Downloaded 117 times
Uploaded byRohana Mohamed Nor
Jenis pantun
Dokumen ini membahas berbagai jenis puisi tradisional Melayu, termasuk pantun, syair, nazam, gurindam, dan seloka, serta relevansinya di masa kini. Puisi ini memainkan peranan penting dalam budaya Melayu, menyampaikan nasihat, pengajaran, dan nilai estetika melalui tradisi lisan. Meskipun beberapa jenis puisi semakin kurang dikenali dan dihayati, upaya untuk mempertahankan dan mengembangkan puisi seperti pantun masih berlanjut, terutama melalui media moden seperti SMS.
Jenis pantun
- 1. Jenis-jenis Puisi Tradisional. Tidaksemua puisi tradisional masih popular dan dikenali pada hari ini. Kebanyakannya tidak dikarang lagi kecuali pantun dan syair. Barangkali secara kasar ada beberapa yang masih bernafas iaitu: pantun syair nazam gurindam seloka Pantun hidup subur Syair dan gurindam masih menyambung hayat terutama bila majalah Dewan Sastera terbitan Dewan Bahasa dan Pustaka membuka ruangan Ujana Klasik. Beberapa orang penulis kontemporari menulis pantun, gurindam dan syair di ruangan ini. Nazam dalam pelbagai versi masih berkumandang di kampung-kampung misalnya dalam majlis-majlis berendoi dan kenduri kahwin seperti di Perak. PANTUN Pantun, terutama pantun empat kerat masih popular. Pantun adalah tradisi lisan yang mudah dikenali iaitu mempunyai dua baris pembayang dan dua baris maksud dengan skima rima abab. Kita mendengar pantun setiap hari melalui lirik lagu dan sebagainya, bukan hanya lagu-lagu Melayu Asli atau lagu Melayu tradisional seperti Seri Mersing, Patah Hati, Gunung Banang, Tudung Saji. malah lagu-lagu masakini (termasuk kumpulan Rock Amuk). Antara pantun yang terkenal dalam lagu Melayu asli ialah Lagu Patah Hati patah hati teruslah merajuk
- 2. merajuk lari kehutan belukar hatiku yang panas kembali lah sejuk burung terbang balik ke sangkar Pantun juga bertaraf komersial seperti yang digunakan di dalam iklan walaupun dari nilai estetikannya tidak dapat dipertahankan. Prof Muhammad Haji Salleh mengkaji perkembangan pantun di internet. Sekarang ini pantun berkembang pula melalui sms. Pelbagai jenis pantun untuk hari raya, berjenaka dengan komen-komen nakal, disebar melalui sms. tanpa diketahui siapa pengarang asalnya sama seperti tradisi sastera rakyat. Dengan kesuburan ini mungkin kita tidak bimbang tentang survival pantun. Namun begitu apa yang membimbangkan tentang pantun ialah semakin kurang orang yang menghayatinya. Ramai yang membaca pantun dan menggunakannya tetapi berapa kerat yang mahu menyelami maksud pantun walaupun yang sering didengar. Lihat sahaja pantun kurik kundi/yang merah saga/ yang baik budi/ yang indah bahasa. Tidak ramai pula yang tahu apa itu kurik dan kundi. Demikian juga dengan pantun kajang tuan kajang berlipat. Kurang juga orang yang mahu mengambil tahu bagaimana rupa kajang dan apakah perbezaan kajang yang berlipat dan kajang yang tidak berlipat. Hal ini bertolak dari sifat dan sikap take for grunted Syair Kata Syair adalah ambilan dari bahasa Arab. Tetapi para pengkaji berpandangan bahawa ambilan hanya setakat istilah sahaja.dari segi struktur ia adalah puisi asal dari Dunia Melayu. Kata yang bermaksud syair atau penyair disebut di dalam Al-Quran. Bahkan ada Surah Al-Quran yang dinamakan Al-Syuaara. yang bermaksud Ahli Syair Satu ayat dari Surah Yasin (ayat 69) berbunyi Wama ‘Alamnahu Syi’ra. bermaksud “Tidak aku memberi ilmu syair kepada Muhammad”. Ayat ini diturunkan setelah orang-orang Musyrikin menuduh
- 3. Nabi Muhammad seorangpenyair. Tuduhan ini dibuat kerana walaupun mereka menolak kerasulan Muhammad saw, mereka tidak dapat menafikan keindahan bahasa Al-Quran dan menganggapnya sebagai syair yang indah. Ini jelas dari reaksi orang Arab yang telah diceritakan dalam Al-Quran melalui ayat: “Mereka menuduh dengan berkata, “Al-Quran itu perkara karut yang dimimpikan oleh Muhammad, bahkan perkara yang diada-adakan olehnya, bahkan Muhammad sendiri seorang penyair” (Al-Anbiyaa’, ayat 5). Syair adalah genre yang sangat popular pada masa dahulu. Syair mula dicetak pada akhir kurun ke 19. Ada sekitar 300 judul syair yang telah dicetak. Antara yang terkenal ialah Syair Dandan Setia, Syair Bidasari, Syair Burung Pungguk, Syair Dagang, Syair Juragan Budiman, Syair Ken Tambuhan, Syair Siti Zubaidah Perang Cina. Saya ingat bagaimana nenek sangat suka mendengar syair bila sesekali disiarkan di radio. Dia akan mendengar dengan penuh apresiasi seorang perempuan membaca syair di radio walaupun tidak suka saya benyanyi di tengah khalayak. Pengambilan syair dari Arab hanyalah dari sudut istilahnya sahaja. Dari sudut struktur ia menyerupai puisi yang tumbuh di wilayah Nusantara.Begitu juga dengan irama syair. Ia tidak berasal dari irama yang diambil dari Timur Tengah. .Dari segi struktur syair mempunyai empat baris dalam serangkap, dalam satu baris syair terdapat 4 perkataan dengan 8-12 sukukata. Rima akhir adalah a-a-a-a Nazam Nazam juga adalah perkataan Arab. Perkataan nazam digunakan sebagai istilah teknik kepada suatu jenis puisi ditemui dalam Tajus Salatin. Hamka mengatakan nazam tidak berbeza dengan syair dari segi strukturnya. Nazam lebih sesuai untuk tema keagamaan. Lagu nazam berbeza dari syair kerana mempunyai tempo dan boleh diiringi dengan muzik percussion atau ketukan gendang dan rebana. Pada masa ini terdapat kumpulan-kumpulan rebana yang bergerak di kampung-kampung. Sesetengah mereka menyanyikan lagu
- 4. nazam. Boleh dinyanyikansecara beramai sedangkan syair disampaikan secara solo dan memerlukan vokal yang baik. Gurindam Pengkaji sastera tradisional berpendapat bahawa gurindam tidak mempunyai bentuk atau skima rima yang tertentu atau tetap. Ia tidak mudah dikenalpasti seperti pantun atau syair. Walaupun gurindam tidak tertentu atau tidak tetap bentuknya tetapi dari segi bahasa terdapat ciri-ciri khusus. Bahasa gurindam biasanya padat dan bernas. Isinya lebih menekankan nasihat, moral, pengajaran atau kebenaran. Hal ini dipersetujui oleh Sutan Takdir Alisjahbana dalam bukunya, Puisi Lama (1971). Beliau menulis: “Gurindam ialah nasihat, pengajaran yang mengandungi kebenaran”. Kepadatan serta kebenaran bahasa terletak pada pemilihan dan penyusunan kata-katanya yang berhasil menimbulkan pengertian yang tepat dan mendalam. Ini diperkuatkan lagi dengan penggunaan pengulangan pernyataan isi atau pemikirannya. Dengan bahasa seperti inilah dapat dirasakan unsur-unsur nasihat, pengajaran dan kebenaran secara jelas serta berkesan, unsur-unsur tersebut disampaikan melalui penegasan bahawa manusia dan aspek kehidupannya mempunyai kelebihan keistimewaan serta kemuliaan yang diasaskan oleh sikap, bekerjasama dan mematuhi peraturan. Gurindam dapat dilihat terbahagi kepada dua jenis, iaitu ada yang terikat dan ada yang tidak terikat atau bebas. gurindam berbentuk terikat terdiri daripada dua baris dan berima aa. Kedudukan atau peranan baris 1 itu sebagai isyarat dan baris 2 sebagai jawab. Ini dapat diteliti dari gurindam yang ditulis oleh Raja Ali Haji. gurindam Dua belas. Yang mudah dilagukan ialah gurindam dua baris terikat yang mempunyai rima dan sukukata yang hampir tetap dalam sebaris. Kita boleh membaca gurindam dengan menggunakan irama Gurindam Bangsawan atau irama Syair Versi Kedua Seloka
- 5. Zaaba dalam PelitaBahasa Melayu (1957) menulis ”Gurindam dengan seloka itu boleh dikatakan lebih kurang sama sahaja pada fahaman orang Melayu, iaitu sejenis syair melarat yang tidak tentu skima rimanya. Perbezaan antara gurindam dan seloka dapat dilihat pada isinya Isi gurindam berunsur nasihat dan falsafah sementara seloka mengemukakan gurauan, ejekan termasuk kritik sosial dalam sindiran yang tajam Contoh: Baik budi emak Si Rendang anak di pangku diletakkan kera di hutan disusui dagang pergi awak terhutang beras habis padi tak jadi contoh ke 2 Aduhai malang Pak Kaduk Ayamnya menang kampung tergadai ada nasi dicurahkan awak pulang kebuluran mudik menongkah surut hilir menongkah pasang ada isteri dibunuh nyaris mati oleh tak makan masa belayar kematian angin sauh dilabuh bayu berpuput
- 6. ada rumah bertandangduduk. Seloka ini adalah kesimpulan dari cerita Pak Kaduk. Cerita itu sendiri penuh sindiran yang tajam dan sehingga hari ini digunakan untuk kiasan terhadap nasib bangsa yang menumpang di rumah sendiri. Saya sendiri menulis sajak “Pak Kaduk di Gelanggang Raja” dan “Pesan Pak Kaduk” . Ayamnya menang kampung tergadai. orang yang merasa dirinya telah menang. kta rang s hilang alah sabung menang sorak. Mengapa orang berlagu? Untuk menghibur juga melegakan kesakitan dan stress. berkait rapat dengan lagu bekerja Pada zaman dahulu ada lagu untuk bekerja. Sambil menjalankan tugas berat ketika bekerja beramai-ramai mereka melaungkan sesuatu seperti menyanyi. Ini berperanan mendapatkan ritma supaya dapat bergerak serentak. Lagu ini juga dapat melegakan kepenatan ketika menjalankan kerja berat. Menghilangkan mengantuk ketika bekerja. Contohnya ibu mendodoi anak dengan nyanyian, selain menghiburkan anak, mereka juga tidak jadi mengantuk dan tertidur. Menarik perhatian. Misalnya seorang penglipur lara menggunakan irama untuk bercerita. Dalam budaya lisan seorang penutur dilingkungi oleh audiensnya yang buta huruf yang menghayati cerita secara pendengaran. Oleh itu tukang cerita harus menguasai beberapa teknik seni persembahan seperti lakonan dan gerak badan, seni bunyi, ritma, lagu dan alat muzik untuk bercerita. Mereka ini termasuklah Tok Selampit, dalang wayang kulit dan Awang Belanga. Peranan tukang cerita ini amat penting sebelum cerita-cerita dapat dibukukan. Contoh cerita penglipur lara ialah Hikayat Malim Deman, Malim Dewa, Awang Sulung Merah Muda, Terung Pipit. Begitu juga cerita binatang, cerita-cerita jenaka seperti Lebai Malang.
- 7. Memudahkan hafalan. Irama lagu digunakan untuk tujuan pengajaran dan pembelajaran, misalnya untuk menghafal nama-nama Tuhan (AsmulHusna) dan nama nabi-nabi. Sekian, semoga bertemu lagi. RAGAM BAHASA DALAM PANTUN JENIS HURAIAN DAN CONTOH METAFORA Perbandingan secara langsung bahtera merdeka berlayar sudah gedung ilmu gagah di hutan batu bendera bahasa berkibar megah Contoh maksud pantun Bunga ilmu mekar mewangi, bagaimana harumnya majukan bangsa? Contoh maksud pantun Lautan ilmu diharung sudah, mengapa lemas di jagat raya? SIMILE Perbandingan secara tidak langsung ( bagai, bak, seperti, umpama, macam, laksana dll ) gigih pak tua bak semarak api laksana helang di angkasa raya Contoh pantun Rangkaian satelit bak cendawan tumbuh, Nilaian kudus dirakam bagaimana. Contoh pantun Andai masa bak mata pedang, mengapa dibiar menikam diri? PERSONIFIKASI Unsur perorangan. Memberi sifat manusia kepada benda – benda bukan manusia Tampak rembulan tersenyum padaku alam terbakar menangis hiba hembusan sang bayu menyapa puteri INVERSI Pembalikan susunan kata – kata jiwa pak tua teguhnya masih remaja kini ditegur jangan ilmu dituai buahnya di mana? kasih beralih dibelai bagaimana? HIPERBOLA Kiasan yang melampau dan berlebih – lebihan gerak remaja memukau ummah hilang duniaku sekelip mata penjara rumah berabad sudah kasih ibu melaut saujana Contoh pantun ( tema : tanggungjawab remaja ) Gunung terbeban dipikul remaja kenapa bimbang dipikul gelombang? REPETISI Pengulangan kata sebagai penegas; anafora, reponsi, epifora
- 8. Contoh pantun Orang diJawa menanam kapas, Orang di Eropah menanam anggur; Jangan tertawa pelepah di atas, melihat pelepah di bawah yang gugur. ASONANSI Perulangan huruf vocal ALITERASI Perulangan huruf konsonan Puisi Melayu tradisional ialah tradisi lisan yang sudah tetap bentuk dan kalimatnya. Biasanya, puisi Melayu tradisional terbentuk daripada beberapa baris kalimat, berangkap atau tidak berangkap; ada yang berasaskan matra, jumlah perkataan dan suku kata sebaris, persamaan dan pertentangan rima dan ritma antara baris. Puisi Melayu tradisional lahir bukan sekadar untuk hiburan, pengajaran dan alat komunikasi secara umum, malah diserapkan ke dalam kegiatan- kegiatan hidup bermasyarakat, dalam dalam ritual dan upacara, dalam adat dan peundangan, juga dalam kegiatan yang berunsur keagamaan (Mutiara Sastera Melayu Tradisional, 2010:232). Wan Akmal Wan Serama menjelaskan puisi Melayu tradisional adalah satu karya kesusasteraan yang dapat memenuhi cirri-ciri karya sastera iaitu ciptaan yang
- 9. mempunyai nilai-nilai seniyang menggunakan bahasa sebagai media. Bahasanya tersusun indah dengan penggunaan kata yang terpilih dan berirama. Ia dibentuk bertujuan untuk menyampaikan sesuatu fikiran atau amanat untuk kebaikan umat manusia. Puisi Melayu tradisional penuh dengan nilai estetika dan dihiasi pula dengan pelbagai gaya yang berupa identiti budaya bahasa masyarakat Melayu lama. (2005:2) A. Halim Ali menjelaskan puisi Melayu tradisional ialah satu kelompok puisi yang muncul dan terhasil dalam era tradisional sebelum berkembangnya tradisi tulisan atau zaman yang disebut sebagai moden. Puisi Melayu tradisional termasuk dalam golongan karya kesusasteraan bentuk bukan cerita (non-naratif) (2006:11-13). Salleh Haji Ahmad (1993:3) menjelaskan puisi Melayu tradisional ialah puisi Melayu lama yang berbentuk non-naratif. Ia disebarkan melalui budaya lisan dalam masyarakat yang tertutup. Ia juga merupakan salah satu daripada unsure-unsur kebudayaan masyarakat Melayu lama. Oleh itu, ia memudahkan masyarakat untuk memahami keadaan masyarakat Melayu lama; bagaimana mereka berfikir, kepercayaan atau peri laku mereka. Menurut Harun Mat Piah (1989:5), puisi Melayu tradisional ialah satu puisi yang bersifat lisan, diwarisi dan disebarkan melalui tradisi lisan. Puisi lisan bersifat kolektif dan fungsional, iaitu tercipta oleh pengarang yang tidak bernama dan digunakan dalam kehidupan masyarakat. Sebahagian daripadanya merupakan hasil daripada kegiatan-kegiatan ritual atau masih mempunyai fungsi sedemikian. Puisi Melayu tradisional berbentuk terikat oleh konvensi- konvensi tertentu yang seterusnya memberikan bentuk dan struktur kepada puisinya. Bentuk dan ikatan yang berlainan
- 10. ini menjadikan genre-genreyang berlainan pula. Sebuah genre mempunyai ciri-cirinya sendiri, berbeza daripada genre yang lain. Justeru, sepanjang proses kajian ini dijalankan, definisi operasional puisi Melayu tradisional akan berpegang kepada pandangan Harun Mat Piah (1989:5) iaitu : …satu puisi yang bersifat lisan, diwarisi dan disebarkan melalui tradisi lisan. Puisi lisan bersifat kolektif dan fungsional, iaitu tercipta oleh pengarang yang tidak bernama dan digunakan dalam kehidupan masyarakat. Sebahagian daripadanya merupakan hasil daripada kegiatan-kegiatan ritual atau masih mempunyai fungsi sedemikian…. Kepelbagaian pengaruh yang ada telah menyebabkan betapa kayanya khazanah kesusasteraan Melayu. Pengungkapan dan penciptaan puisi Melayu tradisional adalah disebabkan oleh pengaruh warisan Melayu, warisan Islam, alam sekitar, animisme dan lain-lain. Pada dasarnya, puisi Melayu tradisional terbahagi kepada dua kumpulan iaitu puisi warisan Melayu dan puisi warisan Arab-Parsi. Puisi warisan Melayu yang lahir daripada kreativiti masyarakat Melayu sendiri tanpa dipengaruhi oleh tradisi asing. Justeru, penghasilan puisi warisan Melayu adalah puisi asli yang diwarisi dari satu generasi kepada generasi yang lain. Walaupun puisi warisan Melayu mempunyai serpihan pengaruh hindu, namun ia masih lagi diiktiraf hasil Melayu asli kerana puisi tersebut telah berlaku perubahan dan penyesuaian sehingga berbeza daripada bentuk asalnyaa seperti gurindam dan
- 11. seloka. Puisi warisanMelayu terbahagi kepada dua kategori pula iaitu puisi terikat dan puisi bebas. Puisi terikat terdiri daripada pantun dan gurindam. Dalam pantun pula terdapat teka-teki, endoi, rejang dan dikir atau zikir. Manakala dalam puisi bebas pula terdiri daripada seloka, teromba, talibun, peribahasa berangkap dan mantera. Puisi warisan Islam iaitu puisi warisan Arab-Parsi terhasil ekoran pengaruh puisi Arab dan puisi Parsi. Pengaruh puisi Arab dan Parsi terdiri daripada isi dan fungsinya. Puisi warisan Islam terdiri daripada puisi terikat. Dalam puisi terikat warisan Arab-Parsi terdiri daripada syair, masnawi, nazam, rubai, qit‟ah, ghazal dan berzanji.