Тогтвортой хөгжилд хүрэх Монголын зам

1. Ëåêö 5. Òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ Ìîíãîëûí çàì.
1. Ìîíãîëûí ºâºðìºö íºõöºë áà ¯íäýñíèé ¿íýò ç¿éëýý
õàäãàëàõûí ó÷èð
2. Òºðèéí ¿¿ñãèéí øèíýòãýë
3. Àðä÷èëàëûí õºãæèë
4. Ýäèéí çàñãèéí óíàëò, òîãòâîðæèëò, ºñºëò
5. Íèéãìèéí õºãæëèéí øèíýòãýë
1. Ìîíãîëûí ºâºðìºö íºõöºë áà ¯íäýñíèé ¿íýò ç¿éëýý õàäãàëàõûí
ó÷èð
ÕÕ çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîë Óëñ ñîöèàëèçìûí õàìòûí
íºõºðëºëèéíõýý îðíóóäûí õàìò ñèñòåìèéí ã¿í õÿìðàëä îðñîí áàéëàà.
Ýíý èõ õÿìðàëààñ ãàðàõ àðãàà îëæ ÿäàæ áàéñàí ¿åä òîãòâîðòîé õºãæèëä
øèëæèõ äýëõèé äàõèíû çîðèëò òàâèãäñàí íü áèäýíä äààæ äàâøã¿é ìýò
ñàíàãäàæ áàéëàà. Óñàíä æèâýõ ãýæ áóé õ¿í, íóðæ óíàñàí ýðýã ð¿¿ãýý
áóñ àâðàë áàéãàà ýðýã ð¿¿ ç¿òãýõ íü ìýäýýæ áîëîõîîð Ðèî-92-ûí
òóíõàãëàñàí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ýðýã ð¿¿ ìîíãîë÷óóä ìàöñàí õýðýã.
Ìîíãîëûí ºâºðìºö íºõöºëä äàâóó òàë ÷ áèé, ñóë òàë ÷ áèé. Äàâóó
òàë íü ãýâýë Ìîíãîë Óëñ áàéãàëèéí íººöèéí ÷àäàâõè ñàéòàé. ªðãºí
óóäàì íóòàãòàé. Íóòãèéíõ íü èõýíõ õýñýã ¿éëäâýðëýë, àæ àõóéí
õýðýãöýýíä àøèãëàãäààã¿é îíãîí çýë¿¿ä õýâýýð áàéãàà íü ýêîñèñòåìèéí
õóâèðàë ýâäðýëä îðîîã¿é óíàãàí òºðõººðºº õàäãàëàãäàæ ÷àäñàí. Õ¿í
àìûíõàà õ¿íñ, õóâöàñ, ãýð îðíû õýðýãöýýã ¿íäñýíä íü õàíãàõàä
õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíèé ìàëòàé. Í¿¿äëèéí èðãýíøëèéíõýý íºëººíä ÷
þìóó? ñîöèàëèçìûí òýãøèòãýëèéí çàð÷èìä äàññàíûõ ÷ þìóó?
õàðüöàíãóé äàðóóõàí òîãòâîðòîé õýðýãëýýíä äàññàí áàéäàã. Ìîíãîë÷óóä
áîëîâñðîë ñàéòàé, àâúÿàñëàã, òóñàðõóó, ñàéõàí ñýòãýëòýé, àëèâààä äàñàí
çîõèöîõ ÷àäâàð ñàéòàé õ¿ì¿¿ñ. Ѻðºã òàë íü ãýâýë çàðèì äàâóó òàëàà
òóõàéëáàë ºðãºí óóäàì íóòàã, òàâàí õîøóó ìàë, áàéãàëèéí àðâèí
áàÿëàãàà ò¿øñýí ýð÷èìæýýã¿é àæ àõóé ýðõýëñýýð èðñýí íü õºãæëèéí
ºñºëòèéã õàíãàæ ÷àäààã¿é áàéíà.
Äýëõèéí çàõ çýýëýýñ õààëòòàé òóñãààðëàãäñàí ó÷èð ºðñºëäºõ ÷àäâàð
äîîãóóð, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé èõýíõ õýñýã íü ýëýãäýæ õóó÷èðñàí (ìàøèí
òîíîã òºõººðºìæ) ó÷èð àæ ¿éëäâýðæñýí çàðèì á¿ñ íóòàãò ýêîëîãèéí
òýíöâýð àëäàãäàæ îé ìîä íü îãòëîãäîæ, áýë÷ýýð íü òàëõëàãäàæ
òàðèàëàíãèéí òàëáàé íü àòàðøèæ õºðñíèé ýâäðýëä íýðâýãäñýí áàéíà.

2. Áàéãàëü öàã óóðûí õóâüä ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé ó÷èð
çàðäàë èõòýé, ýíý íü àìüæèðãààíû ºðòãèéã ºíäºðæ¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë
áîëäîã áºãººä äàëàéä ãàðöã¿é áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ñºðºã
íºëºº ¿ç¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë þì. Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóé, àæ
¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý íü ¿íäñýíäýý äîòîîäûí
çàõ çýýë áîëîí ñîöèàëèñò îðíóóä, èõýíõ íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä
íèéë¿¿ëýõ áàðèìæààòàé áàéñàí ó÷èð äýëõèéí çàõ çýýëä ãàðàõ
áîëîìæã¿é áàéâ. Äýëõèéí çàõ çýýëèéí èæèë òºñòýé áàðààãààð ºðñºëäºõ
÷àäâàðòàé áîëîõîä ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí óðò çàìûã òóóëæ õ¿ðýõ
òºëºâòýé þì. Òýõäýý óóë óóðõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í, íîîëóóð ìýòèéí ìàë àæ
àõóéí çàðèì òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, àÿëàë æóóë÷ëàë ìýòèéí
¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëýýð ÷ºëººò çàõ çýýëä ºðñºëäºæ ýõýëñýí ÿâäàë
áàãàã¿é àìæèëò ìºí.
Àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí çàð÷ìûã òààøààõã¿é èë äàëä ÿíç á¿ðèéí
õýëáýðýýð ýñýðã¿¿öäýã óëñ òºðèéí õ¿÷èí, õ¿í àìûí òîäîðõîé õýñýã
áàéäàã áîëîâ÷ óëñ òºð, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýë óðàãøèëòààð
òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðñýýð áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí çàéëøã¿é óíàëòûã
çîãñîîí òîãòâîðæóóëæ ºñºëòèéã ýõë¿¿ëæ ÷àäëàà. Óëñ òºðèéí øèíý
òîãòîëöîî òîãòâîðæëîî. ¯éëäâýðëýë, àæ àõóé, íèéãýì ñî¸ëûí ¿ð
àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íºõöºë á¿ðäëýý. Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
äýýäýëñýí àðä÷èëàë õºãæèæ áàéíà. Çàõ çýýëèéí ÷ºëººò áàéäàë, òºðèéí
çîõèöóóëàëòûã õîñëóóëàõ ìåõàíèçìûã áîëîâñðóóëàí ýðõ ç¿éí
áàòàëãààòàé áîëãîëîî. Ìîíãîë Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí îëîí
òàëò øèíýòãýë ýðãýëòã¿é óðàãøëàõ øèíæèéã îëæ òîãòâîðòîé õºãæëèéí
óðüä÷èëñàí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
2.Òºðèéí ¿¿ðãèéí øèíýòãýë
Òýíãýðèéí öàã èðæ òºðèéí ¿¿ðýã ººð÷ëºãä뺺. Äàðàíãóéëàëûí òºð
Àðä÷èëñàí òºðººð ñîëèãäëîî. Íýã íü íºãººãºº äàðàíãóéëàí çàõèðàõ
àíãèéí òýìöëèéí òºðèéí ¿¿ðýã àðèëæ òºð íü ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí
àþóëã¿é áàéäàë, àæ àõóéí á¿õ õýâøëèéí áîëîí õ¿í àìûí íèéãìèéí
õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ
¿¿ðýãòýé. Òºðèéí ýíýõ¿¿ ¿¿ðãèéã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð
òóíõàãëàñàí þì. Øèëæèëòèéí ýõíèé æèë¿¿äýä òºðèéí ¿¿ðãèéí òàëààð
õ¿ì¿¿ñèéí îéëãîëò ¿çýë áîäîë æèãäýð÷ òºëºâøººã¿é áàéõàä "Õ¿÷òýé
òºð", "Ëèáåðàë àðä÷èëñàí òºð" ãýñýí õî¸ð òºðºë îéëãîëò çîíõèëäîã

3. áàéëàà. Óã íü ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷èì áîë òºðèéí ¿¿ðãèéã
ëèáåðàë÷èëñàí áàéëàà. Ãýòýë øèëæèëòèéí ýõíèé õ¿íä ¿åä õ¿ì¿¿ñ
õóó÷íàà ñàíàãàëçàæ "Õ¿÷òýé òºð"-èéã õ¿ñýìæèëæ ò¿¿íèéãýý "Ìîíãîë
òºð áàéíà óó? ¿ã¿é þó? ͺ㺺 Åðºíõèéëºã÷ õàà áàéíàà?" ãýõ÷ëýí
èëýðõèéëýõ òîõèîëäîë ãàðäàã áàéëàà. "Õ¿÷òýé òºð"-èéí òàëûã
áàðèìòëàã÷èä øèëæèëòèéí ¿åä çàõ çýýëèéã ÷ºëººòýé îðõèæ áîëîõã¿é.
Òîäîðõîé õýìæýýíèé õÿíàëò çîõèöóóëàëò áàéõ ¸ñòîé ãýæ øààðäàæ
íîòëîõûã îðîëääîã áàéëàà.
"Ëèáåðàë àðä÷èëñàí òºð"-èéí òàëûã áàðèìòëàã÷èä íü çºâõºí
÷ºëººò çàõ çýýëèéí õàðèëöàà ë øèëæèëòèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
õ¿íäðýëèéã øóóðõàé ¿ð àøèãòàé äàâæ ÷àäíà. ¯¿íä òºðèéí îðîëöîî
õýðýãã¿é ãýæ ¿çäýã áàéëàà.
"Õ¿÷òýé òºð"-èéí òàëûíõàí Õÿòàä, Âüåòíàìûí õºãæëèéí
òóðøëàãûã ¿íýëæ áàéõàä "Ëèáåðàë àðä÷èëñàí òºð"-èéí òàëûíõàí
Ïîëüø, Óíãàðûí "ìóóæðóóëàõ ýì÷èëãýý"-íèé òóðøëàãûã èë¿¿ä ¿çýæ
áàéëàà.
Ìîíãîëûí àðä÷èëàë øèíýòãýëèéã òóóøòàé áàðèìòëàã÷ øèíý
¿åèéíõýí "ìóóæðóóëàõ ýì÷èëãýý"-íèé çàìûã ñîíãîæ áàñ òºðèéí
çîõèöóóëàëòûí çàðèì õýëáýðèéã ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä
õýðýãæ¿¿ëæ áàéëàà. ªºðººð õýëâýë òºðèéí áàéãóóëëàãà íü óëñ òºð,
íèéãýì ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãûí õóó÷èí ¿¿ðãýý îðõèæ çàõ çýýëèéí
õàðèëöàà, àðä÷èëàë, íýýëòòýé íèéãìèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàõ áîëñîí
þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä äýëã¿¿ðèéí õîîñîí ëàíãóó áàðààãààð ä¿¿ð÷,
¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóä ºðãºæèæ àëèâàà õîìñäîëûã àðèëãàæ ÷àäñàí
þì.
Íèéãìèéí ñàëáàðò òºðèéí ¿¿ðýã ºñºæ íèéãìèéí õàëàìæ õ¿ðòýýõ
¸ñòîé õ¿í àìûí äàâõàðãûí àõìàäóóä, èðãýä, ºðõ òîëãîéëñîí
ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ òýòãýâýð òýòãýìæèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõýä
òàâèõ àíõààðàë ºíäºðæñºí. Õ¿í àìûí íèéãìèéí õàìãààëàëûí àñóóäëûã
òºðèéí áàéãóóëëàãà ãàíöààðàà øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é ó÷èð èðãýíèé
íèéãìèéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëñîí òºðèéí áóñ îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãà ýíý àæèëä èäýâõèòýé îðîëöîõ áîëñîí þì.
Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñûã òºðèéí
óäèðäëàãàòàé õîñëóóëàõ çàð÷ìûã ¿íäñýí õóóëèàðàà òóíõàãëàñàí ÿâäàë
îðîí íóòãèéã èõ áàãà á¿õ àñóóäëààð òºâººñ õàìààðàëòàé áàéñàí õóó÷èí
äàðàìòààñ ÷ºëººëæ íóòàã îðíûõîî íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæ뺺

4. ººðñ人 áèå äààí øèéäâýðëýõ áîëîìæ îëãîñîí ÿâäàë òºðèéí
óäèðäëàãûí øèíýòãýëèéí ãîë çàð÷ìûí íýã þì. ¯íýí õýðýãòýý çàõ
çýýëèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿åä òºâ îðîí íóòãèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí
õàìààðëûí ñèñòåì á¿õýëäýý ººð÷ëºãäºæ ñàëáàðûí óäèðäëàãûí îðîëöîî
á¿äãýð÷ àéìàã, á¿ñèéí óäèðäëàãà òîäîð÷ ¿¿ðýã íü íýìýãäýõ ¸ñòîé. Îëîí
àñóóäëûã øèéäýõýä ÿëàíãóÿà ¿éëäâýðëýë, àæ àõóé, íèéãýì ñî¸ëûí
õ¿ðýýíèé àñóóäëûí õ¿íäèéí òºâ íü íóòãèéí óäèðäëàãàä øèëæèõ
ó÷èðòàé.
Ýäèéí çàñàã íèéãìèéí òîäîðõîé ÿìàð ñàëáàðò õýçýý õýäèé
õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàõ àñóóäëûã õàìãèéí îíîâ÷òîé ¿ð àøèãòàé
øèéäýæ ÷àäàõ òºâøèí áîë á¿ñ íóòãèéí óäèðäëàãà þì. Ýë çàð÷èìä
òóëãóóðëàæ á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë áàòëàãäñàí õýðýã.
ͺ㺺 òàëààñ á¿ñ íóòàã á¿ð áèå áèåíýýñýý ÿëãàãäàõ ºâºðìºö
îíöëîãóóäòàé (áàéãàëü öàã óóðûí, áàéãàëèéí íººöèéí, íèéãýì ñî¸ëûí
ãýõ ìýò). Çàðèì á¿ñýä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ñàëáàð ãîëëîæ áàéõàä,
íºãººä íü ãàçàð òàðèàëàí, ãóðàâ äàõüä íü ìàë àæ àõóé ãîëëîõ æèøýýòýé.
Çàðèì á¿ñ íü äýä á¿òýö ñàéí õºãæñºí òºâòýé áàéõàä, çàðèì á¿ñ íóòàã íü
òºâººñ àëñëàãäñàí, äýä á¿òýö ìóóòàé áàéõ ìýò÷èëýí õàðèëöàí àäèëã¿é
íºõöºëä áàéõ òóë ººð ººðèéí ºâºðìºö áîäëîãî áîëîâñðîãäîæ,
øèéäâýðëýãäýæ õýðýãæèõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëâýë õ¿íèé àìüäðàëûí
õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýòýé àñóóäàë á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä øèéäýãäýõ ó÷èð
á¿ñ íóòãèéí áîäëîãî õàìãèéí èõ ºðãºæèí õºãæèõ ¸ñòîé þì.
Á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí áîäëîãî çºâ áîëîâ÷ òºâººñ õàìààðàõ þì
áàéëã¿é ÿàõàâ. Һ⠺ºðèé㺺 á¿ñ íóòãèéí àñóóäëààñ á¿ðýí ÷ºëººëæ
áîëîõã¿é. ¯íäñýí õóóëèíä íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñûã òºðèéí
óäèðäëàãàòàé õîñëóóëíà ãýæ çààñàí ø¿¿ äýý. Һ⠿íäýñíèé áîäëîãî
áîëîâñðóóëàõäàà á¿ñ¿¿äèéí ÷àäàâõè áîëîìæ, õºãæëèéí ÷èãèéã
õàðãàëçàõ, íºãºº òàëààñ á¿ñ íóòãèéíõàà õºãæëèéíõºº õºòºëáºðèéã
áîëîâñðóóëàõäàà òºâèéí ñòðàòåãèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàõ õýðýãòýé.
Èíãýæ áàéæ òºâººñ çóãòàõ õàíäëàãûí ºñºëòèéã äàâæ, òºâä òýì¿¿ëýõ
áàðèìæààã áýõæ¿¿ëæ õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé õàìòûí àæèëëàãààã
õºãæ¿¿ëæ èë¿¿ àìæèëòàä õ¿ðýõ áîëíî.
Ìîíãîëûí òºðèéí ãîë ¿¿ðãèéí íýã íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
ÿâäàë áºãººä ¯íäñýí õóóëèéí ãó÷èí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 2-ûí 4-ò
"õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé
àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýý àâàõ"-ûã Çàñãèéí ãàçðûí ¿íäñýí

5. á¿ðýí ýðõ áîëãîí çààæýý. Ò¿¿í÷ëýí áàéãàëü õàìãààëàõ òàëààð ãàðãàñàí
àðàâ ãàðóé õóóëüä òºðèéí ¿¿ðãèéã òîäîðõîé çààñàí áàéíà. Ýäãýýð
õóóëèóäûí õýðýãæèëò íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñ áîëîõ áºãººä
õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ¯íäñýí
õóóëèéí àðâàí çóðãààäóãààð ç¿éëèéí 2-ò "ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä
àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ
ýðõòýé" ãýæ çààñíûã òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áîëîõ Áàéãàëü
îð÷íû ÿàì ýðõëýí ã¿éöýòãýæ áàéíà.
3.Àðä÷èëàëûí õºãæèë
Òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ çàìûí áàòàëãàà áîë àðä÷èëàë ìºí.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿¿õýíä ãàðñàí àóãàà èõ øèíýòãýëèéí
íýã íü ÕÕ çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð ãàðñàí Àðä÷èëñàí õóâüñãàë þì. Ìîíãîë
Óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãàà áîëñîí àðä÷èëñàí õóâüñãàë íü
Ìîíãîëûí íèéãìèéã íýýëòòýé áîëãîõ, ýðõ ç¿éò òºðèéã áýõæ¿¿ëýõ,
õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã äýýäëýõ, õ¿ì¿¿íëèã èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéã
öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãàà çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä
øèëæ¿¿ëýõ, õóâèéí ºì÷èéã õóóëèàð õàìãààëàõ, Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä
ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ çýðýã îëîí ÷óõàë ýðõýì äýýä çîðèëãóóäûã äýâø¿¿ëýí
òàâüæ ¯íäñýí õóóëèàðàà áàòàëãààæóóëñàí áèëýý.
Àðä÷èëàëûí îëîëòûã õàìãààëàí õºãæ¿¿ëýõ àæèë àìàð õÿëáàð
áàéãààã¿é. Øèëæèëòèéí ¿åä íèéãìèéí àìüäðàëä ó÷èðñàí õ¿íäðýë
áýðõøýýëèéã àðä÷èëàëûí "ãàé" ãýæ ìóøãèí ãóéâóóëàõ, àðä÷èëàë
àðä÷èëàã÷äûí íýð õ¿íäèéã óíàãàõ ãýñýí ýëäýâ îðîëäëîãî áàéñàí.
Øèëæèëòèéí ¿åä ó÷èðñàí ýäèéí çàñãèéí áýðõøýýë¿¿ä, øèëæèëòýä
õýðýãëýñýí "ìóóæðóóëàí ýì÷ëýõ" àðãà íü íèéãìèéí àìüäðàëä ¿íýõýýð
õ¿íä òóñàæ õ¿íñíèé áîëîí ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû õîìñäîë,
àæèëã¿éäýë ¿¿ñýæ öººí íýðèéí õ¿íñíèé áàðààã êàðòààð õóâèàðëàí
õàíãàõ àðãà õýðýãëýæ áèëýý.
Àðä÷èëàë íü òºðèéí óäèðäëàãûí íýã õýëáýð áîëîõûí õóâüä ºìíºõ
¿åèéíõýýñ àñàð èõ ÿëãààòàé, ºâºðìºö áºãººä õ¿í, íèéãýì ººðèé㺺
óäèðäàõ, óäèðäëàãûí øèéäâýðèéã ãàðãàõàä ºðãºí îëîí ò¿ìýí èäýâõèòýé
îðîëöäîã àðä÷èëñàí õýëáýð þì. Òºðèéí ñ¿ëäýíäýý çàëáèð÷, áóñäûí àì
äàãàí, ãàð õàðæ ñóðñàí àðä ò¿ìíèéã ººðñ人ð íü òºð áàðèóëàõ çàð÷èìä
øèëæèõýä èòãýë ¿íýìøèë, ºì÷ õºðºíãº, áîëîâñðîë ìýäëýã, àðãà
òóðøëàãûí àëü àëü íü ÷óõàë õýðýãòýé áîëäîã áàéíà. Áèäýíä ýäãýýð

6. ç¿éë¿¿ä ¿íýõýýð äóòàãäàæ áàéëàà. Íèéãýì á¿õëýýðýý áýëòãýë ìóóòàé
áàéëàà.
Òýõäýý òýñâýð òýâ÷ýýðòýé, õ¿ëýýöòýé, àëèâààä çîõèöîí àìüäðàõ
÷àäâàðòàé àðä ò¿ìýí ìààíü øèëæèëòèéí õ¿íä ¿åèéã äàéí äàæèíã¿é ýâ
íýãäýëòýé äàâàí òóóëæ ºíººã õ¿ðëýý. Õàðèí àðä÷èëàë çàõ çýýë ãýäýã
íýðèéí äîîð øèëæèëòèéí ¿åèéã õýìæýý õÿçãààðã¿é ñóíæðóóëæ,
Çàñãèéí ýðõèéí òºëºº á¿òýõ á¿òýõã¿é õîîñîí àìëàëò, îëîí ÿíçûí
òóðøèëò õîéíî õîéíîîñ íü çàëãóóëàí õèéæ îëîí ò¿ìíèéã äàðàìòëàõ
àâààñ àðä ò¿ìýí õ¿ëöýíã¿é òýñâýðëýí ñóóæ ÷àäàõã¿é ãýäãèéã óëñ òºðèéí
àëü ÷ õ¿÷èí õàòóó îéëãîõ ¸ñòîé.
Àðä÷èëàë íü çàõèðãààäàëòûã õàëæ îð÷èí ¿åèéí íèéãýì ýäèéí
çàñàã, îþóí ñàíààíû õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé
óäèðäëàãûí õýëáýð áîëîõûíõîî õóâüä ººðèé㺺 óëàì á¿ð
òºãºëäºðæ¿¿ëæ áàéãàëü íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöäîã ºíººãèéí
áîëîí èðýýä¿é ¿åèéíõýý á¿õ õ¿íèé ýðõ àøãèéã äýýäëýí òýäíèé ñàíàë
áîäëûã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëäýã á¿õýë á¿òýí ñèñòåì áîëæ õóâèðàõ ¸ñòîé.
¯¿íèé òóëä àëèâàà àñóóäàëä, òýõ òóñìàà òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð
á¿õ íèéòèéí çºâøèëöºëä õ¿ð÷ áàéæ øèéäâýð ãàðãàõ çàð÷ìûã
áàðèìòëàõ ¸ñòîé. Ǻâøèëöëèéí çàð÷èì íü îëîíõèéí øèéäâýð áèø,
öººíõèéí ¿çýë áîäëûã òóñãàñàí õàìãèéí îíîâ÷òîé ¿íäýñëýë á¿õèé
øèéäâýð áàéõ íü ç¿éòýé.
Òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ àðä÷èëñàí çàì íü ýêîëîãèéí áà ýäèéí
çàñãèéí ñîíèðõîëûã õîñëóóëàõäàà ýõëýýä ýêîëîãèéí øààðäëàãûã
õàíãàñíû äàðàà ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã õàðãàëçàí øèéäâýð ãàðãàäàã
çàð÷èì äýýð òóëãóóðëàõ ó÷èðòàé.
Òºðèéí çàõèðãààíû á¿õ òºâøíèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò
çàõèðóóëàí ýêîëîãèæóóëàõ íü Ìîíãîëûí íèéãýì ýêîëîãèéí íºõöëèéã
ñàéæðóóëàõàä ýðãýëò ãàðãàæ òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ ÷óõàë õ¿÷èí
ç¿éë áîëíî. ¯¿íèé òóëä òºðèéí á¿õ á¿òýö áàéãàëü õàìãààëàõ òºðèéí
áóñ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãàòàé ¿ð àøèãòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàâàë
èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ þì. Áàéãàëèéí íººöºº õàìãààëæ õÿìãàòàé àøèãëàõ
àðä÷èëñàí çîðèëòûí ìºí ÷àíàð ¿¿íä îðøèíî.

7. 4.Ýäèéí çàñãèéí óíàëò, òîãòâîðæèëò ºñºëò
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí óíàëò íü ñèñòåìèéí ÷àíàðòàé áºãººä
"ýäèéí çàñãèéí ä¿¿æìýã"-èéí ñàâëóóðûí çààëò äîîä öýãòýý õ¿ðñíýýð
ýíýõ¿¿ óíàëò òóéëäàà õ¿ð÷ èíôëÿöè 325 õóâüä õ¿ðñýí áèëýý.
Õÿìðàëààñ ãàðàõ ãîë àðãà çàì áîë ýäèéí çàñãèéã çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä áîãèíî õóãàöààíä øèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ ò¿¿íèé ÷óõàë
íºõöëèéí íýãèéã ºì÷èéí îëîí õýëáýðèéã ÷ºëººòýé õºãæ¿¿ëýõ,
¿éëäâýðëýã÷èä ººðèéí õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íã øóóä õ¿ðòýõ çàð÷ìûã
õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí þì.
1990 îíû V ñàðä áàòëàãäñàí ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòèéí äàãóó
ÿâàãäñàí àíõíû àðä÷èëñàí ñîíãóóëèàð áàéãóóëàãäñàí
Ä.Áÿìáàñ¿ðýíãèéí Çàñãèéí ãàçàð áîë Ìîíãîë Óëñûí óëñ òºðèéí øèíý
òîãòîëöîîíû àíõíû Çàñãèéí ãàçàð áºãººä ýäèéí çàñàã íèéãìèéí
õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëàà äàðààõü áàéäëààð òîìú¸îëæ Óëñûí Áàãà
Õóðëààð çºâøººð¿¿ëýí ìºðäºæ àæèëëàñàí áèëýý. ¯¿íä:
• Ìîíãîëûí àðä÷èëàë øèíýòãýëèéí ñýðãýí ìàíäëûí ¿çýë áîë
íèéãìèéí õ¿÷èéã íýãòãýæ, á¿òýýõ èäýâõèéã ºðí¿¿ëýõ ãîë
áàðèìòëàë ìºí ãýæ ¿çýõ,
• Íèéãýì, ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéí á¿õ òàëûí õºãæèë ýäèéí çàñãèéí
ýöñèéí çîðèëãî, ãîë øèíæ¿¿ð áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ,
• Íèéãìèéí õàðèëöààíä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí çàð÷ìûã ¿íäýñ
áîëãîõ,
• Àæ àõóéí ãîë ñàëáàðò òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíýòãýëèéã ýð÷èìòýé
ÿâóóëàõ,
• Áàéãàëü îð÷íûõîî íºõöºëä òîõèðñîí íèéãìèéí àìüäðàëûí
õýâøèë áèé áîëãîõ,
• Ãàäààä õàðèëöààíû íýýëòòýé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ,
• Àð÷èëàëûí íºõöºëä òîõèðñîí çîõèöóóëàëòûí áîäëîãî ÿâóóëàõ
çàð÷ìûã áàðèìòàëæ òîäîðõîé àìæèëòàä õ¿ðñýí.
Ãýõäýý øèëæèëòèéí ¿åèéí á¿õ ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã óðüä÷èëàí õàðæ,
õÿçãààðëàæ ÷àäààã¿éãýýñ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷ áàðààíû
õîìñäîë, àæèëã¿éäýë íýìýãäýæ, ìºíãºíèé õàíøíû óíàëò óëàì á¿ð
ò¿ðãýñýæ òºëáºðèéí òýíöýë íîöòîé õ¿íäýð÷ áàéñàí.
1990-ýýä îíû ýõýýð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Ýäèéí Çàñãèéí Õàðèëöàí
Òóñëàëöàõ Ǻâëºë çàäàð÷ òýòã¿¿ëæ áàéñàí ñàíõ¿¿ãèéí õî¸ð ýõ ¿¿ñâýð
àëãà áîëîõ ¿åä Ìîíãîëûí õóâüä ýäèéí çàñãèéí ñ¿éðýë í¿¿ðëýæ õºðºíãº

8. îðóóëàõ á¿¿ õýë õýðýãöýýãýý õàíãàõ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàëä îðñîí
þì. Èéì ó÷ðààñ ýäèéí çàñàã ºìíºõ áàéäëààñàà ÷ èë¿¿ èõ óíàëòûí
áàéäàëä îðñîí.
Õàðèí ýíý ¿åä Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàí, Äýëõèéí Áàíê, Àçèéí
Õºãæëèéí Áàíê, Õàíäèâëàã÷ îðíóóä çýðýã äýëõèéí õàìòûí
íèéãýìëýãèéí ç¿ãýýñ Ìîíãîëûã äýìæèæ õÿìðàëààñ ãàðàõ øóóðõàé
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä áèä íîöòîé õÿìðàëûã õàðüöàíãóé áîãèíî
õóãàöààíä áàãà õîõèðîëòîé äàâæ ýäèéí çàñãèéí óíàëòûã çîãñîîæ ÷àäñàí
þì. Õÿìðàëààñ ò¿ðãýí ãàðàõàä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí äîòîð äýýð
õýëñýí ãàäààäûí òóñëàìæààñ ãàäíà äîòîîääîî õýðýãæ¿¿ëñýí ºì÷
õóâü÷ëàë, á¿õ èðãýääýý ãàäààäàä ÷ºëººòýé çîð÷èõ ýðõ îëãîæ, ãàäààä
ïàñïîðò ýçýìø¿¿ëñýí, ¿íý ÷ºëººëæ õóäàëäààã ëèáåðàëü÷èëñàí,
òºãðºãèéã õºðºâäºã áîëãîñîí, õóóëü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã ýð÷èìòýé
ÿâóóëñàí çýðýã àðãà õýìæýýí¿¿ä ¿ð ä¿íòýé áîëñîí. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä
óíàëò çîãñîæ ýäèéí çàñàã òîãòâîðæèæ ýõýëñýí áºãººä 1994-1999 îíä
èéì áàéäàë ¿ðãýëæèëñýí áàéíà. 1999 îíîîñ ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé
õýìæýýíèé ºñºëò ýõýëñýí áîëîâ÷ òýð íü õºðºí㺠îðóóëàëòûã
íýìýãä¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õýðýãöýýã õàíãàõ õýìæýýíä
õ¿ðýýã¿é, ýäèéí çàñàã óðüäûí àäèë ãàäààäûí çýýë òóñëàìæèä
òóëãóóðëàñàí õýâýýð áàéíà. Ãýñýí õýäèé áîëîâ÷ ýäèéí çàñàãò õóâèéí
õýâøëèéí ýçëýõ õýìæýý äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé (ÄÍÁ) 70-ä
õóâüä õ¿ð÷ ºì÷èéí îëîí õýëáýð çýðýãöýí îðøèæ ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü
íýìýãäýæ áàéíà.
Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý íýìýãäýæ øèíý
òåõíîëîãè, øèíý ìýäëýã îðæ èðæ ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý
õýìæýý ºñºæ, áàéð îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð íýìýãäýæ õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ,
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. ßëàíãóÿà ýðäýñ
áàÿëãèéí ñàëáàðò îðóóëæ áóé ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò òýðã¿¿ëýõ
÷èãëýëòýé áàéíà. Ýäèéí çàñãèéã çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëýõ
¿éë ÿâöûã äóóñãàæ òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàì äýýð òóóøòàé çàìíàõ íü
áèäíèé ºíººãèéí áîäèò áàéäàë þì.
Ýêñïîðòûí ¿éëäâýðëýëèéí õºãæèëä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷,
ò¿¿íèé ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëæ, ìàêðîýäèéí çàñãèéí
òîãòâîðæèëòèéã õàíãàõ, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í íººö õýìíýõ,
õàÿãäàëã¿é òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõýä øèíæëýõ óõààí ¿éëäâýðëýë çàõ
çýýëèéí õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

9. 5.Íèéãìèéí õºãæëèéí øèíýòãýë
Íèéãìèéí õ¿ðýýíèé çàðèì ãîë ñàëáàðóóä òóõàéëáàë, øèíæëýõ
óõààí, áîëîâñðîë ñî¸ë, ýð¿¿ë ìýíä, ìýäýýëëèéí õ¿ðýýã òºðººñ
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ äîîä õýìæýýã òºñâèéí þìóó äîòîîäûí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîäîðõîé õóâèàð òîãòîîõ íü íèéãìèéí ÷èãëýëòýé,
òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé çàõ çýýëèéí íýã çàð÷èì ìºí.
Íèéãìèéí õºãæëèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òàëààð äýëõèéä õýâøèæ
òîãòñîí õî¸ð çàãâàð áàéíà. Íýã íü: òºñâèéí 49 õ¿ðòýë õóâèéã îðëîãûí
àëáàí òàòâàðààð á¿ðä¿¿ëæ ò¿¿íèéãýý äàõèí õóâèàðëàæ íèéãìèéí
àñóóäëûã òºðººñ çîõèöóóëäàã õýëáýð, íºãºº íü: òºñâèéí îðëîãûí 29
õ¿ðòýë õóâèéã òàòâàðààð á¿ðä¿¿ëæ íèéãìèéí àñóóäëûã ¿íäñýíäýý èðãýä
ººðñ人 õàðèóöàí çîõèöóóëäàã çàãâàð áàéíà.
Òºðººñ çîõèöóóëàõ íèéãìèéí õàìãààëàëûí ãîë àñóóäëóóä áîë
èðãýäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõûí õàìò, óðò
íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, àñðàõ áîëîí
õóóëüä çààñàí áóñàä òîõèîëäîëä ýä ìºíãºíèé òóñëàìæ àâàõ ýðõèéã
õàíãàõàä îðøèíî.
Õºãæëèéí ÿìàð ÷ ò¿âøèíä áàéãàà óëñ îðîíä áàéíãà õàìò áàéäàã
õî¸ð àñóóäëûí íýã íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, íºãºº íü íèéãìèéí
õàìãààëàë þì. Ýíý õî¸ðûí çîõèñòîé õàðüöààã çºâ áàéëãàõ ÿâäàë
õºãæëèéí ¿ð ä¿íã õ¿ðòýõ, øóäàðãà ¸ñíû ãîë çàð÷èì þì.
Íèéãìèéí õàìãààëàëûã á¿ðýí õàíãàõ ÷àäàëòàé áýë áýí÷èí
õóðèìòëàë á¿õèé ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áàéõ õýðýãòýé. Ãýòýë íèéãìèéí
ñàéí áîäëîãîã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä õ¿ðýõ áîëîìæ
õÿçãààðëàãäìàë áîëäîã. ßëàíãóÿà ñîöèàëèñò ñóðòëûí àìëàëòàä îëîí
àðâàí æèë àâòñàí ìàíàéõ ìýòèéí îðîíä íèéãìèéí õàíãàìæ õàëàìæèéí
øààðäëàãà ýí òýðã¿¿íä òàâèãääàã ó÷èð á¿ð õýö¿¿. Òºñâèéí àëäàãäàëòàé
óëñ îðîíä íèéãìèéí õàìãààëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã õîéø òàâüæ ýäèéí
çàñãèéí äåòåðìèíàëèçìûí ãýäýã ÷èãëýëèéã áàðèìòëàõ òàë ãàðäàã áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí áîäëîãûí àëèíä íü èë¿¿ à÷
õîëáîãäîë ºãñíººð íü òºðèéí áîäëîãûí àãóóëãûã õýä õýäýí ÿíçààð
íýðëýäýã. Íèéãìèéí áîäëîãîî áîëîìæîîñîî äýýã¿¿ð òàâüñàí òºðèéã
òýòãýëãèéí òºð ãýäýã. Èéì òºðèéí áîäëîãîä õî¸ð íîöòîé äóòàãäàë
áàéäãèéí íýã íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ëîãèêèéí ýñðýã ¿éë÷èëæ
ò¿¿íèéãýý ¿ã¿éñãýäýã, õî¸ðäàõü íü òºñëèéí à÷ààëàëûã íýìýãä¿¿ëæ
çàðëàãûã äààæ äàâàøã¿é íýìýãä¿¿ëæ ýäèéí çàñãèéã òóéëäóóëäàã. "Èéì

10. à÷ààëàëûã Ìîíãîë áàéòóãàé õºãæèíã¿é îðíóóä ÷ äààäàãã¿é þì" ãýæ
ßïîíû ïðîôåññîð Ð.Õèðîíî õýëæ áàéñàí. Èéì áîäëîãûí áàñ íýã õîðòîé
¿ð äàãàâàð áîë õ¿ì¿¿ñò òýæýýëãýõ ñýòãýëãýý áóé áîëãîäîã.
Òýãâýë Ìîíãîëûí íºõöºëä òîõèðîõ íèéãìèéí áîäëîãûí ÿìàð
õóâèëáàð áàéæ áîëîõ âý? çºâ ñîíãîëò õèéõèéí òóëä þóíû ºìíº õ¿íèé
õºãæèë, õ¿íèé íººöèéí àñóóäëûã áîäîõ õýðýãòýé. Ýíý áîë ýð¿¿ë ìýíä,
áîëîâñðîëûã ÷óõàë÷èëæ íèéãìèéí äààòãàë, íèéãìèéí õàëàìæ, àæëûí
áàéðûã íýìýãä¿¿ëæ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîäëîãî áàðèìòëàõ íü ç¿éí
õýðýã. Òýõäýý íèéãìèéí ñàëáàðûã á¿õýëä íü óäèðäàæ àâ÷ ÿâàõ ¿íäñýí
çàð÷èì ÿìàð áàéõ ¸ñòîé âý? ãýäãèéã çºâ òîäîðõîéëîõ íü õàìãèéí ÷óõàë.
Èéì çàð÷ìûí òîîíä íýãä¿ãýýðò íèéãìèéã á¿õýëä íü äàé÷ëàõ,
õî¸ðäóãààðò ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, ãóðàâäóãààðò îëîí õýâøèë
îðîëöñîí ºðñºë人í, äºðºâä¿ãýýðò òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ çàð÷ìûã
íýðëýæ áîëíî. Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä
íèéãìèéí á¿õ õ¿÷èéã äàé÷ëàí îðîëöóóëàõ íü øóäàðãà çàð÷èì áºãººä
àñàð èõ íººö áîëîëöîîã àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðääýã.
ªíººãèéí íèéãìèéí õàëàìæ õ¿ñýýä áàéãàà áèäíèé ýìçýã
á¿ëãèéíõýí ãýæ íýðëýýä áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áîë áóñäààñ ÿëãàí
òóñãààðëàãäààä áàéõ ó÷èðã¿é íèéãýì äîòðîî àæèë õºäºëìºð ýðõëýýä
îðëîãîî îëîîä àìüäðààä áàéõ áîëîìæòîé õ¿ì¿¿ñ. Ãàãöõ¿¿ òýäýíä òààð÷
òîõèðîõ àæëûí áàéð áóé áîëãîæ ºãºõ òàëààð òºð òîäîðõîé àðãà õýìæýý
àâàõ õýðýãòýé. Èíãýæ íèéãìèéí á¿õ õ¿÷èéã äàé÷èëæ ÷àäâàë íèéãìèéí
ñàëáàðûí à÷ààëàë çºâõºí ñàíõ¿¿ãèéí òºäèéã¿é ñýòãýë ç¿éí õóâüä
ººäðºã áîëæ õºíãºðíº. ªºðèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàéä ãýâýë íèéãìèéí
äààòãàëûí á¿õ ñàíãóóä áèå äààñàí ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òîãòîëöîîíä
øèëæèõ ¸ñòîé þì áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë, íèéãìèéí äààòãàëä
îðóóëñàí õóðèìòëàë íü ýì÷èëãýý, òýòãýâðèéí ýõ ¿¿ñâýð ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ
ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã çàð÷ìûã ýíä ºã¿¿ëæ áàéíà.
Îëîí õýâøëèéí îðîëöîîíû çàð÷èì íü õàìãèéí íèéòëýã, èõ ÷óõàë
ó÷ðààñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, íóòãèéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí îëîí
íèéòèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí áàéãóóëëàãóóä íèéãìèéí àñóóäàëä òºðòýé
õàìòðàí îðîëöîõ íü íèéãìèéí õàëàìæ ¿ç¿¿ëýõ õ¿íýý çºâ îëîõ, ¿ð
àøèãòàé, îíîâ÷òîé øèéäâýðëýõýä äºõºìòýé áàéäàã. Òºâëºðëèéã
ñààðóóëàõ çàð÷èì íü çºâõºí íèéãìèéí àñóóäëûí õ¿ðýýíä òºäèé áóñ
óëñûí óäèðäëàãûí õ¿ðýýíä íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñûã òºðèéí
óäèðäëàãàòàé õîñëóóëæ õ¿í àì èðãýä íóòàã äýâñãýðèéíõýý õºãæèë,

11. äîòîîä àìüäðàëûí àñóóäëûã ººðñ人 áèå äààí øóóä áîëîí íóòãèéí
èðãýäèéí òºëººëºëèéí áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí øèéäâýðëýæ
õýðýãæ¿¿ëýõ àðä÷èëñàí ¸ñûã õýëæ áàéíà. Ýë çàð÷èì íóòãèéí ýðõ
ìýäëèéã íýìýãä¿¿ëæ èäýâõè ñàíàà÷ëàãà õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëæ
õºãæëèéí áîëîí íèéãìèéí àñóóäëàà îíîâ÷òîé ñîíãîí øèéäâýðëýæ
òºâèéí àì, ãàð õàðæ ñóóäàã èäýâõèã¿é áàéäëààñ àíãèæðóóëàõ àðä÷èëñàí
àðãà þì. Òºâëºð¿¿ëýõ, òýãøèòãýí õóâèàðëàõ ñîöèàëèñò àðãààñ ñàëæ
íóòãèéí óäèðäëàãûí ýðõ õàðèóöëàãûã ºðãºæ¿¿ëýõ çàð÷ìûã òóóøòàé
áàðèìòëàõ íü íèéãìèéí õºãæëèéã óðàãøëóóëàõ ãîë ýõ ñóðâàëæ þì.