1. 7 анги Сэдэв : Ургамал амьтдыг хайрлан хамгаалах

4. Зорилт Улаан номны агуулгыг тайлбарлаж ойлгуулах Монгол орны улаан номонд бүртгэгдсэн ургамал амьтны зүйлийн бүрдлийг ойлгуулах Улаан номонд бүртгэгдсэн нэн ховор, ховор, элбэг амьтдын талаар хамтран ярилцах Ан амьтдыг хайрлан хамгаалж ирсэн зан заншлаас ярилцах

6. Улаан номны үүсэл, ангилал

7. Нэн ховор амьтад

8. Ховор амьтад

9. Элбэг амьтад

10. Амьтныг хамгаалж ирсэн уламжлалаас

11. Дүгнэлт

12. Анх 1969 онд дэлхийн улаан ном, 1987, 1997 онд монголын улаан ном хэвлэгдэн гарсан ба монгол орны ургамал, амьтан түүнийг нөхөн сэргээх чадвараар нь: 3 ангилна . Нэн ховор Ховор Элбэг

14. Нэн ховор амьтан Энэ нь байгалийн жамаар нөхөн сэргээх чадваргүй, дэлхэц нутаг нь хязгаарлагдмал ашиглах нөөцгүй устах аюулд орсон амьтад юм. Үүнд : Тахь, Хавтгай, Мазаалай, Хар мөрний хандгай, Цаа буга, Хүдэр, Минж, Халиу, Ирвэс, Цөөвөр чоно, Цагаан тогоруу, Хилим загас гэх мэт.

15. Ховор амьтад Ховор ургамал амьтан гэдэг нь байгалийн жамаар нөхөн сэргээх чадвараар хязгаарлагдмал нөөц багатай устаж болзошгүй амьтад юм . Үүнд: Аргаль, Хулан, Янгир, Хар сүүлт, Халиун буга, Алтайн хойлог, Ямаан сүүлт, Цасч дэглий, Халбаган хошуут, Хар өрөвтас, Тоодог г.мэт.

16. Элбэг амьтад Элбэг ургамал, амьтан гэж байгалийн жамаар нөхөн сэргэх чадвар сайн түгээмэл тархацтай нөөц ихтэй ургамал амьтныг хэлнэ. Үүнд: тарвага зурам мануул гахай бор гөрөөс цагаан зээр хур сойр хөтүү ногтруу дархадын цагаан булуу цагаан гутаарь,гэх мэт

17. Нэн ховор амьтад

18. Цөөвөр чоно Цөөвөр чоно /Cuon Alpinus Pallas/ нь хөхтөн амьтны аймгийн махчдын баг болох нохдын овогт багтдаг. Янгир, аргаль элбэгтэй хад цохиотой уулсаар байрладаг. Алтайн өвөр говьд Аж богдын зүүн үзүүрээс Хачгийн уул нутагт үзэгддэг. Байгаль түүний нөөц баялгийг хамгаалах олон улсын холбооны улаан номонд нэр нь орсон. Монгол улсын ан агнуурын хуулинд цөөвөр чоно агнахыг хориглосон заалт оруулах, амьдрахуйн зүйг нь судалж хамгаалах арга хэмжээ боловсруулах зорилгоор хамгаалалтанд авсан

19. Хавтгай Хавтгай / Camelus ferus, Przewalskii / нь хөхтөн амьтны аймгийн хос туурайтны баг болох тэмээний овогт багтдаг. Дэлхийд гоц ховор амьтны нэг. Хайрган ба элсэрхэг хөрст загт цөл , говийн зээргэнэ харганат аараг толгод, уулсийн бэл, жалга , дов сондуул бүхий хотос хоолойд байршина. Монгол нутагт Эдрэнгийн нурууны өвөр бэлээс урагш, баруун хэсгээр Шивээт улаан , зүүн хэсгээр Цагаан богд , урд хэсгээр улсын хил орчмын нутагт тархсан. Байгаль, түүний нөөцийг хамгаалах олон улсын холбооны улаан номонд нэр нь орсон. Хавтгай агнах , түйвээхийг 1930 оноос хойш хуулиар хатуу хориглон дархалжээ. Улирлын үндсэн бэлчээр уудаг задгай усыг нь хүн суурьшиж, мал бэлчээхээс чөлөөлж тайван бүс тогтоох, үргээж түйвээхгүй байлгах гэрийн тэмээтэй холилдож эрлийзжихээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах зорилгоор дархалсан.

20. Мазаалай Мазаалай /Ursus pruinosus Blyth/ нь хөхтөн амьтны аймгийн махчдын баг болох баавгайн овогт багтддаг. Говь цөлийн хадат уулс, хавцал хөндийд булаг шанд баянбүрд, задгай усны ойролцоо нутаглана. Хадны агуй, хонгил, зэгс, заг, сухайн ширэнгэд хэвтэр үүрээ засч ичээлнэ. Монгол нутагт Баруун хэсгээр Аж богдын зүүн үзүүр, Зүүн хэсгээр Тост Нэмэгт уул, хойд хэсгээр Захуй, Зарман, Эдрэнгийн нуруу, урд хэсгээр улсын хил хүртэл тархсан. Монголд 1985 оны байдлаар 30 гаруй мазаалай бүртгэгдсэн.

21. Шивэр хандгай Шивэр хандгай ( Alces alces pfizenmayeri ) нь Хэнтийн уулархаг нутгийн Онон , Хэрлэн , Туул , Хараа , Ерөө , Минж голын тайга, Хөвсгөл орчимд Улаан тайга , Хордил нуруу , Үүр голын сав, Умард Хангайд Бүтээлийн нуруу , Бүрэнгийн нурууны зүүн хэсэгт тархана. Нэн ховор амьтан.

22. Тахь Т ахь /Equus przewalskii Poliakov/ нь хөхтөн амьтны аймгийн битүү туурайтны баг болох адууны овогт багтдаг. Элсэрхэг ба хайрган хөрст шаваг, хялганат хээр, шаваг, тэсэг бударганат говь, загт говьд бэлчдэг. Зун, хавар, намар задгай усанд тогтмол ирдэг. Өвөл уулын бэлийн сайр, садрага, толгод, намхан уулсын хавцал жалгаар байршдаг. Байгаль түүний нөөц баялгийг хамгаалах олон улсын холбооны улаан номонд нэр нь орсон. Монгол улс 1930 оноос эхлэн агнахыг хуулиар хатуу хориглон дархалсан.

23. Ирвэс Ирвэс ( Uncia uncia буюу Panthera uncia ) Төв Азийн уул нуруудаар тархсан дунд зэргийн биетэй мийнхэн овгийн зүйл. Энэ зүйлийн ангилал өөрчлөгдсөөр ирсэн бөгөөд таксономийн нэршил нь одоо ч тодорхойгүй.

24. Азийн минж Азийн минж / Castor fiber birulai Serebrennicov / нь хөхтөн амьтны аймгийн мэргэчдийн баг болох минжийн овогт багтдаг. Булган голын өтгөн бургас , харгана шугуй бүхий урсгалтай хэсэгт гол , хар усны эргээр байнгын нүхэнд байршдаг. Монгол нутагт Булган гол Дашванжил уулаас улсын хил хүртэл нутагладаг. Монгол улсад минж агнахыг 1930 оноос хуулиар хориглон дархалсан. Булган голын минжтэй зурвасыг 1965 онд дархалж минжийг хамгаалах арга хэмжээ авсан

25. Соргог бөхөн Соргог бөхөн / Saiga tatarica , Tatarica Linnaeus / нь хөхтөн амьтны аймгийн битүү туурайтны баг болох тугалмайтны овогт багтдаг. Монгол өвс, баглуур шаваг, хөмүүлт элсэрхэг ба хайрган хөрст тал, заримдаа хайрган хөрст харгана загт говьд тааралддаг. Монгол нутагт Байтог богд , Бор цонжийн говьд тархсан. 1930 оноос агнахыг хоригложээ

26. Хилим загас Хилим / Acipencer Baeri Brandt / нь загасны аймгийн Хилим хэлбэртний баг хилимийн овогт багтана. Голын гүн хэсэг болон эргүүлэгтэй газрын ёроолын элс шавартай газруудаар хошуугаараа шигдэн хэвтэж, усыг сорон ууж амьдардаг. Хөдөлгөөн багатай, ёроолын элдэв шавьж , амьтан ургамлаар хооллодог. Байгаль нуурын сав газраас үржих хугацаандаа манай нутагт нүүдэллэн ирж түрсээ шахдаг бөгөөд зарим бодгаль нь нутагшин идээшиж байна. Нэг хилэм 3,08-11 кг түрс өгдөг. 1945 оноос агналтыг бүрмөсөн хориглож дархан цаазтай болгожээ

27. Жороо тоодог Жороо тоодог /chlamydotis undulate jacquin/ нь шувууны аймгийн тогоруу хэлбэртний баг болох тоодгийн овогт багтдаг. Тэгшивтэр юмуу яльгүй гүвээ толгодтой, заг, хармаг, харгана, зээргэнэ, баглуур, бударгана, мөн сийрэг ургасан хялгана, таанатай говьд амьдардаг. Манай оронд Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сумын нутгаас баруун зүгт Увс аймгийн Давст, Малчин сум, Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын урд талын говиор мөн Алтайн өндөр говьд тааралддаг. Олон улсын Улаан номонд орсон. Устах аюулд байгаа зэрлэг амьтан, ургамлын зүйлийн олон улсын худалдааны тухай 1973 оны Конвенцийн 2 дугаар хавсралтанд нэр нь орсон

28. Гангар хун Гангар хун /Cygnus cygnus/ нь шувууны аймгийн галуу хэлбэртний баг болох нугасны овогт багтдаг. Өндөр өвс, зэгстэй, хүн малын хөлөөс зайдуу нуурийн арал хөвөө байрших гол орчин нь болдог. Манай оронд тайга, ойт хээр, тал, говийн бүсийн томоохон гол, нууруудад өндөглөн зусна. Ховд аймгийн Хар нуурын Хомын хоолойд зарим жил зусдаг. Монгол улсын ан агнуурын хуулиар агнахыг хориглон дархалсан.

29. Хар тогоруу Хар тогоруу / Grus Monacha temminck / нь шувууны аймгийн тогоруу хэлбэртний баг болох тогорууны овогт багтана. Манайд Архангай, Өвөрхангай аймгийн нутаг Орхон голын сав , урд Тамирын адгаар зусдаг мөн нүүдлийн байдлаар тааралдана. 1973 онд хуулиар агнахыг хоригложээ

30. Цэн тогоруу Цэн тогоруу / Grus vipio pallas / нь шувууны аймгийн нэг тогоруу хэлбэртний баг болох тогорууны овогт багтана. Голын өргөн хөндийн үерт автагддаг, өндөр өвстэй, мод бутгүй намаг нуур элбэг татамд баймхай. Монголд Хэнтий, Дорнод аймгийн Онон, Улз, Халх, Хэрлэн гол, Цагаан овоо сумын Баянбүрд, Хүрээт нуур, Холбоот нуур зэрэг нутгаар өндөглөж зусдаг. 1973 оны конвенцийн1 –р хавсралтанд оруулсан

31. Цагаан тогоруу Цагаан Тогоруу / Grus leucogeranus pallas / нь шувууны аймгийн тогоруу хэлбэртний баг болох тогорууны овогт багтана. Монголд Төв аймгийн Бөхөг голын хөндий , Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын Хайчийн цагаан нуур орчим нутагладаг. Дэлхийд 250-300 толгой байна гэж үздэг. Манай орны төв хэсэгт нүүдлийн, Дорнод хэсэгт зусч байх үедээ тааралдана. Якутын хойд хэсгээр өндөглөн зусна. Энэтхэг, хятадын зүүн урд нутагт өвөлдждөг. Монголд улсын ан агнуурын хуулиар цагаан тогорууг агнахыг хориглосон.

32. Гургуул Гургуул /phasianus colchicus/ нь шувууны аймгийн тахиа хэлбэртний баг болох гургуулын овогт багтдаг. Элсэрхүү хөрстэй, бургас, зэгс, хусан төгөл, бут өвс, ундааны ус ихтэй, цас бага ордог нутагт амьдардаг. Монголд хоёр салбар зүйлийн гургуул байдаг. P.C. Pallasi Roth салбар зүйл тус орны зүүн хязгаар, Их хянганы салбар уулс, Халх голын шугуй, Буйр нуурын эрэг болон Гүү азарга, Шинэ гол, Эмнэгтийн гол, Хүйтэн булаг, Авдрантын булгийн зэгсэнд тархжээ. P.C. hagenbeski Roth салбар зүйл нь Ховд голын шугуй, Хар ус нуур, Зэргийн хөндий, Бөхмөрөн гол, Ачит нуурын хөвөөгөөр тархсан. Монгол улсын ан агнуурын хуулиар хориглон дархалсан

33. Ховор ан амьтад

34. Хар сүүлт зээр Хар сүүлт Зээр / Gazella subgutturosa guldenstaedt / нь хөхтөн амьтны аймгийн нэг Туурайтны баг болох тугалмайтны овогт багтана. Уулсын бэлийн хялганат , баглуурт сайр, садрага бүхий дагжуур хөрст хэвгий тал , загт бударгана говь, сондуул бүхий бут сөөгт элсэрхэг говь, хотос хоолой зэрэг янз бүрийн орчинд байршдаг. Манайд их нуурын хотгорын өмнөд хэсэг, нууруудын хөндий, зүүн гарын говь, Алтайн өмнөх говь, Өмнөговь, Дорноговь , Сүхбаатар аймгийн баруун хэсэг хүртэл тархжээ

35. Уссурын хандгай Уссурийн Хадгай / Alces alces cameloides milne- Edwards / нь хөхтөн амьтны хос туурайтны баг болох бугын овогт багтана. Халх , Нөмрөг голуудын савын бургас, монос зэрэг бутан шугуйтай өндөр өтгөн өвс , зэгс бүхий татамд , өвөл хэсэг хэсэг нарс ургасан элсэн довцог, намхан уулс, гүвээ толгод, эдгээрийн хоорондох намаг, нуга бүхий хонхор хөндийд нутагладаг. Халх голын дээд хэсэг Нөмрөг, Дэгээ голуудын савд байнга нутагладаг. Монголд хандгай агнахыг 1953 оноос эхлэн хуулиар хориглон дархалсан

36. Алтайн аргаль Алтайн аргал / Ovis ammon ammon Linnaeus / нь хөхтөн амьтны аймгийн нэг хос туурайтны баг болох тугалмайтны овогт багтана. Өндөр нам уулс , аараг толгод зэрэг нугачаа сархиа бүхий ой модгүй задгай газар нутаглана.Монголд Алтайн нуруу, тэдгээрийн салбар уулс , зүүн гарын болон алтайн өмнөх говийн уулс , Өмнөговь, Дорноговийн бэсрэг уулс , Хангайн хөвчийн нуруу, төв хээрийн зарим уулсаар алаг цоох тархсан. Монгол улс 1953 оноос эхлэн аргал агнахыг хуулиар хориглон дархалжээ. Устах аюулд орсон зэрлэг ургамал амьтны зүйлийн олон улсын худалдааны тухай конвенцийн 2-р хавсралтанд орсон

37. Янгир Янгир ямаа ( Capra sibirica Pall, 1776). Нүүдэл, шилжилтийнхээ үеэр Хустайг дайран өнгөрдөг бололтой, 2007 онд 6 бодгаль тоологдож байсан

38. Зэгсний гахай Зэгсний гахай / Sus Scrofa nigripes blanford / нь хөхтөн амьтны аймгийн Хос туурайтны баг болох гахайн овогт багтана. Говь цөлийн баянбүрд , галын татам, нуурын эргийн зэгэс шагшуурга, бутан ширэнгэ, шугуйд байршдаг. Манайд хар ус нуурын эргийн зэгс шагшуурган ширэнгэд тогтмол нутаглаж хааяа Хар нуур , Булган , Ховд голын сав Зэрэгийн хөндий, Шаргын говьд тархсан. Зэгсний гахайг улсын бэлтгэлд агнадаггүй. Нутийнхан хувьдаа агнуурын хугацаанд агнахыг зөвшөөрдөг.

39. Халбаган хошуут Халбаган хошуут нь урт хөлтэй, том биет, ус гатлагч шувуу бөгөөд Threskiornithidae овог юм. Өргөн хавтгай халбага мэт хошуутай ба гүехэн ус гатлан явж хагас онгойлгосон хошуугаар ус самнан хоол тэжээл хайна. Усны ямар ч жижиг шавьж , загас жараахай хошууных нь дотор талд таархад түргэн хамхин барьдаг байна.

40. Эрээн хүрэн Эрээн хүрнэ / Vormela Peregusna guldenstaedt / Эрээн хүрэн нь хөхтөн амьтны махчдын баг болох суусарын овогт багтана. Говийн элсэрхэг хөрстэй, дов сондуулт хотгор, заг, хармагт цөл, заримдаа хармагт хээрт тохиолддог. Монголд их нууруудын хотгор, нууруудын хөндий, Алтайн өмнөх говиуд, Говь-алтай, Өмнөговь, Дорноговиор тархсан

41. Хар өрөвтас Хар өрөвтас /ciconia nigra/ нь шувууны аймгийн өвөрлөг хэлбэртний баг болох өвөрлөгийн овогт багтдаг. Нуур голын хөвөө, ойн захаар голчлон тааралддаг. Манай орны ойт хээрийн бүсэнд өргөн тархсан. Олон улсын Улаан ном ба устах аюулд орсон зэрлэг ургамал, амьтны зүйлийн олон улсын 1973 оны Конвенцийн 2 дугаар хавсралтад орсон.

42. Улаан номонд орсон ургамлууд

43. Вансэмбэрүү

45. Анхаарал тавьсанд баярлалаа. Гэрийн даалгавар: “ Ургамал амьтны ач тус “ 70-80 үгтэй зохион бичлэг хий .