psv

1. 1
1. PENGENALAN
Seni merupakan ciptaan atau ekspresi manusia terhadap sesuatu yang dianggap indah dan
menyenangkan berdasarkan idea, perasaan, pengalaman dan ransangan yang diperolehi daripada
kehidupan dan juga pengaruh persekitaran. Penghasilan karya dalam bidang seni visual
mempunyai peranan dalam bidang psikologi dan sosiologi serta dicipta berdasarkan pengalaman
estetik yang wujud dalam diri manusia.
Seni yang dianggap indah ialah seni yang mempunyai subjek, aplikasi aspek formal serta
penggunaan media dan teknik yang bersesuaian. Merujuk kepada kamus Oxford Companion to
Art (1981), lukisan didefinisikan sebagai proses menggambarkan sesuatu imej yang merupak
gambaran sesuatu bentuk menggunakan garisan atau nilai kadar cerah dan gelap yang dihasilkan
di atas sesuatu permukaan. Ianya juga diklasifikasikan sebagai karya seni halus yang membentuk
imej dua dimensi dengan menumpukan pengolahan bentuk dengan pelbagai teknik garisan.
Garisan merupakan unsur seni yang paling asas. Ia ialah kesan cantuman satu siri titik-titik
yang bersambungan atau yang mempunyai jarak-jarak tertentu merentasi sesuatu kawasan hingga
terbentuknya sesuatu objek atau imej. Kualiti garisan sangat penting kerana ia merupakan
elemen terpenting dalam asas seni reka semasa menghasilkan aktiviti seperti melukis,
menggambar dan menulis kerana ia mampu memberikan kesan ilusi, penegasan kepada objek
yang dilukis dan boleh membentuk mod sesuatu karya melalui pengujudan ruang, ton, ilusi
cahaya dan bayang serta jalinan. Unsur garisan juga merupakan kerja peringkat awal dalam
penghasilan catan, arca mahupun mural.

2. 2
Rajah 1 : Contoh maksud garisan
Garisan dapat dihasilkan dengan menggunakan pelbagai alatan dan media untuk
menghasilkan garisan dengan kesan yang berbeza. Ia terdiri daripada pelbagai sifat, jenis garisan
dan pelbagai kualiti garisan. Perbezaan ilusi visual yang terhasil daripada sifat, jenis dan kualiti
darisan dapat memberi berbagai-bagai kesan ilusi seperti pergerakan, ekspresi dan emosi. Sifat
garisan merupakan keadaan gambaran berdasarkan jenis sesuatu garisan yang dicipta dan
perbezaan sifat garisan dalam penghasilan karya akan menghasilkan kesan visual yang berbeza
pada hasil akhir setiap karya yang tercipta. Contoh sifat-sifat garisan ialah lembut, kasar, tegas,
berduri, licin dan menggerutu seperti yang ditunjukkan di dalam Jadual 1.
Sifat garisan Contoh jenis garisan Kesan
Garisan kasar
Sifat kelelakian, kegagahan
dan kekuatan
Garisan lembut Sifat yang gembira, fleksibel
dan pergerakan yang
mengalir

3. 3
Garisan tegas Sifat yang teguh dan stabil
Garisan berduri Sifat yang sensitif, tajam
serta laju
Garisan licin
Sifat berirama yang lembut,
sunyi dan brgaya
Garisan menggerutu
Sifat bercorak menimbulkan
gambaran kerisauan,
kebimbangan dan
ketdakstabilan
Pelbagai alat dan teknik boleh digunakan untuk menghasilkan kesan atau menimbulkan
gambaran tertentu dalam gubahan seni visual berdasarkan jenis-jenis garisan iaitu seperti garisan
melintang memberikan kesan ketenangan, kedamaian, garisan menegak menunjukkan sesuatu
yang teguh dan stabil, garisan berpenjuru menggambarkan seolah sesuatu pergerakan sedang
berlaku atau gambaran arah, garisan pancaran menggambarkan wujud suatu tenaga, cahaya dan
tumpuan dan sebagainya yang turut menyokong kepada sifat-sifat garisan.
Selain itu, garisan juga boleh dihasilkan dengan menggunakan pelbagai teknik penghasilan
seni halus seperti teknik gosokan, kolaj, anyaman, tiupan straw, pualaman dan sebagainya
menggunakan pelbagai media sama ada kering atau basah.

4. 4
2. APLIKASI GARISAN DALAM PENGHASILAN KARYA
Berdasarkan pelbagai jenis dan sifat garisan tersebut, tiga buah hasil karya telah dihasilkan
dengan menggunakan jenis-jenis garisan yang pelbagai berdasarkan spesifikasi tersebut :
 Tema : Karikatur
 Objek : Manusia
 Alat : Kertas lukisan
 Media : Pensil
 Teknik : Gabungan pelbagai garisan
Tema karikatur diplih berdasarkan dari hasil lawatan yang dijalankan ke Galeri Seni.
Manakala objek pula ialah manusia yang mana sumbernya mudah diperolehi dan
memberikan inspirasi kepada kehidupan. Pemilihan alatan iaitu kertas lukisan adalah mengikut
arahan tugasan dan kekemasan adalah dibingkai menggunakan mounting board.
Media kering seperti pensil diperbuat daripada campuran grafit dan tanah liat yang
mempunyai kekerasan yang berlaianan. Ada dua jenis pensil yang boleh digunakan untuk
menghasilkan lukisan iaitu pensil mata hitam dan pensil mata warna. Saya memilih media pensil
mata hitam kerana ia merupakan alat yang paling penting dan asas dalam lukisan pendidikan seni
visual. Ia digunakan untuk melakar asas bentuk atau rupa. Ada berbagai-bagai jenis pensel dalam
pasaran pada hari ini. Ia boleh didapati dalam berbagai-bagai gred mengikut kekerasan matanya.

5. 5
Kekerasan mata pensel dinyatakan dengan huruf dan nombor yang terdapat pada batang
pensel. Berikut merupakan pengelasan pensel dan fungsinya :
Rajah 2 :Jenis kekerasan mata pensel
Contoh gred pensel keras adalah dari gred 9H hingga Hdigunakan untuk manghasilkan
garisan cerah dan ton pudar manakala 7B hingga 2B mewakili gred pensel jenis lembut pula
digunakan untuk menghasilkan 2 jenis ton iaitu untuk pensil ‘B’ dan ‘2B’ digunakan untuk
menghasilkan ton sederhana gelap sementara ‘4B’ dan ‘6B’ untuk menghasilkan ton yang lebih
gelap. Selain itu, pensel gred HB adalah dikelaskan sebagai pensel jenis sederhana lembut.
Namun dalam lukisan pendidikan seni visual, pensel yang sering digunakan ialah 2H, 2B dan
HB. Perbezaan gred pensel membolehkan penggunaannya dibezakan. Pensel HB digunakan
untuk menulis huruf-huruf, pensel 2B sesuai membuat lakaran manakala pensel 2H digunakan
membina garisan binaan.
Pada Lukisan 1, pelbagai jenis garisan digunakan iaitu melibatkan garisan selari, garisan
melintang, dan garisan menegak bagi menghasilkan bayang dan bagi menggambarkan jarak yang
dekat. Sifat garisan yang digunakan ialah jenis tebal dan kasar. Hanya sedikit kaedah gosokan
digunakan terutama pada penghasilan bahagian mata hitam. Rupa kontra diaplikasikan pada
bahagian janggut, songkok dan kasut bagi menghasilan rupa postif dan tidak terlalu menekan
kepada tona gelap melalui kaedah gosokan. Penghasilan karya ini memerlukan masa yang agak
lama dan memerlukan pemerhatian khusus tertutama melibatkan arah cahaya bagi menghasilan
karya yang baik.
Manakala pada Lukisan 2, jenis garisan yang digunakan adalah lebih kepada garisan
melengkung, beralun, nipis dan tebal pada bahagian tertentu terutamanya dalam penghasilan
corak pada fabrik yang dipakai serta pada ukiran kerusi kayu. Penggunaan pensil jenis ‘H’
Keras Sederhana Lembut

6. 6
diaplikasikan pada bahagian kerusi pengantian perempuan bagi menghasilkan ton yang pudar
bagi teknik jernih atau lutsinar kesan dari pertindihan tudung yang dipakai. Penghasilan karya ini
tidak menggunakan masa yang lama kerana ianya tidak menggunakan banyak teknik lukisan dan
penghasilan karya adalah lebih ringkas dengan tidak mengambilkira faktor pencahayaan.
Penelitian lebih dilakukan bagi menghasilkan garisan halus untuk penghasilan corak yang lebih
kemas serta unsur-unsur lutsinar yang agak sukar.
Seterusnya pada Lukisan 3, ianya bnyak menggunakan kaedah gosokan terutamanya pada
rambut, tayar dan penghasilan bayanag-bayang. Penggunaan titik cuba diaplikasikan pada
bahagian wajah tetapi agak sukar untuk mendapatkan konsitensi saiz titik yang sama. Jenis
garisan melintang dan menegak tidak digunakan memandangkan tiada unsur-unsur yang
memerlukan sifat-sifat penegasan, keteguhan, ketepatan atau kekuatan. Penghasilan karya ini
tidak memerlukan masa yang panjang kerana ianya banyak menggunakan teknik yang
sukarmeskipun faktor pengcahayaan diambilkira.

7. 7
3. TEKNIK – TEKNIK GARISAN
Kualiti garisan ialah mutu garisan yang merujuk kepada garisan yang ditentukan oleh
pengkarya dalam menghasilkan sesuatu imej. Kualiti garisan yang dihasilkan dapat mewujudkan
pelbagai karakter seperti ekspresif pada imej yang digambarkan seperti ilusi pergerakan pada
ilustrasi komik. Kualiti garisan dapat menimbulkan ilusi visual ruang pada sesuatu imej dengan
menggunakan kualiti garisan yang lebih tebal bagi menggambarkan kedudukan pada bahagian
depan atau lebih dekat. Garisan yang berkualiti dapat dihasilkan melalui teknik melukis garisan
iaitu teknik garisan selari, teknik garisan silang, teknik garisan conteng dan teknik titik.
a) Teknik Garisan Selari (Hatching)
Ia merupakan garisan yang dihasilkan secara lurus dan selari sama ada menyerong atau
menegak. Stroke (calitan) garisan yang dihasilkan boleh berukuran panjang atau pendek
dengan cara lembut sambil mengawal tekanan pada mata pensil di atas kertas. Jarak
antara garisan boleh menghasilkan nilai ton yang berbeza-beza seperti jarak garisan yang
jarang dan nipis akan menghasilkan ton cerah. Manakala, garisan bertindan atau rapat-
rapat pula akan menghasilkan ton gelap. Ianya dapat dilihat pada Lukisan 1, 2 dan 3 iaitu
digunakan bagi membentuk kening. Manakala pada Lukisan 1 juga ianya banyak
digunakan untuk menghasilkan ton cerah dan gelap bagi mendapatkan bentuk.
b) Teknik Garis Silang (Crosshatching)
Teknik silang pangkah ialah teknik yang menggunakan pelbagai arah garisan. Teknik
garisan ini juga dikenali sebagai teknik garisan pangkah. Teknik ini lebih tersusun dan
lebih kemas. Ianya diaplikasikan di dalam lukisan untuk menampakkan ton, bentuk dan
jalinan sesuatu objek. Teknik garis silang mempunyai tiga jenis cara stroke garisan iaitu
teknik garisan dalam keadaan menyerong ke kiri dan ditindan dengan garisan menyerong
ke kanan, garisan menegak ditindan dengan garisan melintang yang mana teknik-teknik
ini akan menghasilkan ton sederhana cerah dan jenis strike yang seterusnya ialah
campuran kedua-dua kaedah garisan tersebut yang mana ianya akan menghasilkan ton
yang lebih gelap. Ianya banyak digunakan pada Lukisan 1.

8. 8
c) Teknik Garisan Conteng (Scribbling)
Teknik garisan conteng merupakan lukisan yang menggunakan pelbagai jenis garisan
secara rawak. Teknik ini memerlukan pergerakan tangan pelukis yang sedikit pantas
untuk menghasilkan stroke garisan yang bebas, spontan, zig-zag dan nampak berani.
Lukisan juga dapat dihasilkan dalam masa yang lebih singkat. Garisan yang terbentuk
seperti garisan berpintal-pintal atau bergerigi (zig-zag) kadang kala dalam keadaan
terputus-putus atau bersambungan. Garisan ini kadang-kala bertindih-tindih sehingga
menghasilkan kesan tekstura berton gelap yang menarik. Hasil lakaran dengan
menggunakan teknik ini agak kasar tetapi dapat menampakkan bentuk yang jelas. Teknik
ini banyak digunakan pada Lukisan 2.
d) Teknik Titik (Stippling)
Objek juga boleh dilukis dengan cara menggunakan titik atau dots halus yang sama saiz.
Penggunaan pen dakwat mata halus seperti pen teknikal atau magic pen pada permukaan
kertas licin adalah media yang terbaik digunakan bagi menghasilkan hasil lukisan yang
baik. Ianya berbeza dengan teknik garisan conteng kerana ia memerlukan penumpuan dan
mengambil masa yang sangat lama untuk menghasilkan sesebuah lukisan. Kesabaran
yang tinggi dan ketekunan diperlukan untuk mengawal saiz titik dan ruang antara titik.
Pekara yang paling penting dalam teknik ini ialah ton cerah dan gelap untk menghasilkan
sesuatu bentk objek. Titik yang jarang akan menghasilkan ton yang cerah manakala titik
yang rapat dan bertindih akan menghasilkan ton gelap. Jika titik bersaiz terlalu besar
maka akan terhasil pula kesan tekstura yang agak kasar dan akan menghasilkan lukisan
yang kurang berkualiti dan kurang menarik. Saya cuba menggunakan teknik ini pada
Lukisan 3 bagi menghasilkan bayang terutamanya pada bahagian muka dan ternyata
ianya amat sukar bagi mendapatkan saiz titik yang sama.

9. 9
4. JENIS-JENIS GRAFIK DAN PERANANNYA DALAM MASYARAKAT
Rekabentuk grafik ialah proses komunikasi visual yang menggabungkan teks dan ilustrasi
yang membentuk logo, grafik, risalah, poster, kulit buku, buletin dan lain-lain lagi. Berdasarkan
Kamus Webster Oxford Fajar, grafik diertikan sebagai sesuatu yang berkenaan dengan lambang
visual misalnya huruf, gambarajah dan lukisan. Manakala perkataan grafik pula berasal dari
Bahasa Greek iaitu ‘graphikos’ yang membawa maksud ‘boleh melukis dan menulis’ atau dalam
erti kata lainnya grafik adalah paparan visual yang dipersembahkan pada sesuatu permukaan
seperti dinding, kanvas, skrin komputer, kertas, batu dan sebagainya.
Gambaran visual grafik terhasil dari meringkaskan maklumat atau idea yang biasanya
dihasilkan melalui gabungan perkataan, lukisan, perkataan, simbol, ilustrasi dan warna dalam
satu hasil karya. Ianya berfungsi sebagai bahan komunikasi yang berkesan dan boleh
menyampaikan sesautu maklumat atau mesej kepada penonton. Ianya juga sering dikaitkan
dengan komunikasi dan perdgangan yang melibatkan interaksi terus dengan pelanggan,
pengguna atau masyarakat. Oleh itu pelbagai reka bentuk grafik boleh dipersembahkan kepada
msayarakat sebagai alat komunikasi visual. Jenis-jenis grafik ialah logo, simbol, maskot, poster,
grafik persekitaran, pembungkusan, ilustrasi dan tipografi.
Berdasarkan jenis-jenis grafik tersebut, lima contoh grafik telah dipilih untuk diolah dan
dibincangkan berkenaan mesej dan peranan grafik yang dipamerkan:-
a) Logo (D’Herbs dan Lancome)
Logo merupakan lambang yang dapat mewakili sesbuah syarikat perniagaan, persatuan
atau kelab, pertubuhan atau sesuatu aktiviti seperti sukan. Ciri-ciri logo yang baik ialah
ringkas, unik dan mudah serta tidak mengelirukan apabila dipandang. Kedua-dua logo
tersebut iaitu D’Herbs dan Lancome merupakan logo yang baik.
Kedua-duanya direka sesuai untuk digunakan pada produk sama ada bersaiz besar atau
kecil. Ia juga mengaplikasikan pengunaan satu warna sahaja. Rekabentuk visualnya
juga dapat menunjukkan identiti yang tepat bagi mewakili organisasi masing-masing.
Perbezaannya ialah logo D’Herbs merupakan gabungan iaitu logo yang dihasilkan

10. 10
daripada logo huruf dan logo represntasi. Logo huruf merupakan logo yang
menggunakan muka taip atau huruf manakala logo reperentasi ialah logo yang
diubahsuai dari imej asal berasaskan objek persekitaran iaitu daun sebagai simbol
herba. Manakala Lancome merupakan logo huruf.
b) Poster (Iklan filem Mantera)
Poster merupakan sebarang kepingan kertas bersaiz besar yang digantung atau ditampal
pada dinding atau sebarang permukaan. Poster merupakan satu cara komunikasi visual
secara spontan yang boleh menyampaikan sesuatu mesej dalam bentuk dua dimensi. Ia
juga merupakan reka bentuk komunikasi visual yang menggabungkan ilustrasi, warna
dan perkataan. Contoh poster ini adalah poster berunsurkan pengiklanan iaitu iklan
untuk tayangan filem Mantera.
Ia merupakan poster yang baik kerana ia dapat menyampaikan idea utama melalui
bentuk imej dan tipografi yang ringkas dan ditafsirkan dengan cepat oleh pelanggan.
Muka taip yang digunakan adalah ringkas, tepat dan bersesuaian dari segi saiz untuk
jarak pembacaan yangsederhana. Penggunaan warna kontras dan warna penggenap
dapat menarik perhatian pelanggan untuk membaca maklumat yang dipaparkan. Ia
turut memaparkan kapsyen dan ilustrasi yang jelas seperti “Manusia Jentera” dan
ilustrasi robot pada bahagian belakang. Tarikh mula tayangan juga dipamerkan pada
saiz dan warna kontra yang baik bagi memudahkan pelanggan untuk mendapatkan
maklumat yang berkaitan.
c) Pembungkusan (Kosmetik Shadira dan Clarins)
Pembungkusan merupakan bekas atau alatan yang digunakan untuk memelihara mutu
sesuatu benda, barang, komestik atau bahan makanan. Pembungkusan secara
tradisional kini semakin diganti dengan kaedah pembungkusan secara moden yang
lebih komersial. Ianya juga mampu menjadikan sesuatu produk lebih segar dan lebih
tahan lama. Selain itu, ia juga turut ditingkatkan dengan gabungan bidang seni, sains
dan teknologi untuk menghasilkan satu ciri perlindungan bagi mengelakkan kerosakan

11. 11
kepada sesuatu produk semasa proses penghantaran, penyimpanan, penjualan atau
ketika digunakan oleh pelanggan.
Pelbagai jenis bahan pembungkusan moden seperti pembungkusan menggunakan
aluminium, kaca, kertas, plastik, polisterin, kayu, tin dan sebagainya. Ianya bergantung
kepada saiz produk dan jenis produk sama ada untuk hiasan, makanan, kosmetik dan
sebagainya. Contoh pembungkusan yang dipilih ini adalah pembungkusan komestik
bagi produk Shadira dan Clarins. Kedua-duanya menggunakan plastik sebagai alat
pembungkusan. Elemen penting yang turut digunakan adalah muka taip, ilustrasi warna
dan bentuk. Produk Shadira menggunakan elemen warna yang berbeza bagi jenis
pengunaan produk yang berbeza. Manakala Clarins menggunakan warna yang sama
tetapi bentuk bekas yang berbeza bagi kegunaan produk yang berbeza.
d) Ilustrasi (Penerbitan bagi majalah dan buku)
Ilustrasi adalah gambaran visual seperti lukisan, catan, fotografi dan lain-lain karya
seni yang mengutamakan penghasilan bentuk (Heller & Arisman, 2006). Tujuan utama
ilustrasi ialah untuk merakam cerita, sajak atau informasi seperti dari bahan bacaan
diterjemah dalam bentuk persembahan visual.
Contoh ilustrasi yang dipilih adalah jenis ilustrasi penerbitan iaitu ilustrasi pada muka
depan majalah dan buku. Ilustrasi jenis ini mewakili teks yang terkandung di dalam
majalah atau buku tersebut. Kesemua muka hadapan majalah dan buku-buku tersebut
berjaya menyampaikan mesej kandungan masing-masing. Ianya turut dikuatkan dengan
penggunaan muka taip yang terang dan jelas menyampaikan maksud dengan warna dan
saiz yang sesuai diikuti dengan foto-foto yang menarik, terang dan cerai mengikut
kesesuaian tajuk dan isi kandungan yang ingin disampaikan.
e) Tipografi/Muka Taip (Laman Multimedia – Web Cryocord)
Jenis garfik yang terakhir ini ialah tipografi atau muka taip. Tipografi merupakan
perkataan yang berasal dari Greek yang mempunyai dua perkataan itu type yang
bermaksud mencoret dan perkataan graphia pula menulis. Secara modennya, tipografi

12. 12
merupakan perkara yang berkaitan dengan reka bentuk, menyusun atur dan
mengubahsuai muka taip (Bringhurst, 2004).
Tipografi amat penting kerana kebanyakan rekaan grafik menggunakan muka taip.
Contohnya poster, ilustrasi, risalah, iklan, laman web dan papan tanda. Pemilihan dan
penyusunan muka taip adalah penting agar kelihatan harmoni dan mempunyai kesan
visual yang ditetapkan. Jenis-jenis muka taip dikalsifikasikan kepada beberapa
kumpulan iaitu muka taip klasik atau serif (Old Style Roman), muka taip roman moden,
muka taip skrip dan kursif, muka taip dekoratif, muka taip serif, muka taip sans serif
dan muka taip slab serif egyptian.
Laman multimedia merupakan contoh grafik yang paling banyak menggunakan muka
taip. Contoh yang dipilih ialah laman multimedia Cryocord. Ia merupakan laman
multimedia yang menyampaikan pelbagai maklumat perubatan yang melibatkan teks.
Penggunaan muka taip jenis sans serif dipilih kerana corak hurufnya yang seragam,
tegak dan melintang serta tidak terlalu sukar untuk dibaca seperti muka taip dekoratif,
kursif dan klasik.
Pembezaan yang digunakan adalah bergantung kepada saiz huruf yang digunakan dan
warna. Selain itu, muka taip pada bahagian atas menggunakan muka taip peraga iaitu
menggunakan huruf besar, tebal dan kontras sebagai tajuk atau mesej utama. Manakala
pada bahagian bawah iaitu untuk penyampaian maklumat muka taip teks menggunakan
huruf yang kecil dan lebat sebagai penyampaian makluamat yang lebih terperinci
mengenai sesuatu perkara. Penggunaan waran merah pula digunakan sebagai
membezakan maklumat yang diperlukan segera seperti nama jenama dan nombor
telefon, manakal untu lain-lain maklumat warna hitam digunakan.

13. 13
5. KESIMPULAN
Garisan merupakan asas yang paling penting yang boleh dikembangkan dengan lebih luas
kepada penggunaan yang lebih penting. Bermula sebagai asas kepada lukisan, garisan juga
merupakan elemen utama kepada penggunaan ilustrasi, penulisan, grafik dan sebagainya.
Penggunaan asas garisan yang merupakan sebahagian daripada elemen utama di dalam
reka bentuk grafik digunakan untuk membahagi ruang dalam rekaan visual. Contohnya untuk
membezakan antara imej visual dengan kandungan tipografi (tulisan). Ia juga digunakan untuk
mengarah pergerakan mata penonton dalam sesuatu paparan visual dan memberi fokus terhadap
sesuatu imej yang dipaparkan. Garisan juga boleh diaplikasikan dengan pelbagai rekaan seperti
melengkung dan bersudut serta dapat digunakan sebagai asas intuk merekabentuk imej dalam
sesuatu rekaan garfik. Contoh aplikasi garisan terdapat dalam imej grid graf dan bingkai bagi
sesuatu paparan imej.
Penguasaan penggunaan garisan dan pemahaman disertai pengawalan tangan dan tumpuan
dalam menghasilkan sesuatu karya seni merupakan asas yang paling utama.

14. 14
6. RUJUKAN
Hassan Mohd Ghazali. (1999). Teks Lengkap Pendidikan Seni Tingkatan 4 & 5. Shah Alam:Fajar
Bakti Sdn. Bhd.
Marhanim A. Razak. Mohd. Shahrizal Hj. Dollah. (2014), Teks STPM Seni Visual Penggal 1, 2
& 3, Shah Alam:Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Kathleen Chee. (2014). Pendidikan Seni Visual Focus SPM Tingkatan 4.5. Bangi:Penerbitan
Pelangi Sdn. Bhd
Horold Osborne. (1981). The Oxford Companion to Art. London:Book Club Assosiates
Hamdzun Haron, Jaffri Hanafi, Jamilah Omar. (2014). HBAE4103 Pendidikan Seni Visual I. Seri
Kembangan:Open University Malaysia
Muhamad Hasan Abdul Rahman. (2001). Grafik Asas: Panduan penghasilan bahan pengajaran.
Serdang:Universiti Putra Malaysia
Zailani Yaacob, Azimah Abu Samah. (2006). Teks Lengkap Pendidikan Seni Visual Tingkatan 4
& 5. Shah Alam:Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Norazmi Hasshim. (2011). Nota Bimbingan Seni Visual STPM. Johor Bahru:Kilang Envelopes
Lautan Sdn. Bhd.
Muliyadi Mahamood. (2000). Mendekati Seni Lukis dan Seni Reka. Kuala Lumpur:Dewan
Bahasa dan Pustaka
Heller, S. & Arisman, M. (2006). Teaching Ilustration. New York: Allworth Press

15. 15