1. Normalización lingúística historia e socioloxía da educación
Tema 2:
Lingua, sociedade e cultura
1/ A natureza social da fala: a lingua como
necesidade e instrumento social
A lingua ten, en primeiro lugar, un aspecto puramente utilitario: é o princi-
pal instrumento do que os humanos nos servimos para comunicarnos, co que
transmitimos información e grazas ao cal constituímos organizacións as cales
constitúen, á súa vez, a base da nosa estrutura socio-económica.
“A linguaxe é o instrumento decisivo de comunicación
e de interacción humana. Toda reunión de individuos pre-
cisou até hoxe dunha linguaxe para convivir, traballar e
manter relacións sólidas. Calquera actividade en común
impón ou presupón unha unidade de linguaxe. O que sig-
ni ca que todos os grupos humanos posúen, en degraus
diversos, unha individualidade lingüística.” (Rafael L. Nin-
yoles, Idioma e poder social, Laiovento, p. 21, 2005)
Ademais, a lingua ten natureza simbólica e referencial. Como produto so-
cial é un froito da cosmovisión dos seus propios falantes, que transmite e
contén os valores, a idiosincrasia, e, en suma, a cultura da comunidade lin-
güística. É por isto, logo, que a lingua remata convertíndose en símbolo desta
comunidade da que falamos, tanto para ela propia como para os foráneos,
e polo que, tamén, funciona como referente, neste caso máis vista desde o
exterior.
<<as linguas non teñen como función única ou máis
importante transmitir conceptos que estarían na mente
dos falantes representando cousas do mundo exterior (o
que poderiamos denominar “comunicación referencial”),
Tema 2 2 Aula Virtual da CIG-Ensino

2. Normalización lingúística historia e socioloxía da educación
senón que ó mesmo tempo, cumpren as funcións expre-
siva e fática, polo que serven como elementos funda-
mentais para a conformación de identidades persoais e
colectivas (a distintos niveis) e para a constitución de co-
munidades humanas>>. (Monteagudo, Henrique. Histo-
ria Social da Lingua Galega: Idioma, Sociedade e Cultura
a través do tempo. Vigo, Galaxia, 1999. páx. 25)
2/ A capacidade identificadora e diacrítica
das linguas: Comunidade lingüística, lingua
propia e ecolingüística
Hai varios miles de linguas no mundo e pouquísimas delas se correspon-
den cun estado. Na maioría dos casos nun mesmo estado hai varias linguas
e noutros moitos hai linguas que teñen aos seus falantes repartidos en dife-
rentes estados. Nestas situacións a lingua, máis que a raza, grupo étnico,
folklore,..., convértese no elemento con maior capacidade identi cadora tanto
desde a perspectiva dos propios falantes (que atopan na lingua común o vín-
Henrique Mongeagudo
culo principal cos seus conxéneres) como desde fóra da comunidade que a
emprega para determinar a propia adscrición a esa comunidade.
<<o certo é que a xente concibe o mundo dividido en
grupos étnicos e linguas discretas. Esta crenza estéase
en estereotipos que atopan a súa expresión no emprego
de determinadas denominacións, termos que funcionan
como símbolos e como instrumentos de identi cación.
Debo recoñecer, pois, que existe un elevado grao de con-
vencionalismo na delimitación dos obxectos históricos
“Galicia” e “idioma galego”. Asemade, estou convencido
de que isto non lle resta un ápice de realidade. Xa se dixo
antes que, nalmente, o relevante non é unha visión pre-
tendidamente “obxectiva” e “externa” das cousas, senón
a percepción intrasubxectiva que teñen delas os propios
actores>>. (Monteagudo, Henrique. Cit, p. 47)
Estes grupos discretos de falantes, estabelecidos ben obxectiva ben con-
vencionalmente, constitúen o que denominamos “comunidade lingüística”:
<<Un concepto que nos parece nuclear para a So-
ciolingüística é o de Comunidade Lingüística. Dado que
esta non é unha noción pací ca, digamos rapidamente
que concibimos unha comunidade lingüística como un
agrupamento social que recoñece como propios un agru-
pamento de formas, unhas pautas de uso e unha cultura
lingüística basicamente comúns e dalgún xeito especí -
cas e minimamente estructuradas [...]. Falamos de grupo
social: unha comunidade lingüística constitúe unha das
múltiples e non necesariamente excluíntes modalidades
de agrupamento humano, a sociedade é un sistema de
agrupamentos de diverso carácter e distinto nivel, de ma-
neira que cada un dos seus membros se inclúe en varios
agrupamentos sociais de distinto tipo, un dos cales resul-
ta ser a comunidade lingüística”>>. (Monteagudo, Henri-
que. Cit, páx. 23)
Así, o “agrupamento” do que fala Monteagudo e que signi ca ser usuario
dunha lingua non é absoluto indiferente ou “neutral”, é un agrupamento que
responde a un medio social, e na perspectiva ecolingüística, tamén un medio
físico ou natural. A lingua é tamén unha resposta adaptativa ó medio físico,
unha forma única e orixinal de aprehendelo, de facelo propio mediante o seu
nomeamento e descrición cos recursos que esa lingua concreta forneza.
Aula Virtual da CIG-Ensino 3 Tema 2

3. Normalización lingúística historia e socioloxía da educación
A lingua funciona, por todo o que levamos vendo, como risco diacrítico das
sociedades e culturas: non só é que determinadas fronteiras administrativas
coincidan con isoglosas determinadoras de límites idiomáticos. A lingua é un
risco cultural diacrítico porque os seus usuarios senten a fala como adscrición
a un determinado grupo social (que pode coincidir con étnico, pero non ten
porque selo) e sobre todo a unha cultura. Lingua e cultura convértense así,
en moitos casos, en termos intercambiábeis.
Hoxe falamos de ecolingüística para estudar a correlación non só entre as
linguas se non tamén entre elas e o seu medio ambiente, quer dicir, a socie-
dade na que se empregan. Estamos, pois, ante unha nova aproximación teó-
rica aos estudos sociolingüísticos que xorde nos anos 90 do século XX e que
un dos seus defensores, Alwin Fill, de niu como “a ciencia das interaccións
entre a lingua e o mundo”.
3/ Cultura, nación e lingua no caso galego.
Alwin Fill
A identi cación entre lingua e a comunidade que a fala (a “comunidade
lingüística”) convértese en determinadas ocasións en máis estreita: a comu-
nidade cultural é tamén unha nación. Nestas circunstancias a lingua é o ele-
mento máis claramente delimitador e diferenciador desa cultura-nación.
No caso galego é desde a criación das Irmandades da Fala (1916) cando
se determina claramente esta relación. Vemos, de feito, que no seu propio
ideario a lingua gura no primeiro lugar das súas nalidades:
“A Irmandade dos Amigos da Fala tivo feitura na
Cruña o día 18 do mes Maio de 1916. Hoxe haina
costituida tamén no Ferrol, Santiago, Betanzos, Villalba,
Lugo, Monforte, Estrada y-Ourense. Están federadas
co’elas a Xuventú de Defensa de Vilagarcía, as Xuven-
tudes Nacionalistas de Santiago e de Vigo, e moitas
Socieda-dades Agrarias.
Poden ingresar n-elas todol-os galegos, homes e mu-
lleres, y-os que nono sendo de nacimento o sexan de
curazón.
As Irmandades teñen por fís:
1º Porpagal-o emprego da língoa galega.
2° Conquerir unha amplia autonomía pra Galicia.
3º Traballar pr’a solución de todol-os probremas coleiti-
vos e permanentes da térra galega.
4º Traballar pol-a difusión da cultura centí ca, literaria
y-ar-tísteca.
5º Intervir na políteca pra qu’esta se faga en porveito do
pobo.
Cada Irmandade ten catro seiciós: Seición de Cultura
e Fala, Seición d’Economía y estudios sociaes, Seición
Agraria e Seición Políteca.”(Risco, Vicente, Teoria do na-
zonalismo galego, 1920)
Vicente Risco
Os irmáns Vilar Ponte e o xa citado Vicente Risco, por exemplo, teñen tex-
tos que evidencian que se estaba a iniciar esta toma de conciencia de sermos
unha nación precisamente (entre outras cuestións) por termos lingua propia:
“Está recoñecido por cantos s’ocupan d’estas cousas,
que, de todol-os vínculos sociaes, é a fala a que mais
sopara e carauteriza ós pobos, porqu’é o mais espirtual
de todos, é o que conforma o pensamento e fai a maneira
de ser das xentes. O troque de língoa determina, na maor
parte dos casos, a dexeneración espirtual d’un pobo. A
cuestión é deferente pr’ós individos do que pr’as naciona-
lidades. A proba é qu’a imposición da língoa foi sempre
unha violencia que non descoidou ningún imperialismo:
Tema 2 4 Aula Virtual da CIG-Ensino

4. Normalización lingúística historia e socioloxía da educación
foi empregada por Austria c’os checas e c’os húngaros,
por Prusia e Rusia c’os polacos, por Francia c’os vascos
y-os provenzaes, por Castela c’os cátalas e co nosco.
Mais a pesar da rabia conqu’o presiguen, o galego
vive, falase pol-as catro quintas partes da poboación,
y-achas’hoxe n-unha das suas épocas de maor frolece-
mento literario, convertíndos’en istru-mento d’espresión
cientí ca e de produción losó ca. Agora, o galego y-o
portugués son duas formas dialeutaes do mesmo idioma:
esto indica que nos temos un maor parentesco con Í ‘or-
tugal do que con Castela. Tres falas, tres civilizados; nos
per-encemos á civilización da banda oucidental, e cultu-
ralmente, pois u’esí é lolóxicamente, nada temos que
ver co’as outras duas. Queiramos ou non, esto trábanos
fortemente, estreitamente con Portugal e co’a civilización
portuguesa” (Risco, Vicente, cit.)
“Este direito das nacionalidades á propia vida—ga-
rantía necesaria pra qu’elas podan desenvolvel-a sua ci-
vilización e contribuir á civilización do Estado ó qu’están
xunguidas e mais á civilización do mundo—está xa re-
coñecido no direito moderno. Efeutivamente, na Confe-
rencia da Paz suscitouse o probrema dos direitos das
minorías nacionaes. Enténdese por minorías nacio-naes
«os grupos de súditos d’un Estado que son de raza e de
língoa deferente das da maoría do Estado». Estes gru-
pos, nin poden formar Estados independentes, nin poden
ser axudicados ó Estado nacional ó que deberán corres-
ponder; teñen pois, que car dentro d’un Estado que non
é a sua nación propia. As potencias aliadas creeron que
cumpría garantizar ás minorías nacionaes, un mínimum
de direitos, y-o prencipal d’eles é o enseño no idioma pro-
pio. As minorías nacionaes deberán estar baixo a protei-
ción da Liga das Naciós.” (Risco, Vicente, cit.)
A situación actual da lingua no noso país, analizada desde a perspectiva
sociolingüística, incide no feito de ser esta un elemento social polo que non é
posíbel estudalo isoladamente:
“Imos recordar, en primeiro lugar, uns principios
epistemolóxicos previos que xulgamos da maior impor-
tancia para comprendermos a cuestión da lingua galega:
1°. A lingua é a estrutura cultural que precisan todas
as demais estruturas da cultura, sen que aconteza a in-
Aula Virtual da CIG-Ensino 5 Tema 2

5. Normalización lingúística historia e socioloxía da educación
O 31 de maio de 2007 a secretaria
xeral de Política Lingüística, Marisol
López, anunciou no Parlamento
de Galicia que o vindeiro mes de
decembro quedará constituído
formalmente o Consorcio de
Planificación Lingüística. Nunha
resposta oral, ante a Comisión
Primeira da Cámara galega, a
responsable de Política Lingüística
apuntou á figura do Consorcio como
o ente máis axeitado para conseguir
que o galego sexa a lingua habitual nas
relacións internas da Administración,
na comunicación interadministrativa
e na relación entre Administración e
cidadáns.
“Os concellos e as deputacións están
obrigados por lei a facer en galego
todos os actos que se poidan derivar da
súa actuación administrativa, xa que o
uso do galego na Administración local
ten carácter imperativo”, explicou
Marisol López. Con todo, apuntou que
“existen organismos que aínda non o
cumpren” e dixo que “desde Política
Lingüística se están a poñer unhas
bases sólidas para que a lexislación de
aplicación nas entidades locais sexa versa. Non é, portanto, analisábel en termos de “riqueza”
cumprida, dunha vez por todas e nun ou de peza do patrimonio cultural, porque, sendo estrutu-
prazo de tempo bastante próximo”. ra basilar de que todo acto humano depende, non é ho-
Ao fin frutrouse xa daquela este mologábel con calquera “colección” de asuntos artísticos,
organismo semellante aos de estéticos ou culturais.
Cataluña e Euzkadi consecuencia das 2°. A entidade lingua requere, sempre, unanimidade
correlacións de forzas na Galiza e o social. Non é urna criación individual. De aí que falarmos
conflito existente. en dereitos lingüísticos implica, antes de mais, falarmos
en dereitos colectivos, en dereitos sociais, en de nitivo,
en dereitos humanos.
3°. As regras que explican a situación dunha lingua
son regras sociolóxicas, non regras lolóxicas. Alias, a
lingua vive sempre nun tempo e nun contexto concretos,
non nunha “estratosfera” fora das continxencias históri-
cas. É así como, na sociolingüística, o primeiro lexema
Rafael L. Ninyoles ven a ser epíteto do segundo.
4°. A determinación (determinación, non in uencia)
da sociedade galega, portanto, na existencia da súa lin-
gua explica que todas as vicisitudes por que atravesou
aquela incidisen directamente na fortuna, consideración
social, calidade e independencia do código en si”. (Gar-
cía Negro, De fala a lingua. Un proceso inacabado, p. 71,
Laiovento, 2009)
O discurso máis recente, grazas ás achegas teóricas da sociolingüística e
máis da clari cación política, é máis complexo que o dos históricos naciona-
listas na análise da nosa situación posto que se evidencia como fundamental
a posición minorizada da nosa lingua a respecto do castelán nun contexto de
con ito e nun marco social, económico e político determinado:
“ O uso de dúas linguas nunha sociedade implica un
con ito que só pode ser enunciado e resolvido afron-
tando os problemas sociais, económicos e políticos que
implican a súa estrutura. Calquera estudo dirixido neste
senso terá que explicar o papel que exercen as clases
superiores na evolución sociolingüística e, nun plano
Tema 2 6 Aula Virtual da CIG-Ensino

6. Normalización lingúística historia e socioloxía da educación
xeral, a serie de presións sociais e institucionais baixo
as que o desenvolvemento do idioma dominado estivo
parcialmente comprometido. A análise deste mecanis-
mo constitúe, sen dúbida, a condición previa a calquera
tentativa de normalización cultural.” (Rafael L. Ninyoles,
Idioma e poder social, Laiovento, p. 27, 2005)
Tense posto de relevancia, como xa levamos vendo, que no caso galego o
cerne do noso con ito lingüístico non é inherente á lingua e/ou a nós mesmos
como sociedade, senón que se insire nun marco socio-político sobre o que
debe recaer o foco da análise:
“Forma parte dos topica admitidos hoxe sen contro-
versia conceder lugar central á preocupación pola lingua Mª Pilar García Negro
nos históricos do nacionalismo galego. Fóra de bastas
confusións (tamén endémicas) entre lingua e gramática,
entre lingua e loloxía, entre, en fín, o código e o seu es-
tudo, é común resaltar aquel axioma, en termos de senti-
mento, moral de aproximación ao povo, estima colectiva
e cultivo estético nunha literatura que se pretendía com-
pleta e multixenérica. Tense insistido menos, coidamos,
noutros aspectos que xulgamos de igual importancia. En
primeiro lugar, reparan na lingua porque ela é o ben so-
cial, alén de imprescindíbel, máis democrático e gratuíto.
En segundo lugar, non é sectorial, nen é facultativo nen é
superestrutural. Non depende, nos seus usos primarios,
da vontade ou da restauración impulsábel por institucións
que existían e operaban mesmamente para desprezala
e ignorala. En terceiro lugar, é o instrumento que mellor
evidencia a falsía de se tratar, o galego, dun con ito en-
dóxeno ou conxénito, mais, iso si, internalizado como tal
polos proprios galegos e, por aquí, criador de falsas e ar-
ti ciais divisións sociais.” (García Negro, De fala a lingua.
Un proceso inacabado, p. 32-33, Laiovento, 2009)
TEXTOS ASOCIADOS:
1.- “El Cadiceño”, de Rosalía de Castro (1866)
2.- O feito lingüístico galego. Ramón Vilar Ponte.
Aula Virtual da CIG-Ensino 7 Tema 2