð

22. ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУДАЛГААНЫ АРГА Эдийн засгийн судалгааг хийхийн тулд: Эдийн засгийн тоо томшгүй олон үйл явдлын дотроос тухайн судалгаанд хамрагдах холбогдох хэсгийг салган авах буюу судалгааны мэдээллийн бааз сантай болох Судалгаанд хамаарагдах эдгээр материалаас хоорондоо хамааралтай, бие биендээ нөлөөлж буй хэсгийг олох Хоорондоо харилцан хамаарал бүхий үзүүлэлтүүдийг судалж чухам эдийн засгийн ямар загвар, хүрээнд тэдгээр нь хоорондоо тогтмол, байнга давтагдах харилцаа холбоотой болохыг илрүүлж, эдийн засгийн хууль, зарчим, үзэгдэл маягаар томъёолж болно.

23. Эдийн засгийн ухаан нь нийгэмд өөрийн гэсэн судлах зүйлтэй байдаг учраас түүний онцлогийг нь тусгасан, мөн өөрийн гэсэн судалгааны аргуудтай байдаг. Үүнд: Хийсвэрлэлийн арга Математик статистикийн арга Загварчлах арга Индукци дедукцийн арга Норматив ба позитив хандлага

24. Анхаарал тавьсанд баярлалаа