Evolucioni

1. Evolucioni
Evolucioni është çdo ndryshim te brezat pasardhës në karakteristikat e trashëgueshme te popullatave. Proceset
evolutive i japin jetë diversitetit në çdo nivel të organizimit biologjik, si në specie, organizma individualë dhe
në molekula si AND-ja dhe proteinat.[1]
Jeta në Tokë filloi dhe evoluoi nga një paraardhës universal i përbashkët rreth 3.7 miliard vjet më parë. Shfaqja
e gjallesave të reja dhe divergjenca e jetës mund të dëshmohen nga një grup i përbashkët i tipareve biokimikë
dhe morfologjikë, ose nga sekuenca të përbashkëta të AND-së. Këto tipare dhe sekuenca homologe janë më të
ngjashme ndër speciet të cilat kanë një paraardhës më të ri dhe mund të përdoren për të rindërtuar historinë
evolucionare duke u mbështetur në rekordet e fosileve dhe specieve të tanishme. Struktura e sotme e
biodiversitetit është formuar si nga zhdukja, si nga shfaqja e specieve të reja.[2]
Çarls Darvin qe i pari që formuloi një argument shkencor për teorinë e evolucionit me mekanizëm seleksionim
natyror. Evolucioni me seleksion natyror është një proces që dëshmohet nga tre fakte për popullatat: 1) më
shumë pasardhës prodhohen sesa mbijetojnë, 2) tiparet janë të ndryshme për çdo individ, duke çuar në raporte
të ndryshme të mbijetesës dhe riprodhimit dhe 3) ndryshimet në tipare janë të trashëgueshme.[3]
Kështu që, kur
anëtarët e një popullate vdesin, ata zëvendësohen nga pasardhësit e prindërve që përshtatën më mirë për të
mbijetuar dhe riprodhuar në mjedisin në të cilin seleksioni natyror ndodhi. Ky proces krijon dhe ruan tiparet që
janë më të përshtatshmet për të kryer funksionet biologjike.[4]
Seleksioni natyror është shkaku i vetëm i njohur i
përshtatjes, por jo i vetmi shkak i evolucionit. Të tjerë, jo-përshtatës shkaqe të evolucionit janë mutacioni dhe
shmangia gjenetike.[5]
Në fillim të shekullit të 20-të, gjenetika u integrua me teorinë darviniane të evolucionit me seleksion natyror
përmes disiplinës së gjenetikës së popullatave. Rëndësia e seleksionit natyror si shkak i evolucionit u pranua
edhe në degë të tjera të biologjisë. Përveç kësaj, nocione të vjetra të evolucionit, si ortogjeneza dhe "progresi"
u bënë pa vlerë.[6]
Shkencëtarët vazhdojnë të studiojnë aspekte të ndryshme të evolucionit duke dhënë dhe
testuar hipoteza, ndërtuar teori shkencore me anë të të dhënave vëhzguese dhe performuar eksperimente në
fushë dhe në laborator. Biologët pranojnë se pasardhja me modifikim është një nga faktet më të besueshme në
shkencë.[7]
Zbulimet në biologjinë evolucionare kanë kryer impakt jo vetëm në degët tradicionale të biologjisë,
por edhe në disiplina të tjera akademike (p.sh, antropologjia dhe psikologjia) dhe në shoqëri.[8][9]
Historia e Teorisë së Evolucionit

2. Propozimi se një lloj kafshe mund ta ketë prejardhjen nga një nga kafshë e një lloji tjetër shkon në kohën
filozofëve grekë para-Sokratikë, si Anaksimandri dhe Empedokli.[10][11]
Në kundërshtim me këto pikëpamje
materialiste, Aristoteli i përkufizon të gjitha gjërat natyrore, jo vetëm ato frymore, siforma të disa ideve të
fiksuara natyrore.[12][13]
Kjo ishte pjesë e kuptimit të tij teleologjik të natyrës në të cilën të gjitha gjërat kanë një
rol të qëllimtë për të luajtur në rendin hyjnor kozmik. Variante të ksaj ideje u bënë standardi i kuptimit në
Mesjetë dhe u integruan në mësimet e të krishterëve, por Aristoteli nuk kërkonte që kafshët reale të
korrespondonin një për një me forma metafizike dhe dha hollësisht shembuj sesilloje të reja të frymorëve
vinin në jetë.[14]
Në shekullin e 17-të metoda e re e shkencës moderne hodhi poshtë propozimet e Aristotelit dhe kërkoi
shpjegimin e fenomeneve natyrore në lidhje me ligjet e natyrës të cilat ishin të njëjta për çdo gjë të dukshme
dhe nuk kishin nevojë të viheshin në punë nga ndonjë rend hyjnor kozmik. Por ky lloj trajtimi qe i ngadaltë për
të vendosur rrënjët në shkencat biologjike, të cilat ngelën bastionet e fundit të tipeve natyrore të fiksuara. John
Ray përdori një nga termat e përgjithshme të tipeve natyrore të fiksuara, “speciet”, te kafshët dhe bimët, duke
propozuar se çdo specie përkufizohet nga tiparet që i dallojnë nga të tjerët dhe që çojnë te pasardhësit.[15]
Këto
specie ishin formuar nga Zoti, por me ndryshime të shkaktuara nga kushtet lokale. Klasifikimi biologjik i
prezantuar nga Karl Lineu në 1735 i shihte speciet si të fiksuara sipas një plani hyjnor.[16]
Në 1842 Çarls Darvin shkruajti skicën e parë të asaj së cilës më vonë u quajt Prejardhja e llojeve.[17]
Teoria e Evolucionit dhe Teza e Seleksionimit Natyror u trajtuan në mënyrë të detajuar nga Charles Darwin në
librin e tij "Origjina e species" (The Origin of Species), botuar në vitin 1859. Në vitet rreth 1930s, seleksionimi
natyror i Darwinit u pasurua me rregullat e trashëgimisë së Mendelit, duke çuar në lindjen e Teorisë Sintetike
të Evolucionit. Është, pikërisht, kjo teori ajo që krijoi themelet e biologjisë moderne.
Në vitin 1859, Charles Darwin dhe Alfred RusselWallace, do të paraqisnin para shoqatës Linneus të Londrës,
dy punime për Teorinë e Evolucionit dhe seleksionin natyror. Të dy punimet tërhoqën shumë pak vëmendje, në
kontrast me vëmendjen që tërhoqi një vit më vonë botimi i "Origjinës së Species" së Darwinit. Gradualizmi
dhe seleksioni natyror, dy nga tezat e Teorisë së Evolucionit, u pritën fillimisht me rezistencë të madhe.
Përfaqësuesit e Lamarkizmit do të argumentonin se, psh, rosat e kishin fituar lëkurën notuese nëpërmjet
përpjekjeve të tyre të vazhdueshme për të notuar dhe jo nëpërmjet seleksionimit natyror të rosave me lëkure
midis gishtave. Duke qenë se eksperimentet nuk arritën kurrë të mbështesin teorinë lamarkiste, kjo, ju dorëzua
Teorisë së Evolucionit. Darwini, nga ana e tij, nuk arriti të shpjegonte mekanizmin e trashëgimisë së tipareve
nga brezi në brez, dhe përse variantet e ndryshme të këtyre tipareve nuk përziheshin gjatë procesit të
trashëgimisë. Këtë mekanizëm do ta shpjegonte, në vitin 1865, Gregor Mendel, kërkimet e të cilit vërtetonin,
se tiparet trashëgohen sipas një ligjësie të mirëpërcaktuar.

3. Rizbulimi i veprës së Mendelit në 1900, do të çonte në ndarjen e gjenetistëve dhe biostaticienëve në dy grupe ;
njëri mbështeste modelin darwinian të evolucionit, tjetri atë mendelian. Polemika do të mbyllej në vitet1930,
nga biologët rreth Ronald Fischer, të cilët, duke i kombinuar të dy modelet, seleksionin natyror darwinian me
rregullat mendeliane të trashëgimisë, çuan në lindjen e Teorisë Sintetike të Evolucionit, të njohur ndryshe edhe
si Neodarwinizëm. Teoria Sintetike e përkufizon evolucionin si ndryshueshmëria në kohë e
shpeshtësisë/frekuencës relative të aleleve (frekuenca alelike) në një popullatë.
Me zbulimin e materialit gjenetik, ADNsë, prej Oswald Avery në 1944 dhe, me deshifrimin e strukturës së
ADNsë nga James Watson dhe Francis Crick, në 1953, u arrit, përfundimisht, të identifikohej baza fizike e
trashëgimisë. Që prej këtij momenti, Gjenetika dhe Biologjia Molekulare janë shndërruar në dy shtylla të
rëndësishme të Biologjisë së Evolucionit.
Trashëgimia
ADN
Evolucioni në organizma të ndryshëm ndodh me ane të ndryshimeve të veçanta që njihen si tipare, ose veçori -
që janë karakteristike për një organizëm. Si shembuj mund të përmendim ngjyrën e syve, një tipar i
trashëguarnga njeri prej prindërve të individit. Karakteristikat e trashëguara kontrollohen nga gjenet dhe tërësia
e gjeneve në gjenomin e një organizmi quhet gjenotipi i organizmit.
Ndërkohe, tërësia e tipareve të vezhgueshme në strukturën dhe sjelljen e organizmit, quhet fenotipi i
organizmit dhe vjen si rezultat i marrëdhënies së gjenotipit me ambientin rrethues. Për këtë arsye jo të tera
pjesët e fenotipit janë të trashëgueshme. Si shembull mund të përmendim nxirjen nga rrezet e diellit ; ajo është
rrjedhoje e gjenotipit të organizmit në marrëdhënie me rrezet e diellit dhe lëkura e nxire nga dielli nuk është
një karakteristike e cila trashëgohet tek pasardhësit. Por ama persona të ndryshëm kanë reagime të ndryshme
ndaj rrezeve të diellit dhe kjo ndodh sepse ata kanë ndryshime në gjenotipet përkatëse. Këtu mund të
përmendimalbinizmin i cili është një karakteristike e trashëgueshme dhe si efekt i tij është pamundësia e
lëkurës për t'u nxirre nga rrezet e diellit dhe djegia nga dielli.
Karakteristikat e trashëgueshme kalohen nga një brez tek tjetri me anën e ADN, një molekule e afte të
enkodojë informacion gjenetik. Në vetvete ADN është një polimer i përbëre nga katër nukleobaza. Sekuenca e
këtyre nukleobazave, ose shkurt bazave, përcakton informacionin gjenetik, në analogji me shkronjat në tekstin
e një libri apo bitëve në programin e një kompjuteri. Ato pjesë të ADN që përcaktojnë një njësi të vetme
funksionimi, quhen gjene. Gjene të ndryshme kanë sekuenca të ndryshme bazash. Brenda qelizës këta zinxhirë

4. bazash ADN-je ndërthuren me proteina dhe formojnë struktura të përqendruara që quhen kromozome dhe zona
të veçanta të kromozomit quhen lokuse. Nëse sekuenca e ADN nëpër këto lokuse është e ndryshme nga një
individ tek tjetri, këto variante të ndryshme te së njëjtës gjë quhen alele. Sekuencat e ADN mund të ndryshojnë
nëpërmjetmutacioneve duke krijuar në këtë mënyre alele të reja. Në rast së mutacioni ndodh brenda një gjeni,
aleli i ri që krijohet mund të ndikojë në karakteristiken e organizmit për të cilën është përgjegjës ky gjen, duke
çuar më pas në ndryshim të fenotipit të organizmit. Por sidoqoftë, kjo gjë nuk është e vërtete për të gjitha
rastet. Shumica e karakteristikave janë shumë me komplekse dhe kontrollohen nga një tërësi gjenesh që
bashkëpunojnë.
Ndryshueshmëria ose Variacioni
Tek një organizëm, fenotipi i tij është rezultat i gjenotipit të tij dhe i ndikimit të ambientit ku jeton. Një pjesë e
mirë e ndryshimeve në fenotipet e një popullatë vjen si rezultat ndryshimeve në gjenotipet e tyre. Evolucioni
nuk është gjë tjetër veçse ndryshimet me kalimin e kohës në diapazonin gjenetik. Frekuenca e shfaqjes së
një aleleje të caktuar do të luhatet duke u bere më e shpeshtë apo më e rrallë përkundrejt formave të tjera të po
të njëjtit gjen. Forcat evolutive sjellin në këto ndryshime sinë njërin drejtim ashtu edhe në tjetrin.
Ndryshueshmëria zhduket kur një alele arrin piken e stabilitetit, apo të fiksimit - rastikur ose zhduket fare nga
popullata, ose zëvendëson komplet një alele të paraardhësve.
Këto ndryshime, që njihen dhe me emrin variacione, janë rezultat i mutacioneve në materialin gjenetik,
migrimet apo shtegtimet e popullatave (migrim gjenesh) si dhe shkartisjes (përzierjes) së gjeneve
nëpërmjet riprodhimit seksual. Variacionet lindin dhe nga shkëmbimi i gjeneve midis specieve të ndryshme ;
shembull mund të japim transferimin horizontal të gjeneve tek bakteriet apo hibridizimin tek bimët. Megjithëse
variacionet e pareshtura të shfaqura në këto mënyra, pjesa më e madhe e gjenomit të një specie është identike
në të tere individët e kësaj specie. Por sidoqoftë, edhe ndryshime të vogla të në gjenotip mund të çojnë në
ndryshime të theksuara në fenotip : shimpanzetë dhe njerëzit ndryshojnë vetëm me rreth 5 % në gjenomet e
njeri tjetrit.
Mutacionet
Ilustrimi duplikimit te gjeneve, nje nga llojet e mutacioneve gjenetike.

5. Mutaconet janë ndryshime te ADN-se,që sjellin ndryshimin e alelit recesiv në dominant ose anasjelltas.
Mutacionet ndodhin 1/1000 raste ose 1/100 000 raste. Mutacioni është pak i ndjeshëm në popullatë, pra ne ate
brez nuk kemi shume ndryshim në fillim. Por me kalimin e kohës, duke kaluar në disa brezni bëhet me i
ndjeshëm dhe behet bazë per evolim.
Mutacionet e rastësishme ndodhin papushim në gjenomet e organizmave të gjallë. Këto mutacione krijojnë
variacione gjenetike. Mutacionet janë ndryshimet në sekuencat e ADN së gjenomit dhe shkaktohen
ngarrezatimi, viruset, transpozonet dhe kimikatet mutagjene, si dhe nga gabimet gjatë meiozës dhe replikimit
të ADN. Këto mutacione përfshijnë disa lloje të ndryshme ndryshimesh ne sekuncat e ADN dhe ose mund të
jenë pa efekt, ose të prodhojnë një gjen, ose e ndalojnë gjenin të funksionojë. Studimet në nje lloj
mize, Drosophila melanogaster, sugjerojnë se nëse një mutacion ndryshon nje proteinë që prodhohet nga
ndonjë gjen, ky ndryshim ka shumë mundesi të jetë i dëmshëm. Rreth 70% e ketyre mutacioneve kanë efekt të
dëmshëm, pjesa tjetër janë neutrale ose me dobi të ulta. Për shkak të ketyre efekteve dëmtues që mund të
ndodhin në qelizë, organizmat kanë evoluar mekanizma per eliminimin e mutacioneve, ku permendet riparimi i
ADN. Si rrjedhojë mund të themi se ekziston një raport optimal për sasinë e mutacioneve, midis kostove të një
sasie të madhe mutacionesh (si psh mutacionet eliminuese), dhe kostove metabolike të sistemeve të vetë
organizmit për të ulur sasinë e mutacioneve (sipsh enzimat për riparimin e ADN). Viruset që përdorinARN si
material gjenetik kanë ndryshim të lartë mutacionesh, gjë që mund të jete shumë e dobishme sepse keta virus
do të evolojnë shpejt dhe në mënyrë konstante, duke iu shmangur kështu përgjigjeve mbrojtëse, sic
është sistemi imunitar i njeriut.
Mutacionet mund të përfshijnë duplikme të pjesëve të mëdha në një kromozom (zakonisht me anë të
rikombinimit gjenetik), që sjell në këtë rast kopje shtesë të gjenit në gjenom. Kopjet shtëse të gjeneve janë një
burim kryesor i materialit bazë për evolimin e gjeneve të reja. Kjo gjë është e rëndësishme sepse shumica e
gjeneve të reja evolojnë brenda të njëjtës familje gjenetike nga gjene ekzistues, të cilët kanë paraardhës të
përbashkët. Psh, syri i njeriut përdor katër gjene për ndërtimin e strukturave që ndjejnë dritën: tre për ngjyrat
dhe një për shikimin natën; te katër këta gjne janë rrjedhojë e një gjeni të vetëm paraardhës. Gjene të reja mund
të lindin nga gjene paraardhës kur kopjet shtesë të këtij të fundit ndryshojnë nga mutacionet dhe fitojnë
funksione të reja. Ky proces është më i thjeshtë kur gjeni është i duplikuar sepse është rritur redundanca, apo
besnikeria, e sistemit; një gjen nga duplikata fiton funksionin e ri ndërkohë që kopja tjetër vazhdon të kryejë
funksionin fillestar. Disa lloje të tjera mutacionesh mund edhe të krijojnë gjene krejtësisht të reja nga pjesë
ADN që më parë kanë qenë të pa-koduara. Krijimi i gjeneve të reja mund të perfshijë edhe pjesë të vogla të
disa gjeneve njëherësh gjatë duplikimit, këto fragmente gjenesh rikombinohen për formimin e funksioneve të
reja.
Ndryshimet në numrin e kromozomeve mund të përfshijnë mutacione edhe më të medha, ku segmentet e ADN
brenda kromozomit ndahen dhe më pas ri-rregullohen. Psh, dy kromozome në gjenusin Homo janë shkrirë,
(procesii fuzionit të gjeneve) në një dhe kanë prodhuar kromozomin njerëzor 2; ky fuzion nuk ka ndodhur në
linjat gjenetike të majmunëve të tjerë, ata akoma i kanë keta kromozome të ndarë. Në evolucion, roli më i
rëndësishëm i ketij riorganizimi të kromozomeve është që të rrisë divergjencën e një popullate drejt specieve të
reja, duke ulur mundësinë e këtyre popullatave të ndryshme që të japin pasardhës me njëra tjetrën. Në ketë
menyrë do të ruhen të paprekura ndryshimet gjenetike midis këtyre popullatave.
Sekuencat e ADN që mund të lëvizin në gjenom, psh transpozonët, përbejnë një pjesë te madhë të materialit
gjenetik tek bimët dhe kafshët, dhe mund të kenë qenë të rëndësishme në evolucionin e gjenomeve. Psh, në
gjenomin njerëzor ka më tepër se një milion kopje të sekuencës Alu dhe këto sekuenca tashmë janë përshtatur
për të kryer funksione si rregullatorë të shprehjeve të gjeneve. Një efekt tjetër i këtyre pjesëve të levizshme
ADN është se kur zhvendosen brenda gjenomit, mund të ndryshojnë apo fshijnë gjene ekzistues dhe ne këtë
menyrë prodhojnë diversitet gjenetik.
Rikombinimi gjenetikseksual
Ne organizmat aseksuale (joseksuale) gjenet trashegohen ne teresine e tyre, ose te lidhur. Ata nuk mund te
perzjehen me gjenet e organizmave te tjere gjate procesit te riprodhimit. Ndodh e kunderta me organizmat qe
riprodhohen seksualisht, pasardhesit e tyre prmbajne perzjerje te rastesishme te kromozomeve te prinderve te
tyre. Me nje proces qe quhet rikombinim homolog, organizmat seksuale shkembejne ADN midis dy

6. kromozomeve qe pershtaten me njeri tjetrin. Rikombinimet dhe riorganizimet nuk ndryshojne shpështësine e
shfaqjes se aleleve, por ndryshojne mundesite se cilet alele jane te bashke-grupuar me njeri tjetrin, duke
prodhuar ne kete menyre pasardhes me kombinime te reja alelesh. Seksi zakonisht rrit variacionin gjenetik dhe
mund te rrise shpejtesine e evolucionit. Sidoqofte, ne disa raste është ne avantazh riprodhimi aseksual dhe
mund te evoloje ne organizma qe me pare kane qene seksuale. Ne keto raste, aseksualiteti mund te lejoje dy
grupe alelesh ne nje gjenom qe te ndryshojne dhe te marin funksione te ndryshme nga njeri tjetri.
Rikombinimi ben te mundur qe madje edhe alele qe jane shume te afert me njeri tjetrin te mund te trashegohen
ne menyre te pavarur. Sidoqofte nuk duhet harruar qe shpejesia me te cilen ndodh rikombinimi është e vogel
(afersisht dy ngjarje te tilla ne nje kromozom per cdo gjenerate). Si rezultat kemi qe gjenet qe jane afer njeri
tjetrit nuk rikombinohen larg njeri tjetrit dhe gjenet qe jane afer njeri tjetrit kane tendence qe te trashegohen
perseri prane njeri tjetrit, nje fenomen qe njihet dhe me emrin lidhje. Kjo tendence matet duke gjetur se sa
shpesh dy alele ndodhin te jene bashke ne nje kromozom te vetem. Ne kete rast themi se është
gjetur disekuilibri i lidhjes se tyre. Nje grup, apo bashkesi, alelesh qe zakonisht trashegohen se bashku,
quhet haplotip. Kjo gje është e rendesishme kur nje alele ne nje haplotip te caktuar është me efekt shume te
mire: seleksionimi natyror do te coje ne nje perzgjedhje pikerisht per te favorizuar kete efkt te mire qe ka aleli
ne fjale, dhe kjo gje menjehere do te coje dhe ne shtimin e aleleve te tjera qe jane pjese e ketij haplotipi ne te
tere popullaten. Kjo gje është quajtur autostop gjenetik.
Ne rastet kur alelet nuk mund te ndahen nga rikombinimi - sic kemi rastin e kromozomeve Y tek gjitaret qe
kalojne te paprekur nga baballaret tek pasardhesit meshkuj - grumbullohen mutacione te demshme. Duke
shperbere kombinaciont e aleleve, riprodhimi seksual ben te mundur heqjen e mutacioneve te demshme dhe
mbajtjen e mutacioneve te dobishme. Gjithashtu, rikombinimi dhe riorganizimi mund te prodhojne individe qe
kane avantazhe te reja kombinimesh gjenetike. Keto efekte pozitive jane te balancuara nga fakti qe seksiul
aftesine riprodhuese te nje organizmi, mund te shkaktoje mutacione dhe mund te ndaje kombinime gjenesh te
dobishme. Per kete arsye mund te thuhet qe se arsyet per evolimin e riprodhimit seksualjane te paqarta dhe kjo
është akoma nje pyetje qe prek nje zone shume aktive te studimeve ne fushen e biologjise evolutive, si dhe ka
cuar ne lindjen e ideve te tilla sic është Hipoteza e Mbretereshes se Kuqe.
Mekanizmat e evolucionit
Mekanizmat kryesore qe perbejne evolucuionin jane dy: seleksionimi natyror dhe shmangia gjenetike.
 Seleksionimi natyror është procesi gjate te cilit favorizohen gjenet qe ndihmojne me mire ne mbijetesen
dhe riprodhimin e organizmit.
 Shmangia gjenetike është është ndryshimi i rastesishem ne frekuencen, apo shpështësine, e shfaqjes se
aleleve. Kjo gje shkaktohet nga rikombinimet gjate riprodhimit te gjeneve ne nje gjenerate (brezni) te
caktuar.
Rendesia relative e seleksionimit natyror dhe shmangies gjenetike te nje popullate varet nga rigoroziteti i
zgjedhjeve dhe madhesia e vete popullates, ose ndryshe numrii individeve qe jane ne gjendje te prodhojne
pasardhes ne kete popullate. Seleksionimi natyor është kryesisht dominant ne popullata te medha, nderkohe qe
ne popullata te vogla rol kryesor luan shmangia gjenetike. Dominanca e shmangies gjenetike ne popullata te
vogla mund te coje madje dhe ne shfaqjen e mutacioneve te demshme. Kjo është arsyeja qe ndryshimet ne
madhesine e popullates mund te influencojne mjaft ne rrugen e ndjekur nga evolucioni. Shtrengimet e
popullates, gjate te cilave madhesia e popullates zvogelohet ne menyre te perkohshme duke humbur keshtu
variacionin gjenetik, cojne drejt nje popullate me uniforme.
=
Historia evolucionike e jetës

7. Origjina e jetes është nje perberes i nevojshem per evolucionin biologjik, por te kuptuarit e faktit se evolucioni
ndodhi sapo u shfaqen organizmat, dhe te studiuarit se si ndodh kjo gje, nuk varet nga te kuptuarit se sifilloi
jeta ne menyre precize. Sot per sot, koncensusi shkencor është qe substancat biokimike komplekse qe perbejne
jeten u formuan nga reaksione kimike ne vetvete me te thjeshta, ndonese është e paqarte se si ka ndodhur kjo
gje. Nuk ka shume informacione te sigurta lidhur me stadet e hershme te zhvillimit te jetes, apo per strukturen
e objekteve te para jetesore, apo per identitetin dhe natyren e ndonje paraardhesi te perbashket universal, apo
nje grup paraardhes gjenetik. Per kete arsye nuk ka nje konsensus shkencor lidhur me si filloi jeta, por
propozime te ndryshme perfshijne molekula vete-replikante si psh ARN dhe bashkimi i qelizave te thjeshta.
Evolucioni i jetes
Mosha e Tokes dhe paraqitja e disa ngjarjeve kryesore qe nga formimi i Tokes deri ne ditet e sotme
Ndonese ende nuk ka nje siguri te plote lidhur me si filloi jeta, praktikisht është pranuar se organizmat e pare
qe jane shfaqur ne Toke kane qene prokariotet ne nje kohe prej afersisht 3-4 miliard vjet me pare. Gjate nje
periudhe pasuese prej disa miliard vjetesh nuk ka patur ndryshime te dukshme ne keta organizma,
morfologjike apo organizative ne qelize.
Eukariotet sollen ndryshimin tjeter masiv ne strukturen e qelizes. Keto ndryshime erdhen si rezultat i rrethimit
te bakterieve te lashta prej paraardhesve te qelizave eukariote, ne nje proces bashkepunues ne grup qe
quhet endosimbioze. Bakteriet e rrethuara dhe qelizat primordiale eukariote iu nenshtruan me pas nje
evolucioni te perbashket, nje ko-evolucioni, gjate te cilit bakteriet evoluan ose ne mitokondri, ose
nehidrogjenozom, ende është e paqarte. Me nje rrethim te dyte te ngjashem por te pavarur prej te parit, ku
moren pjese organizma me karakteristike cianobakteriale, u formuan kloroplastet e algave dhe bimeve. Eshte
ende e panjohur se kur u shfaqen per here te pare qelizat eukariote, sidoqofte jane shfaqur diku rreth periudhes
1.6 - 2.7 miliard vjet me pare.
Historia e jetes me pas ishte nje perzierje e eukarioteve nje qelizore, prokarioteve dhe arkeave, deri perafersisht
610 milion vjet me pare kur filluan te shfaqen organizmat e pare shumeqelizore neper oqeanet e
periudhes Ediakaran. Evolucioni i formave shumeqelizore ka ndodhur ne ngjarje te pavarura nga njera tjetra,
ne organizma shume te ndryshem nga njera tjetra si psh sfungjeret, algat kafe,cianobakteret, myksobakteret.
Menjehere pas shfaqjes se ketyre organizmave te pare shumeqelizore, linden nje sasi shume e madhe
organizmash biologjike, brenda nje harku kohor prej 10 milion vjetesh, ne nje ngjarje qe është
quajtur Shperthimi Kambrian. Ne kete periudhe jane shfaqur ne shtresat fosile shume lloje te kafsheve

8. moderne, si dhe gjithashtu specie unike qe me vone u zhduken. Jane propozuar disa shpjegime lidhur me cfare
solli ne Shperthimin e Kambrianit, njri prej tyre dhe varianti i grumbullimit
te oksigjenit ne atmosfere prej fotosintezes. Diku rreth 500 milion vjet me pare, toka e thate u pushtua prej
bimeve dhe kerpudhave te ndryshme, dhe shume shpejt u mbushen edhe me artropode dhe lloje te tjera
kafshesh. Nder organizmat me te suksesshem ishin insektet dhe edhe sot perbejne grupin me te madh te
specieve ne Toke. Amfibet u shfaqen per here te pare rreth 300 milion vjet me pare duke u pasuar menjehere
nga amniotet e para. Gjitarët filluan ne shfaqen rreth 200 milion vjet me pare dhe zogjtë rreth 100 milion vjet
me pare, te dy nga paraardhes te grupit te zvarranikëve. Sidoqofte, me gjithe kete evolucion te ketyre kafsheve
te medha, vazhdojne te jene shume te suksesshem dhe dominojne Token organizma te vegjel shume te
ngjashem me ata qe u shfaqen fillimisht ne stadet e para te ketij procesi. Pjesa me e madhe e biomases
perkatese dhe sasise se specieve perbehet nga prokariotet.
Debate sociale dhe kulturale
Për evolucionin ende ekzistojnë debate të ndryshme. Këtu paraqiten disa prej çështjeve më të diskutuara.
Shumë njerëz përdorin në mënyre ekuivalente teorinë e Darvinit me teorinë e evolucionit. Teoria e Darvinit
nuk është teoria e evolucionit. Është zanafilla e saj por jo ajo që njihet sot si teoria e evolucionit.
Një tjetër çështje është përdorimi i shprehjes "mbijetesa e më të fortit". Kjo shprehje është jo e sakte dhe duhet
"mbijetesa e më të përshtatshmit". Në teorinë e evolucionit rregulli numër një është që speciet më të
përshtatura mirë me ambientin ku jetojnë mbijetojnë në breza. Nëse jo, ose zhduken ose fitojnë aftësitë për të
mbijetuar në këtë ambient, të ndryshojnë, të "evoluojnë". Pilivesa, peshkaqeni, rinoceronti e disa specie të tjera
janë praktikisht të pandryshuara që prej miliona vjetësh dhe kjo do të thotë vetëm që si specie janë të
suksesshme në mbijetesë në ambientet përkatese dhe s'u është dashur të evoluojnë me ato ritme që u zhvilluan
shumë specie të tjera. Ndërkohe që mangustave u është dashur të zhvillojnë teorinë e "rojës", një që bën roje
dhe jep alarmin ndërkohe që të tjerët hanë pa frike nga sulmet e papritura të një predatori. Luanët janë të
vetmit felinë që u është dashur të evoluojnë aftësinë e jetesës në grup (Të vetmuar, luanët janë gjuetarë shumë
të dobët, aktualisht më të dobtit e familjes feline). Neper pilivesa, në kohen e dinozaurëve kanë qenë 400 lloje
të ndryshme, më e madhja prej të cilave me një hapësirë të krahëve deri ne 2m. Me përmasa të tilla, raportet e
peshës trupore ndryshojnë, fluturimi i llojit të pilivesës është shumë e mundur të jetë më joefektiv se ai i
ndonjë specie të vogël dinozauri në atë kohë me membrane anash trupit. Si të thuash, me një analogji të
thjeshtuar, një aeroplan "Spitfire" i luftës II Botërore kundër një aerolani biturbo MiG-29 modern. Dinozaurët
me membrane ishin më efektive në mbijetesën në ajër krahasuar me pilivesat gjigante. Dhe më vone
akoma mutacioni me pende midis membranës doli që është edhe më efektiv akoma në fluturim dhe qiejt u
mbushen me Arkeopterix-e. Dhe ndërkohe të tere e dimë që sa më të vogla përmasat dhe më e lehte pesha, aq
më e lehte është të rrish në ajër... fluturimi i vazhdueshëm në miliona vjet dhe lëvizja e rregullt e gjymtyrëve
në atë mënyre coi drejt seleksionimit të atyre llojeve që e bënin më kollaj në sajë të një konstruktitë caktuar
trupor. Këta janë ata që sot njihen me emrin zogj, me skelet adapt për lëvizje motorike në ajër dhe pendë me
forma dhe pozicionim për të bere manovrimin sa më të shpejte dhe efikas.