1. MMeennssttrrüüeell ssiikklluussuunn kkoonnttrroollüü:: bbeesslleennmmee vvee rreepprrooddüükkttiiff ffoonnkkssiiyyoonn iilliiflflkkiissii
CCoonnttrrooll ooff tthhee mmeennssttrruuaall ccyyccllee:: tthhee iimmppaacctt ooff nnuuttrriittiioonn oonn rreepprroodduuccttiivvee ffuunnccttiioonn
CCeemm ‹‹yyiibboozzkkuurrtt
‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi, Kad›n Hastal›klar› ve Do¤um Anabilim Dal›, Türkiye
Yaz›flma Adresi/Address for Correspondence: Dr. Cem ‹yibozkurt,
‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi, Kad›n Hastal›klar› ve Do¤um Anabilim Dal›, Türkiye E-posta: cemiyi@yahoo.com
DDeerrlleemmee RReevviieeww 110077
Türk Pediatri Arflivi Dergisi, Galenos Yay›nevi taraf›ndan bas›lm›flt›r. / Turkish Archives of Pediatrics, Published by Galenos Publishing.
Girifl
Kad›nlarda menstrüel siklus ve kontrol mekanizmalar›n›n
ana hatlar› belirlenmifl olsa da birçok etkenden etkilenebilen
kompleks bir döngü oldu¤u kabul edilmektedir. Özellikle
ergen k›zlarda menstrüel siklus ve ovülasyonun daha tam
oturmam›fl olmas› bu döngüyü d›fl etkenlerin etkisine daha
da aç›k hale getirmektedir. Bu noktada beslenme ve
beslenme al›flkanl›klar›n›n menstrüel siklus üzerine etkileri
hem yetersiz beslenme hem de afl›r› beslenme üzerinden
görülebilmektedir.
Yetersiz beslenme
Yiyeceklerin tümü bedenimizde okside edilebilen
metabolik yak›tlara çevrilmekte ve fazlas› depo edilmek
istendi¤inde gere¤inde glikojene ve gere¤inde ya¤ asitleri
üzerinden ya¤a dönüfltürülerek saklanabilmektedir. Beden
ifllevlerinde kullan›m için bunlar tekrar metabolik yak›tlara
çevrilmektedirler. Bu noktada sinir sisteminin çal›flmas›n›n,
dolafl›m›n devaml›l›¤›n›n ve hücre döngüsünün sa¤lanmas›
gibi ihtiyaçlar beden için mutlak gerekli harcamalarken,
ÖÖzzeett
Menstrüel siklus birçok faktörden etkilenebilen kompleks bir döngüdür ve özellikle ergen k›zlarda ovülasyonun daha tam oturmam›fl
olmas› bu döngüyü d›fl etkenlerin etkisine daha da aç›k hale getirmektedir. Beslenme ve beslenme al›flkanl›klar›n›n menstrüel siklus
üzerine etkileri hem yetersiz beslenme hem de afl›r› beslenme üzerinden görülebilmektedir. Yetersiz beslenme ergenlerde anoreksi,
bulimia ve kad›n atlet triad› gibi üç hastal›k üzerinden görülür. Menstrüel düzensizlik ve ovülasyon problemleri s›kt›r. Afl›r› beslenme ise
dünyada ve ülkemizde giderek artan bir oranda görülen obezite sorunu ve yaratt›¤› oligo ya da anovülasyon tablosu ile karfl›m›za gelmektedir.
Çal›flmalar menstrüel siklus düzensizlikleri ve ovülasyon aç›s›ndan, bedenin enerji dengesi ve haz›r enerji varl›¤›n›n, kritik a¤›rl›ktan daha
önemli oldu¤unu göstermektedir. Multidisipliner olarak de¤erlendirilip beslenme sorunlar› çözülen olgularda menstrüel siklus ve reprodüktif
kapasitenin önemli ölçüde düzeldi¤i gösterilmifltir. (Türk Ped Arfl 2011; 46 Özel Say›: 107-10)
Anahtar sözcükler: Anoreksiya nervoza, bulimiya nervoza, menstrüel siklus, obezite
SSuummmmaarryy
The menstrual cycle is a complex series of events, especially prone to outside factors during the adolescent period due to the incomplete
maturation of hypothalamo-hypophysio-ovarian axis. Both over- and undernutrition may adversely affect the menstrual cycle. Anorexia
nervosa, bulimia nervosa and the female athlete triad are the main causes of undernutrition. Menstrual cycle abnormalities and ovulatory
problems are common. Overnutrition presents with obesity, becoming more and more prevalent throughout the world, and oligo or
anovulation. Present knowledge suggests that energy balance and the amount of readily available energy are more important than
“critical weight” in determining anovulation and menstrual cessation. Treatment of these adolescents by a multidiciplinary team increases
their reproductive capacity and normolizes their menstrual cycle. (Turk Arch Ped 2011; 46 Suppl: 107-10)
Key words: Anorexia nervosa, bulimia nervosa, menstrual cycle, obesity
DOI: 10.4274/tpa.46.47

2. reprodüktif ve menstrüel ifllevler beden aç›s›ndan vazgeçilebilir
nitelikte oldu¤undan, beslenme durumundan etkilenebil-
mektedir (1). Bu durumda menstrüel siklus düzensizlikleri ve
ovülasyonda enerji dengesinin salt beden ya¤ kitlesinden
daha önemli oldu¤u görülmektedir.
Hayvanlarda yap›lan çal›flmalarda çiftleflme döneminde
daha fazla yonca verilerek beslenen koyunlar›n daha fazla
ovüle oldu¤u gösterilerek reprodüktif ifllevin k›sa dönemli
de¤iflikliklere duyarl› oldu¤u sonucuna var›lm›flt›r (2).
Hamst›rlarda yap›lan bir çal›flmada glikozun metabolize
olmas›n› önleyen 2-deoksiglukoz ile beslenen hayvanlarda
ovülasyonun durdurulabildi¤i gösterilmifltir (3). Murahashi
ve arkadafllar› (4) ise bu maddenin rat beynindeki lateral
ventriküle enjeksiyonu ile lüteinizan hormon sal›n›m›n›n
bask›land›¤›n› göstermifllerdir. Ayr›ca erken gebelikte
gere¤inden çok beslenen koyunlar›n embryonel ölümlerinin
çok oldu¤u, gebeli¤in ikinci üç ay›nda az beslenen koyun-
larda ise erken do¤um s›kl›¤›n›n artt›¤› gösterilmifltir (5-6).
Beslenmenin reprodüktif ifllev üzerine etkisinin hipotala-
mus üzerinden oldu¤u düflünülmektedir (7). Buna göre
beslenme durumuna göre de¤iflen leptin, insülin ve glikoz
düzey enerji dengesini düzenler ve bu metabolik sinyaller
arka beyindeki area postrema taraf›ndan alg›lan›r. Epinefrin,
norepinefrin ve nöropeptit Y (NPY) yoluyla ön beyine ileti
gönderilerek gonadotropin salg›lay›c› hormon (GnRH)
üzerinden hipotalamik ifllevler ve reprodüktif etkinlik
düzenlenir.
Beslenmesi az olan ya da normal düzeyde diyet yap›lan
durumlar›nda leptin ve insülin düzeyleri düfler, NPY artar
ve a¤›rl›k kayb› geliflir. Bu kiflilerde kortizol düzeylerinin
artt›¤› ve kortikotropin salg›lay›c› hormon (CRH) düzeylerinin
düflük oldu¤u saptanm›flt›r. Ancak yetersiz beslenmenin
bir hastal›k olarak ortaya ç›kt›¤› anoreksi gibi hastal›klarda
leptin ve insülin düflük ve kortizol yüksekken, CRH düzey-
lerinin de bir önceki gruptan farkl› olarak yüksek oldu¤u
saptanm›flt›r. CRH yüksekli¤inin bu kiflilerde öncelikle
endorfin art›fl›na ikincil olarak GnRH frekans›n› ve östradiol
düzeylerini azaltarak a¤›rl›k kayb›yla beraber amenoreye
sebep oldu¤u düflünülmektedir (7).
Ergenlerde yetersiz beslenme ve reprodüktif ve menstrüel
ifllev bozuklu¤u ile ilgili ciddi sorunlar karfl›m›za ana olarak
üç hastal›k eflli¤inde gelmektedir:
1. Anoreksiya nervoza
a. Tan› kriterleri (DSM-IV)
i. Normal a¤›rl›¤›n alt›nda olmas›na ra¤men fliflmanlama
ve kilo almaktan fliddetli korkma
ii. Yafl ve boyuna göre minimal normal beden a¤›rl›¤›na
ulaflmay› reddetme (ideal kilonun <%85)
iii. Bozulmufl beden imgesi
iv. Amenore ya da en az ard›fl›k 3 menstrüel siklus
eksikli¤i
2. Bulimiya nervoza
a. Tan› kriterleri (DSM-IV)
i. Tekrarlayan “binge” (t›k›n›rcas›na yeme) nöbetleri
1. Belirli ve k›s›tl› bir süre içinde birçok insan›n
yiyebilece¤inden fazla miktarda yemek
2. “Binge” s›ras›nda, yemek yeme s›ras›nda kontrol
eksikli¤i
ii. Kendisi taraf›ndan tetiklenen kusma, laksatif, afl›r›
egzersiz, aç kalma, oruç tutma gibi kilo al›m›n› engellemek
için “uygun olmayan” tekrarlay›c› davran›fllar
iii. En az 3 ay boyunca ortalama haftada 2 kez “binge”
ya da uygun olmayan davran›fllar›n ortaya ç›kmas›
iv. Kendini de¤erlendirirken beden flekli ya da a¤›rl›¤›ndan
afl›r› flekilde etkilenme
v. Rahats›zl›¤›n sadece anoreksiya nervoza nöbetleri
s›ras›nda olmamas›
3. Kad›n Atlet triad›
a. Yeme bozuklu¤u
b. Osteoporoz
c. Amenore
Bu hastal›klar ve di¤er yetersiz beslenme bozukluklar›
yaratt›klar› reprodüktif ifllev sorunlar› aç›s›ndan incelendi-
¤inde önemli sonuçlarla karfl›lafl›lmaktad›r. ‹deal kilonun
%15’ten fazlas›n› kaybeden ergenlerin GnRH, dopaminerjik
ve opioid sistemler üzerindeki etkiler nedeniyle adet düze-
ninin bozuldu¤u ve kesildi¤i gösterilmifltir (8). Ayr›ca
anoreksiya nervoza tan›s› alanlarda amenore sorununun
hastalar›n %15-30’unu etkiledi¤i saptanm›flt›r. Anoreksi
tedavisi görüp iyileflen kad›nlar›n %30 kadar›nda amenorenin
devam etti¤i belirlenmifltir (9). Bulimiya saptanan hastalarda
ise beden kitle indeksi (BK‹) normal olsa bile oligo-amenore
görülebilir. ‹nfertilite sebebiyle kliniklere baflvuran oligo-
anovülasyonlu hasta gruplar›nda %60 oran›nda altta yatan
beslenme bozuklu¤u saptanabilmektedir (10). Ancak
anoreksisi olan ve tedavi görmüfl kad›nlar›n fertilitesinin
ilerleyen y›llarda normal oldu¤unu gösteren yeni çal›flmalar
da vard›r (11).
Yetersiz beslenmenin reprodüktif ifllevler üzerine di¤er
olas› etkilerini özetlersek (12-14):
1. Anoreksiyada artm›fl düflük oranlar› görülebilir
2. Hipermemesis gravidarumda art›fl
3. Gebelik s›ras›nda yetersiz kilo al›m›
4. Erken do¤um oranlar›nda artma (BK‹ <20 ise 4
kat art›yor)
5. Anorekside sezaryen do¤um ve postpartum
depresyon oranlar›nda art›fl görülebilmektedir.
Afl›r› beslenme
fiiflmanl›k BK‹’nin 30kg/m2’ nin üzerinde olmas› olarak
tan›mlanan ve Dünya Sa¤l›k Örgütü taraf›ndan ergenlerde
artan önemli bir sa¤l›k problemidir. Ülkemiz de dünyada
fliflmanl›k sorununun s›k görüldü¤ü yerlerdendir.
TTüürrkk PPeedd AArrflfl 22001111;; 4466 ÖÖzzeell SSaayy››:: 110077--1100
TTuurrkk AArrcchh PPeedd 22001111;; 4466 SSuuppppll:: 110077--1100
Cem ‹yibozkurt
Menstrüel siklusun kontrolü: beslenme ve reprodüktif fonksiyon iliflkisi/
Control of the menstrual cycle: the impact of nutrition on reproductive function110088

3. fiiflmanl›¤›n nedeni olarak tutumlu gen hipotezinin
üzerinde durulmufltur (15). Bu hipoteze göre avlanma ile
beslenen eski insanlardaki bu tutumlu genin olmas›
beslenmenin iyi oldu¤u zamanlarda fazla enerjinin ya¤a
depolanmas›n› sa¤l›yor ve açl›k dönemlerinde bu ya¤›n
yak›lmas› ile kiflinin hayatta kalmas›na katk›da bulunuyordu.
Böylece bu geni tafl›yan insanlar hayatta kalma aç›s›ndan
geni olmayanlara göre avantaja sahip oluyorlard›. Ancak
modern dünyada yiyece¤e kolay ulafl›lmas› bu gene sahip
kiflilerin fliflmanl›¤a yatk›n olmas›na neden olmakta diye
düflünülmekteydi. Ancak son zamanlarda bu hipoteze ek
olarak gebelik s›ras›nda ve erken postnatal dönemde maruz
kal›nan uyar›lar›n beslenme bozukluklar› ve fliflmanl›¤a
neden olabildi¤i öne sürülmüfltür (16). Bu hipoteze göre bu
dönemde fazla besin al›nmas› metabolizma ve beslenme
düzeni üzerinde genetik de¤iflikli¤e yol açmadan ancak
epigenetik yoluyla (genlerin metilasyonu üzerinden ifllevlerinin
kontrol edilmesi) afl›r› beslenme al›flkanl›klar› ve metabolik
düzeninin bedende hakim olmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu
nedenle bu dönemlerdeki anne ve bebek beslenme
al›flkanl›klar›n›n fliflmanl›¤›n engellenmesinde büyük rolü
oldu¤u düflünülmektedir.
Afl›r› beslenmenin menstrüel ve reprodüktif düzene en
önemli etkisi subfertilite ve anovülasyondur. Buradaki
temel sorun ya¤ dokusunun bir endokrin organ gibi
davranmas› ve reprodüktif sistemi do¤rudan etkileyen
steroidlerin ya¤ hücre içi modifikasyonu ve leptin gibi
adipokinler ile etki göstermesindendir.
Bugün için ya¤ dokusunun beslenmeyi leptin arac›l›¤›yla
kontrol etti¤i bilinmektedir. fiiflmanlarda leptinin yüksek
düzeylerde oldu¤u ve leptine karfl› bir direnç oldu¤u
gösterilmifltir (7). Leptinin reprodüktif etkilerinin oldu¤unu
destekleyen bulgular ise flunlard›r (17):
1. Kemirgenlerde leptin enjeksiyonu puberteyi tetikler.
2. Erkek çocuklarda puberte ile leptin seviyeleri artar.
a. Maymunlarda gece artan pulsatil LH sekresyonun
dan önce leptin art›fl› olur.
3. Ergen k›zlarda leptin düzeyleri yüksektir ve pubertede
leptine artm›fl hassasiyet vard›r.
4. Atletlerde ve anoreksiya nervozada düflük leptin
seviyeleri ve gecikmifl puberte görülür.
5. Leptin geninde mutasyonu olan fareler normal cinsel
geliflim gösterseler de prepubertal kal›rlar ve hiçbir zaman
ovule olmazlar. Leptin verilmesiyle fertilite geri döner.
Do¤umsal leptin eksikli¤i olan bir çocukta da benzer öykü
görülmüfltür.
fiiflmanl›k normal ovulasyonu ve menstrüel siklusu
bozarak reprodüktif ifllev üzerine etki etmektedir. Bunu üç
ana yoldan yapmaktad›r. Birincisi androjenlerin periferik
ya¤ dokusunda östrojenlere dönüflmesi yoluyla etkisi,
ikincisi seks hormon ba¤lay›c› globulin (SHBG) seviyelerinde
azalmaya neden olarak serbest östradiol ve testosteron
seviyelerinde art›fla yol açmas› nedeniyle ve üçüncüsü de
artm›fl insüline ikincil olarak over stromas›n›n androjen
yap›m›n›n artmas› yolu iledir. Ancak bu mekanizmalarla
ilgili iyi haber ise a¤›rl›¤›n %10’u kadar›n›n verilmesi ile bu
üç yolun tamam›nda gerileme ve düzelme görülmekte ve
hasta örne¤in adet görmeye bafllayabilmektedir. Bu da
fliflmanl›¤›n tamamen normal BK‹’ne inilmeden reprodüktif
ifllevler üzerine etkisinin düzeltilebilece¤ini göstermektedir.
fiiflmanl›k amenore, oligomenore ve menoraji gibi
menstrüasyon sorunlar›na yol açman›n yan› s›ra birçok
reprodüktif ifllev bozukluklar›na da neden olmaktad›r (7).
Anovülasyon ve infertilite riskinin artmas›, spontan ya da
infertilite tedavisi sonras› düflük riskinin artmas›, gebelik
s›ras›nda bozulmufl glikoz tolerans› ve tip 2 diyabet geliflim
riskinin art›fl›, ovulasyonu sa¤lamak için klomifen ya da
gonadotropinler gibi yumurtlat›c› ilaçlara ihtiyaç gösterme,
gebeli¤e ba¤l› hipertansiyon riskinin artmas› ile sezaryen
oranlar›n›n artmas› di¤er sorunlard›r. Ayr›ca fliflmanlarda
Down sendromlu bebek riskinin de artm›fl olabilece¤i öne
sürülmektedir.
‹lginç bir di¤er bilgi de oosit donasyonu ile gebe kalan
fliflman hastalardan gelmifltir. Oosit donasyonu yap›lan bu
kad›nlarda BK‹ artt›kça implantasyon ve gebelik oranlar›n›n
düfltü¤ü, abortus oranlar›n›n artt›¤› gösterilmifltir (18).
Sonuç
Beslenme sorunlar› menstrüel siklus ve reprodüktif
ifllevleri etkilemektedir. Menstrüel siklusun yeni oturmaya
bafllad›¤› ve beslenme sorunlar›ndan daha fazla etkilenen
ergenler bu aç›dan hassas bir gruptur. Bedenin enerji dengesi
ve haz›r enerji varl›¤›, menstrüel siklus düzensizlikleri ve
ovulasyon aç›s›ndan BK‹’den ya da kritik kilodan daha
önemlidir.
Beslenme sorunlar› saptanan ve multidisipliner bir
yaklafl›mla tedavisi yap›lan olgularda literatür ›fl›¤›nda
menstrüel siklus ve reprodüktif kapasitenin önemli ölçüde
düzeldi¤i gösterilmifltir.
Kaynaklar
1. Wade GN, Jones JE. Neuroendocrinology of nutritional
infertility. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol 2004; 287:
R1277-96. (Abstract) / (Full Text) / (PDF)
2. Martin GB, Rodger J, Blache D. Nutritional and environmental
effects on reproduction in small ruminants. Reprod Fertil Dev
2004; 16: 491-501. (Abstract) / (PDF)
3. Schneider JE, Wade GN. Effects of diet and body fat content
on cold-induced anestrus in Syrian hamsters. Am J Physiol
1990; 259: R1198-R204. (Full Text) / (PDF)
4. Murahashi K, Bucholtz DC, Nagatani S, et al. Supression
and luteinizing hormone pulses by restriction of glucose
availability is mediated by sensors in the brain stem.
Endocrinology 1996; 137: 1171-6. (Abstract) / (PDF)
5. Parr RA. Nutrition-progesterone interactions during early
pregnancy in sheep. Reprod Fertil Dev 1992; 4: 297-300.
(Abstract)
110099
Cem ‹yibozkurt
Menstrüel siklusun kontrolü: beslenme ve reprodüktif fonksiyon iliflkisi/
Control of the menstrual cycle: the impact of nutrition on reproductive function
TTüürrkk PPeedd AArrflfl 22001111;; 4466 ÖÖzzeell SSaayy››:: 110077--1100
TTuurrkk AArrcchh PPeedd 22001111;; 4466 SSuuppppll:: 110077--1100

4. 6. Bloomfield FH, Oliver MH, Hawkins P, et al. A periconceptional
nutritional origin for noninfectious preterm birth. Science 2003;
300: 606. (Abstract)
7. The ESHRE Capri Workshop Group. Nutrition and reproduction in
women. Human Reprod Update 2006; 12: 193-207. (Abstract) /
(Full Text) / (PDF)
8. Miller KK, Grinspoon SK, Ciampa J, Hier J, Herzog D,
Klibanski A. Medical findings in outpatients with anorexia
nervosa. Arch Intern Med 2005; 165: 561-6. (Abstract) / (Full Text)
/ (PDF)
9. Falk JR, Halmi KA. Amenorrhea in anorexia nervosa: examination
of the critical body weight hypothesis. Biol Psychiatry 1982;
17: 799-806. (Abstract)
10. Rome ES. Eating disorders. Obstet Gynecol Clin North Am
2003; 30: 353-77.
11. Wentz E, Gillberg IC, Anckarsater H, Gillberg C, Rastam M.
Reproduction and offspring status 18 years after teenage
onset anorexia nervosa- a controlled community-based study.
Int J Eat Disord 2009; 42: 483-91. (Abstract) / (PDF)
12. Moutquin JM. Socio-economic and psychosocial factors in the
management and and prevention of preterm labor. BJOG
2003; 110: 56-60. (Abstract)
13. Franko DL, Blais MA, Becker AE, et al. Pregnancy complications
and neonatal outcomes in women with eating disorders. Am J
Psychiatry 2001; 158: 1461-6. (Abstract) / (PDF)
14. Bulik CM, Sullivan PF, Fear JL, Pickering A, Dawn A, McCullin
M. Fertility and reproduction in women with anorexia nervosa:
a controlled study. J Clin Phychiatry 1999; 60: 130-5. (Abstract)
15. Neel JV. A “thrifty” genotype rendered detrimental by
“progress”. Am J Hum Genet 1962; 14: 353-62. (Full Text) / (PDF)
16. Junien C, Gallou-Kabani C, Vige A, Gross MS. Nutritional
epigenomics of metabolic syndrome. Med Sci (Paris) 2005; 21:
396-404. (Abstract) / (Full Text) / (PDF)
17. Speroff L. Obesity. In: Speroff L, Fritz MA ed(s). Clinical
Gynecologic Endocrinology & Infertility. 7th ed. Philadelphia:
Lippincott Williams & Wilkins, 2005: 779-804.
18. Bellver J, Rossal LP, Bosch E, et al. Obesity and the risk of
spontaneous abortion after oocyte donation. Fertil Steril 2003;
79: 1136-40. (Abstract) / (Full Text) / (PDF)
TTüürrkk PPeedd AArrflfl 22001111;; 4466 ÖÖzzeell SSaayy››:: 110077--1100
TTuurrkk AArrcchh PPeedd 22001111;; 4466 SSuuppppll:: 110077--1100
Cem ‹yibozkurt
Menstrüel siklusun kontrolü: beslenme ve reprodüktif fonksiyon iliflkisi/
Control of the menstrual cycle: the impact of nutrition on reproductive function111100