1. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
*
*
*
Đỗ Phủ 杜甫 (sinh năm 712 – mất năm 770), tự Tử Mỹ, hiệu Thảo Đường, là một
trong những nhà thơ lớn và có tầm ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử Trung Quốc. Ông
sinh ra và lớn lên trong một gia đình quan lại lâu đời ở huyện Củng, nay thuộc tỉnh Hà
Nam. Thơ Đỗ Phủ còn để lại đến nay lên tới hàng ngàn bài với nhiều hình thức, phong cách
sáng tác khác nhau, hệ thống từ vựng phong phú đa dạng, nội dung phản ánh chân thực và
đầy tính nhân đạo đối với thời thế loạn lạc đương thời. Ông được người đời tôn vinh là “Thi
Sử” và “Thi Thánh” của Trung Quốc.
Cuộc đời Đỗ Phủ là những năm tháng đầy gian truân, cay đắng. Ông sinh ra giữa thời
kỳ phồn vinh hưng thịnh của triều đại nhà Đường, sáng tác thơ từ lúc bảy tuổi. Thời gian
này ông chủ yếu ngao du sơn thủy, thỏa sức trổ tài thi ca, khiến nhiều người thán phục. Ước
mơ của ông là đỗ đạt, ra làm quan để giúp vua xây dựng đất nước. Đỗ Phủ thời trẻ đã viết
trong bài “Phụng tặng Vi tả thừa trượng nhị thập nhị vận” ( 奉贈韋左丞丈二十二韻 - Hai
mươi hai vần dâng tặng quan tả thừa họ Vi)(1) những dòng này:
“致君堯舜上，
再使風俗淳”
Trí quân Nghiêu, Thuấn thượng
Tái sử phong tục thuần
(Giúp vua hơn Nghiêu Thuấn
Làm cho phong tục trở lại trong lành)
Thế nhưng cuộc đời không cho ông như ý muốn. Đường Huyền Tông bỏ bê triều
chính, mặc gian thần làm loạn, kết bè đảng phá khoa thi. Đỗ Phủ cùng nhiều nhân tài khác
1

2. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
bị đánh trượt không thương tiếc. Sau đó ông cũng được làm quan nhưng chức nhỏ phận hèn
không thỏa chí. Suốt mười năm (746-755) ông gặp rất nhiều trắc trở trên con đường công
danh, sống cuộc sống gian nan cực khổ. Những bài thơ ông viết trong thời gian này như
Binh xa hành, Lệ nhân hành, Tự kinh phó Phụng Tiên vịnh hoài ngũ bách tự,... phản ánh
hiện thực phũ phàng quanh ông, đánh dấu một khởi điểm về nội dung, phong cách sáng tác
trong đời thơ Đỗ Phủ và đi cùng ông đến trọn cuộc đời đau khổ gian nan.
Đỗ Phủ để lại cho đời hơn 1400 bài thơ, phân thành hai loại lớn: cổ thể thi và cận thể
thi. Cổ thể thi là loại thơ tự do, cận thể thi là loại thơ cách luật. Phần lớn các bài thơ còn lưu
giữ đến ngày nay là những tác phẩm được viết vào khoảng đời sau lưu lạc đau khổ của ông,
được nhiều người đời sau đón nhận và có ảnh hưởng sâu rộng đến văn hóa Trung Quốc
cũng như các nền văn hóa lân cận.
Là người đời sau chỉ biết đọc ngẫm những vần thơ đẫm lệ của tiền bối, với lòng kính
trọng và đồng cảm với thi nhân, chúng tôi đã cố gắng tìm hiểu, nghiên cứu sâu hơn và
quyết định thực hiện đề tài “Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ”. Trong phạm vi một
bài tiểu luận, do mặt hạn hẹp về câu chữ và khả năng có hạn, chúng tôi chỉ có thể đưa
ra phân tích một số đặc điểm trong giá trị nội dung của thơ ông cùng với vài ý kiến
chủ quan. Bài nghiên cứu này không mong sẽ đóng góp được gì nhiều vào kho tàng
nghiên cứu thơ Đỗ Phủ mà những người đi trước đã làm, chỉ để thỏa lòng say mê của
hậu bối với những dòng thơ của một thiên tài bạc mệnh, “cả đời chẳng được mấy ngày
vui”.
Hà Nội, tháng 12 năm 2013
Nhóm tác giả
Ma Thành Công - Ngô Gia Thức
2

3. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
1. Sơ lược về giá trị hiện thực trong tác phẩm văn học
Hiện thực trong tác phẩm văn học là thế giới hiện thực đã được tái tạo qua thế giới
chủ quan của tác giả. Thế giới ấy chính là một hiện thực khác, một hiện thực thứ hai, dù
mang hình bóng của thế giới khách quan ngoài đời. Thế giới hiện thực trong tác phẩm
không phải lúc nào cũng mang một nội dung, ý nghĩa đồng nhất với hiện thực tương tự
trong đời sống thực tại. Đó là thế giới của hình tượng thuộc một trật tự khác, mang ý nghĩa
sáng tạo so với hiện thực khách quan thông qua lăng kính chủ quan của người nghệ sĩ vì
vậy nó cao hơn hiện thực thứ nhất - hiện thực khách quan của cuộc sống con người.
Sở dĩ ta coi hiện thực trong văn học là hiện thực thứ hai là vì nó được khơi nguồn từ
trong hiện thực cuộc sống nhưng hiện thực này đã được người nghệ sĩ quan sát một cách rất
tỉ mỉ và lựa chọn lấy những vấn đề quan trọng nhất để rồi sử dụng nh ững thủ pháp nghệ
thuật làm cho hiện thực ấy đi vào tác phẩm văn học vừa có giá trị khái quát cao, vừa thể
hiện chiều sâu của sự vật, sự việc của con người.
Giá trị hiện thực của tác phẩm văn học là “toàn bộ hiện thực được nhà văn phản ánh
trong tác phẩm văn học, tùy vào ý đồ sáng tạo mà hiện tượng đó có thể đồng nhất với thực
tại cuộc sống hoặc có sự khúc xạ ở những mức độ khác nhau” (2)
Giá trị hiện thực trong tác phẩm văn học có hai đặc điểm chủ yếu:
− Đặc điểm thứ nhất: Đặc điểm của các hiện thực được nhà văn đưa vào trong
tác phẩm. Tác phẩm đó phản ánh hiện thực đời sống trong một giai đoạn lịch
sử nhất định, với những nét riêng tiêu biểu và có ý nghĩa phản ánh hiện thực
khách quan.
− Đặc điểm thứ hai: Con người điển hình. Đây là nét đặc trưng của tác phẩm
hiện thực. Gắn với mỗi thời kỳ, mỗi xã hội nhất định là mẫu người đại diện
cho toàn xã hội. Mẫu người ấy được nhà văn khái quát và xây dựng lại thành
cách hình tượng điển hình trong tác phẩm của mình. Do vậy, một tác phẩm
văn học có giá trị hiện thực phải khắc họa được ngoại hình, tính cách, hành
3

4. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
động, lời nói,…. của nhân vật điển hình, đại diện cho tầng lớp, giai cấp hay
lớp người nào đó trong xã hội, giúp tác giả thể hiện hiện thực được phản
ánh.
2. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Như đã đề cập trong phần dẫn nhập đề tài, giá trị hiện thực là một trong những giá trị
nổi bật trong thơ Đỗ Phủ. Hiện thực đó là hiện thực một xã hội rối loạn vì nạn chiến tranh,
cướp bóc, quan lại nhũng nhiễu ăn chơi sa đọa, mặc dân đen lầm than, đói khổ cùng cực.
Hiện thực đó cũng bao gồm đời sống của tác giả, từ một “người thơ” ung dung ngao du sơn
thủy, tài năng “Sách đọc vỡ muôn quyển, hạ bút như có thần ” (讀書破萬捲，下筆如有神)
(3)
, trở thành một kẻ hàn sĩ ăn đói mặc rách, lưu lạc bốn phương, mấy mươi năm trầm mình
trong khổ nạn của thế gian, để rồi nhắm mắt lìa đời trên chiếc thuyền nhỏ rách nát lênh
đênh trên bờ sông Tương. Đỗ Phủ đã hòa nỗi đau khổ của mình với người dân trăm họ,
trong thơ ông dù có khóc than, có đau xót vì nỗi niềm của bản ngã đấy, rồi lại mau chóng so
mình với người khác để mà đau cả nỗi đau của họ. Cả một giai đoạn lịch sử dài và nhiều
biến loạn đã được Đỗ Phủ đưa vào thơ cùng những gửi gắm về nhân tình thế thái của bản
thân ông. Bởi vậy Đỗ Phủ cũng được hậu bối tôn là “Thi Sử”.
Hiện thực biểu hiện trong thơ Đỗ Phủ là một thế giới của lầm than cơ cực, từ con
người đến muông thú cỏ cây đều đau khổ. Hãy chọn nghe thử một bài thơ như “Bạch Đế”
chẳng hạn. Một bức tranh mờ tối và ẩn sau đó những nét họa bi thương:
高江急峽雷霆斗，
古木蒼藤日月昏。
戎馬不如歸馬逸，
千家今有百家存。
哀哀寡婦誅求盡，
慟哭秋原何處村？
4

5. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Cao giang cấp giáp lôi đình đẩu,
Cổ mộc thương đằng nhật nguyệt hôn.
Nhung mã bất như quy mã dật,
Thiên gia kim hữu bách gia tồn.
Ai ai quả phụ tru cầu tận,
Đỗng khốc thu nguyên hà xứ thôn?
(Cây xanh, dây xám, trăng, trời tối
Thác dốc, đèo cao, sấm sét dồn
Phóng ngựa sao bằng về ngựa khỏe
Nghìn nhà chỉ độ chục nhà còn
Vét vơ gái goá cơ đồ hết
Đâu đó đồng thu khóc nỉ non?)(4)
Hiện thực đó bắt đầu từ sự suy vi của triều đình phong kiến nhà Đường. Năm 746,
sau khi chia tay Lý Bạch (5), Đỗ Phủ trở về kinh đô Trường An, kết thúc quãng đời ngao du
đó đây. Lần này ông trở về không ngoài mục đích thực hiện hoài bão từ lâu ấp ủ trong lòng:
"Trí quân Nghiêu Thuấn thượng, Tái sử phong tục thuần" (Phụng tặng Vi tả thừa trượng nhị
thập nhị vận). Đó chính là ước mơ và lý tưởng chính trị của ông. Theo ông thì đó là con
đường duy nhất để thực hiện lý tưởng đó là phải thi đỗ và làm quan. Nhưng tiếc thay, đến
đâu ông cũng vấp phải trở ngại. Lúc này Đường Huyền Tông bỏ bê triều chính, giao phó
mọi việc cho hai tên gian thần là Lý Lâm Phủ và Dương Quốc Trung. Tuy Đường Huyền
Tông hạ chiếu ai có tài thì đi dự thi, nhưng trong khóa thi này Tể tướng Lý Lâm Phủ đánh
hỏng hết tất cả các thí sinh để khoe rằng trong những khóa thi trước y sáng suốt lựa chọn
hết nhân tài, nên bây giờ chẳng còn một ai và đây cũng là dịp để Lý Lâm Phủ chặn đường
tiến cử hiền tài, nhằm củng cố thế lực của phe cánh y. Đỗ Phủ cũng như những thí sinh khác
bị đánh hỏng. Từ đây Đỗ Phủ nhận thức đầy đủ hơn bộ mặt chính trị nhà Đường do bọn
5

6. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
gian quan nịnh thần khống chế. Để tìm lối thoát, nhiều lần ông gặp gỡ, dâng thư cho các
bậc quyền quý mong được tiến cử, nhưng không có kết quả mà cuộc sống thì ngày càng
nghèo khốn.
Năm 751, nhân Đường Huyền Tông cử hành đại lễ, Đỗ Phủ dâng lên "Tam đại lễ
phú", được Đường Huyền tông khen ngợi cho ghi tên vào Tập hiền viện, chờ bổ dụng
nhưng vì bị Lý Lâm Phủ cản trở nên Đỗ Phủ chờ mãi vẫn không có tin gì. Mãi đến năm
755, Đỗ Phủ được bổ làm Hà Tây huyện úy. Mặc dù bao năm sống khổ cực ở đất Trường
An nhưng Đỗ Phủ quyết không nhậm chức vì chức huyện úy này buộc ông phải cúi đầu
vâng lệnh quan trên, đánh đập kẻ dưới. Bị ông cự tuyệt giai cấp thống trị nhà Đường giao
cho ông chức quản lý kho quân giới. Đỗ Phủ nhận chức, ông xin phép về huyện Phụng Tiên
thuộc tỉnh Thiểm Tây thăm gia đình. Có ngờ đâu khi vừa về đến nhà thì đứa con trai đã chết
đói.
Mười năm cực khổ ở Trường An là mười năm khiến Đỗ Phủ thay đổi rất nhiều phong
cách sáng tác thơ so với những năm tháng phiêu du trước đây. Ông viết nhiều bài thơ mang
tính hiện thực phê phán gây xúc động lòng người. Ông tổng kết mười năm đó trong bài “Tự
kinh phó Phụng Tiên vịnh hoài ngũ bách tự” ( 自京赴奉先縣詠懷五百字 - Năm trăm chữ
vịnh nỗi lo nghĩ trên đường từ kinh đô về huyện Phụng Tiên). Những câu thơ ngũ ngôn
không quá nhịp nhàng mà nhiều khi khúc khuỷu trắc trở, tỏ bày những tăm tối đã qua:
杜陵有布衣，
老大意轉拙。
許身一何愚？
竊比稷與契。
居然成獲落，
白手甘契闊。
蓋棺事則已，
6

7. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
此誌常覬豁。
Đỗ Lăng hữu bố y
Lão đại ý chuyển chuyết;
Hứa thân nhất hà ngu,
Thiết tỉ Tắc dữ Tiết!
Cư nhiên thành hoạch lạc,
Bạch thủ cam khế khoát.
(Có người áo vải ở Đỗ Lăng,
Tuổi đã già ý nghĩ trở nên vụng về.
Chí lập thân sao ngu dại đến thế!
Thầm tự ví mình với Tắc Tiết.
Kết cục lại thành sự hão huyền,
Đầu bạc rồi đành chịu kiếp long đong;
Đậy nắp quan tài mới hết chuyện!
Chữ chí ấy vẫn còn ôm ấp mãi.)
Cùng lúc Đỗ Phủ ra làm quan thì thời cuộc cũng có những biến đổi lớn lao. Tháng 11 năm
755, An Lộc Sơn nổi loạn ở Phạm Dương và nhanh chống đánh xuống Lạc Dương, Đồng
Quan, Trường An. Tháng 8 năm 756, nghe tin Lý Hanh con của Đường Minh Hoàng lên
ngôi ở Linh vũ lấy hiệu Đường Túc Tông, Đỗ Phủ tìm Túc Tông. Giữa đường ông bị giặc
bắt giải về Trường An. Nửa năm trời sống trong vùng địch tận mắt thấy cảnh đất nước bị
dày xéo, ông viết khá nhiều bài thơ lâm ly, thống thiết như: Bi Trần Đào, Bi Thanh Bản,
Xuân vọng, Ai giang đầu,...
少陵野老吞聲哭，
春日潛行曲江曲。
7

8. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
江頭宮殿鎖千門，
細柳新蒲為誰綠。
Thiếu Lăng dã lão thôn thanh khốc,
Xuân nhật tiềm hành Khúc giang khúc.
Giang đầu cung điện toả thiên môn,
Tế liễu tân bồ vị thuỳ lục ?
(Ông già nhà quê Thiếu Lăng nén tiếng khóc nghẹn ngào
Ngày xuân, lẻn đi trên khuỷu sông Khúc Giang
Hàng nghìn cửa cung điện ở bên sông đều im ỉm khoá
Cây liễu xinh, khóm bồ non, vì ai mà xanh tươi?)
Có thể nhận thấy, hiện thực đau khổ của đời sống đã được Đỗ Phủ khắc họa chi tiết
và đưa vào thơ như để lột tả lòng mình. Hiện thực đó trở nên sinh động, rõ nét đến mức trở
thành những bài thơ sử được các nhà sử học nghiên cứu để tìm hiểu về thời bấy giờ.
Tháng giêng năm Chí Đức thứ nhất (756), không chịu hợp tác với giặc, Đỗ Phủ
không quản nguy hiểm tìm đường chốn khỏi Trường An tìm về Phụng Tường, nơi chính
quyền mới đóng. Đỗ Phủ được giữ chức Tả thập di. Tháng 9 năm 757, quân nhà Đường lấy
lại được Trường An, Đỗ Phủ bèn đưa gia quyến về Trường An.
Ở Trường An không được bao lâu, vì dâng sớ cứu Phùng Quán thua trận Trần Đào,
nên Đỗ Phủ bị gian thần hãm hại. Tháng 6 năm 758, ông bị biếm ra làm Tư công tham
quân, một chức quan coi việc tế tự nghi lễ ở Hoa Châu. Mùa xuân năm 759, trên đường từ
Lạc Dương đi Hoa Châu, nhìn thấy cảnh đau thương vô hạn của nhân dân ông viết sáu bài
thơ nổi tiếng "Tam biệt"(7) và "Tam lại"(8) được người đời truyền tụng. “Tam biệt” là ba bài
thơ viết về những cuộc chia ly: Tân hôn biệt 新婚別 (Cuộc chia ly của cặp vợ chồng mới
cưới), Thùy lão biệt 垂老別 (Cuộc chia ly lúc về già) và Vô gia biệt 無家別 (Cuộc ly biệt
8

9. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
của kẻ không nhà). “Tam lại” là ba bài thơ viết về quan lại ở các địa phương khác nhau:
Đồng Quan lại 潼關吏 (Tên lại ở Đồng Quan), Thạch Hào lại 石壕吏 (Tên lại ở Thạch
Hào) và Tân An lại 新安吏 (Tên lại huyện Tân An).
“Tam biệt” và “Tam lại” là sáu bài thơ xây dựng rõ nét các hình tượng nhân vật điển hình
đại diện cho nhiều tầng lớp trong xã hội lúc bấy giờ. Đó là hình tượng kẻ thân già lận đận
trong Thùy lão biệt:
四郊未寧靜，
垂老不得安。
子孫陣亡盡，
焉用身獨完！
投杖出門去，
同行為辛酸。
幸有牙齒存，
所悲骨髓幹。
Tứ giao vị ninh tĩnh
Thuỳ lão bất đắc an
Tử tôn trận vong tận
Yên dụng thân độc hoàn ?
Đầu trượng xuất môn khứ ?
Đồng hành vị tân toan
Hạnh hữu nha xỉ tồn
Sở bi cốt tuỷ can
(Bốn phương chưa ổn định
Thân về già cũng chẳng được yên
9

10. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Con cháu chết trận hết
Một mình sống để làm gì ?
Quẳng gậy ra cửa đi
Bạn đồng hành cũng lấy làm chua xót
May hàm răng vẫn còn
Thương nỗi tuỷ xương đã khô kiệt!)
Hai hình ảnh đối lập giữa viên lại hò hét dữ dằn và bà lão kêu van thảm thiết trong
bài “Thạch Hào lại”(6) là nét gạch đậm thể hiện rõ nhất sự hống hách nhũng nhiễu của quan
lại đối với sự đau khổ bất lực của người dân nghèo khó.
暮頭石壕村，
有吏夜捉人。
老翁逾牆走，
老婦出門看。
吏呼一何怒！
婦啼一何苦！
Mộ đầu Thạch Hào thôn,
Hữu lại dạ tróc nhân.
Lão ông du tường tẩu,
Lão phụ xuất môn khan.
Lại hô nhất hà nộ,
Phụ đề nhất hà khổ!
(Chiều tối chạy vào thôn Thạch Hào,
Có viên lại bắt người ban đêm.
Ông lão vọt tường tẩu thoát
10

11. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Bà già ra cửa nhòm.
Viên lại hò hét sao mà dữ dằn thế!
Bà lão kêu van sao mà khổ thế!)
Tháng 7 năm 759, Đỗ Phủ xin từ quan đưa gia đình từ Hoa Châu đến Đồng Cốc. Tại
đây, ông phải đi lượm hạt dẻ, đào hoàng tinh bao phen trở về tay không, con cái đói meo
kêu khóc. Ông làm bảy bài "Càn Nguyên Đồng Cốc huyện tác ca" than thở cảnh khốn cùng
lưu lạc, xa cách anh em. Chưa đầy hai tháng, ông lại từ Đồng Cốc đến Thành Đô - Tứ
Xuyên. Mùa xuân năm 760, nhờ sự giúp đỡ của bạn bè ông dựng mái nhà tranh bên suối
Hoãn Hoa, đặt tên là Thảo Đường. Lúc này Thành Đô chưa có nạn binh đao. Ông được
sống những ngày thư thái, đánh cờ với vợ, câu cá cùng con, uống rượu với người trong
xóm. Ông sinh sống bằng chính mảnh đất của mình, trồng cây thuốc cây ngô. Thế là trong
sáng tác xuất hiện một khoảng trời nghệ thuật mới với vẻ đẹp đẹp hoà bình, êm ả của thiên
nhiên, xoa dịu những vất vả đắng cay trong cơn loạn lạc. Sáng tác thời kỳ này của ông chủ
yếu là thể loại tuyệt cú, tả cảnh điền viên sơn thuỷ và gửi gắm ước mơ trở về cố hương...
Tuy nhiên cảnh yên bình ấy không kéo dài được lâu. Mùa thu năm ấy, một cơn gió lốc lật
mất mái tranh Thảo Đường, Đỗ Phủ làm bài thơ nổi tiếng "Mao ốc vị thu phong sở phá ca"
(茅屋為秋風所破歌 - Bài ca nhà tranh bị gió thu phá). Ông mơ ước:
安得廣廈千萬間，
大庇天下寒士俱歡顏，
風雨不動安如山！
嗚呼！何時眼前突兀見此屋，
吾廬獨破受凍死亦足！
An đắc quảng hạ thiên vạn gian,
Ðại tí thiên hạ hàn sĩ câu hoan nhan,
11

12. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Phong vũ bất động an như san.
Ô hô, hà thời nhãn tiền đột ngột kiến thử ốc,
Ngô lư độc phá thụ đống tử diệc túc.
(Mong sao có được ngàn vạn gian nhà lớn,
Để giúp cho các hàn sĩ trong thiên hạ đều được vui vẻ,
Không bị kinh động vì mưa gió, yên ổn như núi non!
Hỡi ôi, biết bao giờ được trông thấy nhà này đứng cao sững trước mắt,
Dù cho riêng nhà ta bị phá vỡ, mình có chịu rét đến chết, cũng thỏa lòng!)
Đầu năm Bảo Ứng (762) vì loạn ông đưa gia đình chạy loạn khắp nơi, gần hai năm
sau mới trở về lại mái nhà tranh ở Thành Đô. Được Nghiêm Vũ tiến cử, Đỗ Phủ nhận chức
Kiểm hiệu công bộ viên ngoại lang. Nghiêm Vũ mất, ông cũng thôi việc. Lúc này bao bạn
thân của ông như Lý Bạch, Cao Thích lần lượt từ giã cõi đời, để lại cho ông nỗi buồn vô
hạn. Ông lại phiêu bạt tới vùng Quỳ Châu.
Qua bao nhiêu năm lưu lạc gian nan, giờ đây sức yếu, tuổi già, ông thường xuyên bị
bệnh. Quỳ Châu là nơi có nhiều di tích nổi tiếng như thành Bạch Đế, Bát trận đồ của Gia
Cát Võ Hầu, nhà Tống Ngọc, Dữu Tín,... nên ông làm năm bài "Chư tướng", năm bài "Vịnh
hoài cổ tích", tám bài "Thu hứng" nổi tiếng. Trong hai năm ở Quỳ Châu ông sáng tác 437
bài thơ, chiếm ba phần mười toàn bộ thơ ca của ông, thơ luật chiếm đa số. Chất hiện thực
trong thơ ông không thay đổi, vẫn dạt dào tình cảm yêu nước, yêu dân, tuy âm điệu có phần
bi thương hơn trước.
Năm Đại Lịch thứ 3 (768), Đỗ Phủ rời Quỳ Châu, lênh đênh trôi dạt khắp nơi đến
Giang Lăng, Công An (Hồ Bắc), Nhạc Châu (Nhạc Dương, Hồ Bắc), rồi theo sông Tương
ra Đàm Châu (Tương Đàm, Hồ Nam). Ở đây ông gặp lại danh ca Lý Quy Niên và làm bài
tuyệt cú "Giang Nam phùng Lý Quy Niên" nổi tiếng. Đàm Châu có loạn, Đỗ Phủ lại cùng
12

13. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
vợ con xuống thuyền đi Hành Châu (Hành Dương, Hồ Nam), dự định theo sông Hán về
Trường An. Cuộc sống đói rét, bệnh tật, phiêu bạt cứ dày vò nhà thơ mãi. Mùa đông năm
770, bệnh tật nằm trên thuyền nghe gió thổi, Đỗ Phủ làm bài thơ ba mươi sáu vần "Phong
tật chu trung phục chẩm thư hoài". Đó cũng là thiên tuyệt bút của nhà thơ, vì chẳng bao lâu
sau, mùa đông năm Đại Lịch thứ năm (770), Đỗ Phủ nhắm mắt lìa đời trong chiếc thuyền
rách nát lênh đênh trên sông Tương, kết thúc bao sóng gió thăng trầm. Vừa yêu nước vừa
thương dân, vừa ủng hộ chiến tranh yêu nước vừa tố cáo bọn thống trị chồng chất thêm đau
khổ lên đầu nhân dân, tấm bi kịch đó cứ giằng xé tâm hồn ông trong những năm chiến tranh
loạn lạc cho đến lúc tay đã buông xuôi mà lòng nhà thơ vẫn chưa hết những lo âu uất hận.
Ông viết đầy đau khổ trong bài thơ cuối cùng của cuộc đời mình:
家事丹砂訣，
無成洟作霖。
Gia sự đan sa quyết,
Vô thành thế tác lâm.
(Đem lòng son viết về việc nhà,
Chưa xong, nước mắt đã tuôn ướt đầm.)
Hiện thực trong thơ Đỗ Phủ được phản ánh chân thực, sinh động và toàn vẹn như
những trang nhật ký của cuộc đời nhà thơ, một thời đại biến loạn đầy tang thương, con
người chịu những giày vò đau khổ đến cùng cực, xã hội giàu nghèo phân hóa rất mạnh:
“Chu môn tửu nhục xú, Lộ hữu đống tử cốt” ( 朱門酒肉臭，路有凍死骨。 Nơi cửa son
rượu thịt ê hề, Ngoài đường cái có xương người chết rét) (9). Những nhân vật trong thơ
ông được khắc họa tài tình qua ngòi bút tài năng đã qua nhiều thử thách tôi luyện,
giúp Đỗ Phủ phản ảnh hiện thực vô cùng sâu sắc và gây ấn tượng mạnh khó có thể
quên. Sự dụng công khi làm thơ của ông đúng như những gì ông đã nói: "Ngữ bất
kinh nhân tử bất hưu" (Lời lẽ chưa kinh động lòng người thì chết chẳng yên).
13

14. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
*
*
*
Theo giáo sư Phan Ngọc - nhà nghiên cứu văn hóa và cũng là người am hiểu thơ Đỗ
Phủ thì: “Hình như trong thơ thế giới chỉ có một nhà thơ mà tác phẩm nói lên toàn bộ lịch
sử giai đoạn mình sống, cụ thể chính xác đến từng sự kiện, một nhà thơ mà cuộc đời diễn ra
như hoạ, một nhà thơ mà thơ có thể làm cơ sở cho dân tộc học, kinh tế học, khảo cổ học, sử
học, văn hoá, triết học … đó là Đỗ Phủ ” và “Đỗ Phủ là người đầu tiên văn học thế giới
tuyên bố mình “vì dân đen đau khổ quanh năm” và nguyện sống đến chết không thay đổi
cái chí của mình”.
Thơ Đỗ Phủ có chứa hiện thực và rất nhiều hiện thực, hiện thực phũ phàng và
bi uất, hiện thực cay đắng và tàn bạo. Cũng bởi ông là một nhà thơ, và cũng bởi cuộc
đời đã khiến ông trầm luân trong những khổ nạn không dứt, thế nên thơ ông quyết
liệt hướng về cuộc đời, về chiến tranh, nạn đói, hướng về những người khốn khổ.
Trong bài tiểu luận này, chúng tôi đã cố gắng hướng tới việc làm rõ giá trị hiện thực
trong thơ Đỗ Phủ, từ những nét đặc trưng của hiện thực ông đã sống đến những nhân
vật điển hình ông đã họa vào thơ. Tuy nhiên, đến cuối cùng chúng tôi vẫn thấy mình
gần như chưa làm được gì, thơ của Đỗ Phủ rõ ràng và chân thực đến thế, nhưng vẫn
khó giải nghĩa. Có thể đó đơn giản chỉ là cái khó lý giải của cuộc đời ông, vì chúng tôi
chưa từng nếm trải những khốn khổ ông đã kinh qua, không từng nhìn thấy những bi
thương tàn nhẫn ông đã thấy. Như nhà thơ Phùng Quán đã viết trong bài “Đêm Nghi
Tàm đọc Đỗ Phủ cho vợ nghe”:
14

15. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Thơ ai như thơ ông
Lặng im mà gầm thét
Trang trang đều xé lòng
Câu câu đều đẫm huyết...
Thơ ai như thơ ông
Mỗi chữ đều như róc
Từ xương thịt cuộc đời
Từ bi thương phẫn uất
Thơ ai như thơ ông
Kể chuyện mái nhà tốc
Vác củi làm chuồng gà...
Đọc lên trào nước mắt!
Giữa tuyết trong đò con
Đỗ Phủ nằm chết đói
Đắp mặt áo bông sờn
Kéo hoài không kín gối.
Ngàn năm nay sông Tương
Sóng còn nức nở mãi
Khóc chuyện áo bông sờn
Đắp mặt thơ chết đói!...
15

16. Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
*Chú giải:
(1) Trích dẫn dựa trên bản thơ của website thivien.com - Trang thơ Đỗ Phủ.
(2) Theo thạc sỹ Ngô Viết Hoàn trong bài nghiên cứu “Giá trị hiện thực và giá trị nhân
đạo trong tác phẩm văn chương”.
(3) Trong bài “Phụng tặng Vi tả thừa trượng nhị thập nhị vận” - 奉贈韋左丞丈二十二韻
(4) Bài “Bạch Đế” - 白帝
(5) Lý Bạch 李 白 (701-762) là một trong những nhà thơ danh tiếng nhất thời thịnh
Đường nói riêng và Trung Quốc nói chung, được người đời tôn làm “Thi Tiên”.
(6) Tháng hai năm 759, quân đội triều đình nhà Đường đánh bại An Lộc Sơn, thu phục
Trường An. Tháng ba năm 759, bộ tướng của An Lộc Sơn là Sử Tư Minh lại phản
công. Quân triều đình đại bại ở Nghiệp Thành, chết trên mười vạn. Tướng Quách Tử
Nghi phải lui về cố thủ ở Hà Dương. Đường Túc Tông hoảng hốt gấp rút sai bọn nha
lại đi vét lính bắt phu bừa bãi ở các châu huyện đồng thời ra sức bóc lột dân chúng.
Trên đường từ Lạc Dương về Hoa Châu nhậm chức mới, Đỗ Phủ đã thấy tất cả
những thảm trạng nói trên và viết nên 6 bài thơ "Tam lại" và "Tam biệt". "Thạch Hào
lại" thường được xem là bài thơ tiêu biểu nhất trong hai chùm thơ nói trên.
(7) “Tam biệt” bao gồm ba bài thơ Tân hôn biệt 新婚別, Thuỳ lão biệt 垂老別 và Vô gia
biệt 無家別.
(8) “Tam lại” bao gồm ba bài thơ Đồng Quan lại 潼 關 吏 , Tân An lại 新 安 吏 và
Thạch Hào lại 石壕吏.
(9) Bài “Tự kinh phó Phụng Tiên huyện vịnh hoài ngũ bách tự” - 自京赴奉先縣詠
懷 五 百 字 Năm trăm chữ vịnh nỗi lo nghĩ trên đường từ kinh đô về huyện
Phụng Tiên.
16