1. H.EL205
Ëåêö 12
§11.1. Òîãòìîë ã¿éäëèéí êîëëåêòîðò ìàøèíû àæèëëàõ
çàð÷èì, õèéö
Òîãòìîë ã¿éäëèéí õºäºëã¿¿ð, ãåíåðàòîðûí àæèëëàõ
çàð÷èì:
Êîëëåêòîðò ìàøèíû îíöëîã íü õóâüñàõ ã¿éäëèéã òîãòìîë
áóþó ýñðýãýýð õóâèðãàõ ìåõàíèê òºõººðºìæ áîëîõ êîëëåêòîðòîé
áàéäàã ÿâäàë þì. Ýíý íü êîëëåêòîðò ìàøèíû ÿêîðèéí ã¿éäýë
áàéíãà ÷èãëýëýý ººð÷èëæ áàéäàãòàé õîëáîîòîé. ÿéäýë
õýìæýýãýýðýý áàéíãà ººð÷ëºãäºõ ¿åä ýíåðãèéã òàñðàëòã¿é
õóâèðãàõ ïðîöåññ ÿâàãäàõ áîëîëöîîòîé áàéäàã.
Òîãòìîë ã¿éäëèéí êîëëåêòîðò ãåíåðàòîðûí àæèëëàõ
çàð÷ìûã ¿çüå. 11.1-ð çóðàãò èéì ãåíåðàòîðûí õÿëáàð÷èëñàí
çàãâàðûã ¿ç¿¿ëýâ. Òîãòìîë ñîðîíçíû NS òóéëóóäûí õîîðîíä
11.1-ð çóðàã. Òîãòìîë ã¿éäëèéí ãåíåðàòîðûí õÿëáàð÷èëñàí çàãâàð
ãåíåðàòîðûí ýðãýëäýõ õýñýã áîëîõ ÿêîðü áàéðëàäàã. ßêîðèéí ãîë
øêèâ áîëîí ðåìåíýýð ìåõàíèê ýíåðãèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ òóñëàõ
õºäºëã¿¿ðòýé (çóðàãò ¿ç¿¿ëýýã¿é) õîëáîãäñîí áàéã. ßêîðèéí
õîâèëä abcd ãýñýí 1 îðîîäñîîñ òîãòñîí îðîîìãèéã ñóóëãàæ,
òºãñãºë¿¿äèéã ýíãèéí êîëëåêòîð áîëîõ õîîðîíäîî áîëîí ÿêîðèéí
ãîëîîñ òóñãààðëàãäñàí 2 õàãàñ äóãóé çýñ ÿëòàñò õîëáîíî.
Êîëëåêòîðûí ãàäàðãóóíä À, ãýñýí ñîéç áàéðëóóëüÿ. Ýäãýýð íü
ØÓÒÈÑ.ÓÓÈÑ.Óóðõàéí öàõèëãààíæóóëàëò, àâòîìàòæóóëàëòûí áàã. Á.Áàòõèøèã 1

2. H.EL205
êîëëåêòîðòîé ãóëñàõ êîíòàêò ¿¿ñãýæ ãåíåðàòîðûí ÿêîðèéã ãàäààä
õýëõýýíä (R à÷ààëëûí ýñýðã¿¿öýëä) õîëáîíî.
Òóñëàõ õºäºëã¿¿¿ð íü ãåíåðàòîðûí ÿêîðèéã öàãèéí ç¿¿íèé
ýñðýã ýðã¿¿ëæ áàéíà ãýæ ¿çüå. Òýãâýë ñîðîíçîí îðîí äîòîð
õºäºëæ áàéãàà äàìæóóëàã÷èä ¿¿ñýõ ö.õ.õ-íèé ýãøèí çóóðûí óòãà
å=2Blá áàéõ áà çóðàãò ñóìààð çààñàí ÷èãòýé áàéíà.
ßêîðü ýðãýõýä abcd îðîîäîñûí áàéðëàë áàéíãà ººð÷ëºãäºõ
òóë ÿêîðüò õóâüñàõ ö.õ.õ ¿¿ñíý. Ìàøèí êîëëåêòîð¿é áîë ãàäààä
õýëõýýãýýð õóâüñàõ ã¿éäýë ã¿éíý. Ãýâ÷ êîëëåêòîð ñîéçûí
òóñëàìæòàéãààð ÿêîðèéí õóâüñàõ ã¿éäýë íü íýã ÷èãòýé ëóãøñàí
ã¿éäýë áîëäîã. ßêîðü 11.2 çóðàãò ¿ç¿¿ëñíýýð áàéðëàõ òîõèîëäîëä
ãàäààä õýëõýýíèé ã¿éäýë íü À ñîéçîîñ  ñîéç ð¿¿ ÷èãëýñýí áàéíà.
Òèéìýýñ À íü ýåðýã,  íü ñºðºã áàéíà. ßêîðü 180Î ýðãýõýä
11.3-ð çóðàã.
Òîãòìîë ã¿éäëèéí
õºäºëã¿¿ðèéí àæèëëàõ
11.2-ð çóðàã. Òîãòìîë ã¿éäëèéí ãåíåðàòîðûí çàð÷èì
àæèëëàõ çàð÷èì:
ÿêîðèéí îðîîìãèéí ö.õ.õ áà ã¿éäýë
ãàäààä õýëõýýíèé ö.õ.õ áà ã¿éäýë
ÿêîðèéí ã¿éäëèéí ÷èãëýë íü ýñðýãýý𠺺ð÷ëºãäºíº. Ãýâ÷ ñîéçíû
òóéë áîëîí ãàäààä õýëõýýíèé ã¿éäëèéí ÷èã ººð÷ëºãäºõã¿é. Ó÷èð
íü ÿêîðèéí ã¿éäýë ÷èãëýëýý ººð÷ëºõ àãøèíä ñîéçíû äîîð
áàéðëàõ êîëëåêòîðûí ÿëòàñ ñîëèãäîíî. Èéìýýñ À ñîéçíû äîîð
çºâõºí ñîðîíçîí õîéä òóéëûí äîîð áàéðëàõ äàìæóóëàã÷èéí
¿ç¿¿ðòýé õîëáîãäñîí ÿëòàñ áàéðëàäàã. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä
ãåíåðàòîðûí ñîéçûí òóéë íü ÿêîðèéí áàéðëàëààñ õàìààðàõã¿é,
ØÓÒÈÑ.ÓÓÈÑ.Óóðõàéí öàõèëãààíæóóëàëò, àâòîìàòæóóëàëòûí áàã. Á.Áàòõèøèã 2

3. H.EL205
ººð÷ëºãäºõã¿é áàéíà. ßêîðèéí îðîîìãèéí òîîã èõýñãýæ ÿêîðèéí
ãàäàðãóóãààð æèãä òàðààí áàéðëóóëàí, òóñ á¿ðò õàðãàëçñàí
êîëëåêòîðûí ÿëòàñòàé õîëáîõîä ãàäààä õýëõýýíèé ã¿éäëèéí
ëóãøèëò áóóðäàã. 16 ÿëòàñòàé ìàøèíä ã¿éäëèéí ëóãøèëò áàðàã
ìýäýãäýõã¿é áîëäîã áàéíà.
11.1-ð çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí çàãâàðûã õºäºëã¿¿ð áîëãîæ áîëíî.
¯¿íèé òóëä ãåíåðàòîðûí R à÷ààëëûã ñàëãàæ, ìàøèíû ñîéçíóóäàä
òîãòìîë ã¿éäëèéí ¿¿ñã¿¿ð õîëáîæ ºãíº. Æèøýý íü À ñîéçîíä +, Â-
ä – òóéë õîëáîõîä ÿêîðüò 11.3-ð çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí ã¿éäýë ¿¿ñíý.
Ýíýõ¿¿ ã¿éäýë ñîðîíçîí îðîíòîé õàðèëöàí ¿éë÷èëñíèé ¿ð ä¿íä
öàõèëãàí ñîðîíçîí îðíû õ¿÷ FÝÌ ¿¿ñíý. Ýíý íü ÿêîðüò ò¿¿íèéã
öàãèéí ç¿¿íèé ýñðýã õºäºëãºõ öàõèëãààí ñîðîíçîí ìîìåíò Ì
¿¿ñãýíý. ßêîðèéã 180Î ýðã¿¿ëýõýä öàõèëãààí ñîðîíçîí õ¿÷íèé ÷èã
ººð÷ëºãäºõã¿é, ó÷èð íü äàìæóóëàã÷ íýã ñîðîíçîí òóéëààñ íºãºº
ñîðîíçîí òóéëûí îðîí çàéä øèëæèõýä ã¿éäëèéí ÷èãëýë ìºí
ººð÷ëºãäºíº. Ýíý íü áèäíèé äýýð ¿çñýí çàð÷ìààð êîëëåêòîðûí
òóñëàìæòàé ÿâàãäàíà.
Ýíä àâ÷ ¿çñýí òîãòìîë ã¿éäëèéí ìàøèíû õÿëáàð÷èëñàí
çàãâàð òîãòâîðòîé àæèëëàõã¿é. Ó÷èð íü ÿêîðèéí îðîîìîã ìàøèíû
ãåîìåòð íåéòðàëèéã äàéðàõ ¿åä öàõèëãààí ñîðîíçîí õ¿÷ Fýì=0
áàéäàã. ßêîðèéí îðîîìîã, êîëëåêòîðûí õàâòãàéíû òîîã íýìñíýýð
ÿêîðèéí õºäºëã¿¿ðèéí ýðãýëò íü òîãòâîðòîé, æèãä áîëäîã.
§11.2. Òîãòìîë ã¿éäëèéí êîëëåêòîðò ìàøèíû á¿òýö
Òîãòìîë ã¿éäëèéí ìàøèíóóä îëîí òºðºë ÿíç áèé. Èéìýýñ
ýäãýýð ìàøèíóóäûí òóñãàé õýñã¿¿ä íü ººð ººð õèéöòýé áàéäàã
áîëîâ÷ åðºíõèé ñõåì íü àäèë áàéíà.
Òîãòìîë ã¿éäëèéí ¿ë õºäëºõ õýñýã íü ñòàòîð, ýðãýõ õýñýã íü
ÿêîðü þì. Ñòàòîð íü èõ áèå, ¿íäñýí, íýìýëò òóéëààñ á¿ðäýíý. Èõ
áèå ãýäýã íü òóéëóóä, õîëõèâ÷èéí ñóóðü áýõëýõ, ñîðîíçîí
óðñãàëûã äàìæóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Èõ áèåèéã áºõ áºãººä ñîðîíçîí
íýâòð¿¿ëýõ ºíäºð ÷àäâàðòàé ãàíãààð õèéíý. Èõ áèå äîîä òàëä íü
ñóóðèíä áýõëýõ çîðèóëàëòûí õºë áàéäàã. Èõ áèåèéí ýðãýí
òîéðîíä íü ¿íäñýí, íýìýëò òóéë áýõëýõ í¿õ áàéäàã. Åð íü èõ
áèåèéã ãàí õîéëîîãîîð, ýñâýë õàâòãàé ãàíãààð õóéëæ õèéíý. Òîì
÷àäëûí ìàøèíû èõ áèåèéã óãñàðäàã õèéíý.
ØÓÒÈÑ.ÓÓÈÑ.Óóðõàéí öàõèëãààíæóóëàëò, àâòîìàòæóóëàëòûí áàã. Á.Áàòõèøèã 3

4. H.EL205
¯íäñýí òóéë íü ìàøèíä ñýðãýýëòèéí ñîðîíçîí îðíû
óðñãàëûã áèé áîëãîõîä çîðèóëàãäñàí. ¯íäñýí òóéë íü ç¿ðõýâ÷,
òóéëûí îðîîëòîîñ á¿ðäýíý. ¯íäñýí òóéëûí ç¿ðõýâ÷èéí ÿêîðèéí
òàë íü ìàøèíä ñîðîíçîí îðíûã æèãä õóâààðèëàõààð õèéöòýé
òºãñãºëòýé áàéíà. ¯íäñýí òóéëûí ç¿ðõýâ÷èéã 1-2ìì çóçààí
õóóäñàí ãàíãààð õèéíý. Òóéëóóäûã èõ áèåíä áýõëýõäýý áîîëòîîð
áýõýëíý. Òóéëûí îðîîëòûã çýñ ãàí óòñààð õèéäýã. Çàðèìäàà
îðîîëòûã õºðãºëò ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð ºíäðèéí äàãóó õóâààäàã.
Õîîðîíäûí çàéíä íü àãààðæóóëàõ ñóâàã ¿ëäýýíý.
Íýìýëò òóéë 1 êÂò-ààñ äýýø ÷àäàëòàé ìàøèíä õýðýãëýíý.
Î÷ûã áàãàñãàõ çîðèóëàëòòàé. Íýìýëò òóéë íü çýñ óòñààð õèéñýí
ç¿ðõýâ÷, îðîîëòîîñ òîãòîíî. ßêîðèéí îðîîìîãòîé öóâàà
õîëáîãäîíî. Íýìýëò òóéëóóä íü ¿íäñýí òóéëóóäûí äóíä áàéðëàõ
áºãººä èõ áèåíä áîîëòîîð áýõëýãäýíý.
ßêîðü íü ãîë, ç¿ðõýâ÷, îðîîìîã, êîëëåêòîðîîñ òîãòîíî.
ßêîðèéí ç¿ðõýâ÷èéã 0.5ìì íèìãýí öàõèëãààí òåõíèêèéí õóóäñàí
ãàíãààð õèéíý. ßêîðèéí îðîîìãèéã äóãóé áîëîí òýãø ºíöºãò
îãòëîëòîé çýñ óòñààð õèéíý.
a 11.5-ð çóðàã. Ñîéç
á áàðèã÷
11.4-ð çóðàã. Ãàí èõ áèåòýé (a), õóâàíöàð
ñóóðüòàé ãàí öàãèðàãòàé (á) êîëëåêòîð
Êîëëåêòîð íü òîãòìîë ã¿éäëèéí ìàøèíû ÷óõàë õýñýã þì.
¯íäñýí ýëåìåíò íü öèëèíäð õýëáýðòýéãýýð óãñàðñàí çýñ
ÿëòñóóä þì. Êîëëåêòîðûí ÿëòñóóäûã áýõýëñýí àðãààñ øàëòãààëæ
ãàí èõ áèåòýé, õóâàíöàð ñóóðüòàé ãàí öàãèðàãòàé áàéäàã. Ãàí èõ
áèåòýé êîëëåêòîðûã èõ õýðýãëýíý. 11.4-ð çóðãèéí à-ä ãàí èõ
áèåòýé êîëëåêòîðûí á¿òöèéã ¿ç¿¿ëýâ. Êîëåêòîðûí ÿëòñóóä 4
õîîðîíäîî ìèêàíèò æèéðãýâ÷ýýð 8, ãàí èõ áèåýñ ìèêàíèòûí
ìàíæåòààð 3 áîëîí ìåêàíèò öèëèíäðýýð 5 òóñãààðëàãäñàí
áàéäàã. Êîíóñ õýëáýðòýé öàãèðàã 1,7 íü áîîëò 2-îîð áýõëýãäñýí
ØÓÒÈÑ.ÓÓÈÑ.Óóðõàéí öàõèëãààíæóóëàëò, àâòîìàòæóóëàëòûí áàã. Á.Áàòõèøèã 4

5. H.EL205
áàéäàã. Èíãýæ áýõëýãäñýíýýðýý ÿëòñóóäûí äîîä òàëä íü òóëæ
òýäãýýðèéã õàâ÷èæ áàéäàã þì. Èíãýõýä õàâòàíãóóä íü áèå áèåäýý
íàëæ õîîðîíä íü õàæóóãèéí äàðàëò áèé áîëíî. Èéìýýñ ãàí èõ
áèåòýé êîëëåêòîðûã “àðî÷íûé” êîëëåêòîð ãýæ íýðëýõ íü áèé.
Êîëëåêòîðûí ÿëòñóóä íü ìåêàíèò öèëèíäð 5-ä õ¿ðäýãã¿é,
õàðèí õàæóóãèéí äàðàëòûí õ¿÷ýýð òîãòäîã. Ìåêàíòûí æèéðãýâ÷
çýñ ÿëòàñíû ãàäàðãóóíààñ èë¿¿ ãàðàõã¿é áàéëãàõûí òóëä
ÿëòàñíóóäûí õîîðîíä 1.5 ìì ã¿íòýé ìºð ãàðãàäàã.
Íàì õ¿÷äýëèéí ìàøèíä õèéö õÿëáàð õóâàíöàð êîëëåêòîð
õýðýãëýíý (11.4-ð çóðàã, á). Çýñ ÿëòàñíóóä áîëîí òóñãààðëàã÷
õàâòàíãóóäûã õóâàíöðààð (2) áýõýëäýã. Çàðèìäàà õóâàíöàðûí áýõ
áàòûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä ãàí öàãèðàã (3) õýðýãëýíý.
Òîãòìîë ã¿éäëèéí ìàøèíû ñîéçíû òºõººðºìæ òðàâåðñ,
áðàêåò, ñîéç áàðèã÷ààñ á¿ðäýíý. Õóðóóíóóäûí (áðàêåò) òîî
òóéëóóäûí òîîòîé èæèë áàéõ áºãººä òðàâåðñààñ òóñãààðëàãäñàí
áàéíà. Õóðóó áîëãîíä ñîéç áàðèã÷ (11.5-ð çóðàã) ñóóðüëóóëñàí
áàéíà. Ñîéç áàðèã÷ íü îáîéìà 4 (ñîéç 3-ã ñóóëãàõ), äàðàã÷ 1 (2
ï¿ðøíû òóñëàìæòàé ñîéçûã òîäîðõîé õ¿÷ýýð äàðàõ)–ñ á¿ðäýíý.
Ñîéç áàðèã÷èéã õóðóóí äýýð õàâ÷ààð (5) áýõýëãýýð áýõýëíý. Óÿí
õîëáîã÷ óòàñíû (6) òóñëàìæòàéãààð ìàøèíûã öàõèëãààí õýëõýýíä
õîëáîíî. Ìàøèíû òàñðàëòã¿é íàéäâàðòàé àæèëëàãààíä
êîëëåêòîð áà ñîéçíû êîíòàêò ÷óõàë íºëººòýé. Ñîéçîí äýýðõ
äàðàëò òîäîðõîé õýìæýýòýé áàéíà. Õýò äàðâàë ñîéç ò¿ðãýí
ýëýãäýõ áà êîëëåêòîð õýò õàëíà. Äóòóó äàðàõàä êîëëåêòîðò î÷
¿¿ñíý.
ªºðèéí áîëîí àëáàäìàë õºðãºëòòýé áàéäàã.
ØÓÒÈÑ.ÓÓÈÑ.Óóðõàéí öàõèëãààíæóóëàëò, àâòîìàòæóóëàëòûí áàã. Á.Áàòõèøèã 5