ΤΑ ΒΟΤΑΝΑ ΣΤΗΝ ΑΥΛΗ

1. TΑ ΒΟΤΑΝΑ ΣΤΗΝ ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ
της Κατωπόδη Σοφίας, φιλολόγου, 1ο ΓΕΛ Λιβαδειάς
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα βότανα είναι αυτοφυή φυτά, που αναπτύσσονται σε διαφορές άγονες ή και σε
καλλιεργημένες περιοχές και τα οποία κατά διαφορά χρονικά διαστήματα οι γεωργοί
τα μαζεύουν ή όπως συνήθως λένε, τα «βοτανίζουν».
Στην αρχαιότητα, βότανα αποκαλούσαν όλα τα φαρμακευτικά φυτά που κατά την
μάσηση παρουσίαζαν πικράδα, γλυκάδα ή και αρωματική γεύση. Τους
απέδιδαν μαγικές ικανότητες, τη δύναμη να ανακουφίσουν τον άνθρωπο, να τον
θεραπεύουν από οποιαδήποτε αρρώστια.
Είναι γνωστό ότι στον παραδοσιακό πολιτισμό τα βότανα αποτελούσαν την πλέον
κρίσιμη μάζα –ποσοτικώς και ποιοτικώς– των θεραπευτικών φαρμάκων κατά τη
μεγάλη περίοδο που προηγήθηκε των χημικών φαρμάκων. Σήμερα, είτε στο πλαίσιο
της επιβίωσης της παραδοσιακής θεραπευτικής, είτε σε εκείνο της νέας εναλλακτικής
ιατρικής, η σημασία τους είναι αξιοσημείωτη, πράγμα που αποδεικνύουν οι πολλές
σχετικές εκδόσεις, τα ανάλογα site στο διαδίκτυο κ.ο.κ. Για παράδειγμα, στην Αφρική
το 80% του πληθυσμούχρησιμοποιεί την παραδοσιακή ιατρική, που στηρίζεται κυρίως
στη χρήση των βοτάνων. Αλλά και στις ανεπτυγμένες χώρες της Δυτικής Ευρώπης και
της Βόρειας Αμερικής, στο πλαίσιο της «συμπληρωματικής» ή της «εναλλακτικής»
ιατρικής, τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας αποκαλύπτουν ότι πάνω
από το 50% του πληθυσμού είχε κάνει χρήση τέτοιων φαρμάκων.
Η κατανόηση της εξέλιξης της γνώσης των παραδοσιακών κοινωνιών για το φυσικό
περιβάλλον και ειδικότερα για τη χλωρίδα και τα βότανα με τη συνδρομή επιστημών,
όπως η εθνοβοτανική, είναι ιδιαιτέρως σημαντική στον σημερινό κόσμο, όπου οι
τοπικές κοινωνίες δεν είναι πλέον κλειστά και απομονωμένα σύνολα, αλλά δέχονται
ποικίλες επιρροές και διαμορφώνουν διαφορετικές επιλογές για το παρόν και το
μέλλον τους. Ειδικά ερευνητικά προγράμματα εξετάζουν τη σχέση του ανθρώπου με
τη χλωρίδα και την πανίδα σε έναν συγκεκριμένο τόπο από πολιτισμικής άποψης,
ενίοτε στη μακρά ιστορική διάρκεια, ενώ προσφάτως χρησιμοποιείται και η έννοια της
«άυλης κληρονομιάς» που εισήχθη από την UNESCO και περιλαμβάνει γνώσεις,
πρακτικές, τεχνικές και εκφράσεις των τοπικών κοινοτήτων που βρίσκονται σε
αλληλεπίδραση με τη φύση, δηλαδή γνώσεις που αποτελούν κτήμα του παραδοσιακού
προφορικού πολιτισμού των τοπικών κοινοτήτων και εκφράζονται συλλογικά μέσω
διαφόρων πρακτικών. Τα στοιχεία αυτά μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά και
προσφέρουν στην κοινότητα αίσθηση τοπικής ταυτότητας και συνέχειας στο χρόνο.
Ταυτόχρονα η χρήση των βοτάνων συνδυάζεται με δοξασίες, μαντεία, ειδικότερα τη
φυλλοανθομαντεία ή τη μαντεία με τη χρήση φυτών εν γένει, τη λαϊκή λατρεία (π.χ.
συλλογή βοτάνων κατά την εορτή της Αναλήψεως ή κατά τον κλήδονα, την παραμονή
του Άη-Γιάννη στις 23 Ιουνίου κ.λπ.), τη λαϊκή ιατρική, τη μαγεία και ειδικότερα την
παρασκευή φίλτρων και τη χρήση βοτάνων, τα τραγούδια, τα παραμύθια, τις
παραδόσεις, τις παροιμίες και τις άλλες εκδηλώσεις του λαϊκού λόγου.

2. Σε γενικές γραμμές το γνωστικό απόθεμα των παραδοσιακών κοινωνιών είναι πλέον
αξιοσέβαστο σχεδόν απ’ όλους. Έτσι ενώ στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η χρήση
βοτάνων, χάνεται από τον γνωστικό ορίζοντα των τοπικών κοινωνιών, το αίτημα που
τίθεται πλέον είναι η χρήση των γνώσεων που έχουν συσσωρευτεί στις επιστημονικές
ανθρωπολογικές και λαογραφικές δημοσιεύσεις και τα λαογραφικά και εθνολογικά
αρχεία για την ικανοποίηση των αναγκών των σύγχρονων κοινωνιών.
ΤΑ ΒΟΤΑΝΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
Η ελληνική μυθολογία μαρτυρεί τον πλούτο των γνώσεων των αρχαίων Ελλήνων
σχετικά με τα βότανα. Δεν ήταν μόνο ο Απόλλωνας ή ο Ασκληπιός οι ιαματικές
θεότητες. Μυθικά πρόσωπα, όπως ο Προμηθέας, οι Νύμφες, ο Χείρων, ο Ηρακλής, ο
Αχιλλέας κ.ά. κατείχαν τη χρήση των βοτάνων, όπως αποδεικνύουν κείμενα της
αρχαίας γραμματείας (π.χ. «τέτοια βοτάνια μαγικά είχε του Δία η κόρη/ παρμένα από
την Πολύδαμνα του Θώνα τη γυναίκα/ στην Αίγυπτο, όπου η πλούσια γης βγάζει
ανακατωμένα/ άλλα βοτάνια ωφέλιμα κι άλλα θανατηφόρα» Οδύσσεια,δ 227-230,μετ.
Ζήσιμου Σιδέρη)
Οι γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων, σχετικά με τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών,
κυριάρχησαν για πολλούς αιώνες και αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη της λαϊκής
θεραπευτικής σε ολόκληρο το Δυτικό Κόσμο. Μολονότι αναφορές για βότανα έχουμε
από την εποχή του Ομήρου, ο Ιπποκράτη και ο Διοσκουρίδη ήταν αυτοί που
δημιούργησαν τις βάσεις της σύγχρονης ιατρικής, αναγνωρίζοντας και
χρησιμοποιώντας για θεραπευτικούς σκοπούς διάφορα φυτά. Ο Διοσκουρίδης υπήρξε
ο διασημότερος φαρμακογνώστης, καθώς στο έργο του δεν αναφέρονται μόνο 600
περίπου βότανα και οι ιδιότητές τους, αλλά καταγράφονται λεπτομερώς και τα
βοτανικά τους χαρακτηριστικά.
Παρόλο που κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα δεν υπήρξε μεγάλη πρόοδος στις
επιστήμες, οι γνώσεις των ιατρών της αρχαιότητας διατηρήθηκαν μέχρι και τη
βυζαντινή περίοδο. Οι μοναχοί χάρη στη μόρφωσή τους κατάφεραν να διασώσουν
πολλές από τις πληροφορίες του παρελθόντος, να ιδρύσουν ιαματικούς βοτανικούς
κήπους και να γράψουν συγγράμματα για τη χρήση των φαρμακευτικών φυτών. Κατ'
αυτόν τον τρόπο, η αρχαία ελληνική ιατρική παράδοση διατηρήθηκε και
προστατεύθηκε από την αφάνεια.
Ωστόσο, στη Βυζαντινή θεραπευτική κάποιες από τις ήδη γνωστές συνταγές
τροποποιήθηκαν, ενώ νέα φάρμακα ή νέες ιδιότητες των ήδη γνωστών βοτάνων
εισήχθησαν. Επιπλέον, η Βυζαντινή θεραπευτική μετά την πτώση της
Κωνσταντινουπόλεως (1453) είχε επίδραση στα «Ιατροσόφια», τα οποία κατέκλυσαν
στη συνέχεια τον ελληνικό χώρο, οι κάτοικοι του οποίου τα χρησιμοποιούσαν ως
θεραπευτικούς οδηγούς, λόγω ελλείψεως κατά κανόνα επιστημόνων.
Μεταγενέστερα, η περιοχή με την μεγαλύτερη αναγνώριση στη χρήση βοτάνων ήταν
το ‘Ζαγόρι’. Κατά τη διάρκεια των αιώνων 17ος-19ος έγινε το πιο διάσημο κέντρο
παραδοσιακής θεραπευτικής στη βαλκανική χερσόνησο. Οι πρακτικοί γιατροί, οι
οποίοι προέρχονταν από την περιοχή εκείνη και ήταν γνωστοί ως ‘βικογιατροί’ ή
‘κομπογιαννίτες’, χρησιμοποιούσαν φυτά για τη θεραπεία διαφόρων ασθενειών.
Σήμερα η σημασία της λέξης ’κομπογιαννίτες’ έχει αλλάξει και αναφέρεται σε
τσαρλατάνους και απατεώνες γιατρούς. Αυτό έγινε κυρίως όταν στην ομάδα των

3. εμπειρικών θεραπευτών εισχώρησαν τυχοδιώκτες που εκμεταλλεύτηκαν την άγνοια
των απλών ανθρώπων με μόνο σκοπό το κέρδος. Ωστόσο, οι πραγματικοί πρακτικοί
γιατροί, με σκοπό την διαφύλαξη του κύρους και την εξασφάλιση των γνώσεων
χρησιμοποίησαν ειδική διάλεκτο. Έτσι, σήμερα εκτιμάται ότι οι περισσότεροι από
αυτούς ήσαν ευσυνείδητοι, ικανοί και με την εμπειρία τους εξυπηρετούσαν τον
πάσχοντα. Οι συνταγές που χρησιμοποίησαν ονομάστηκαν γιατροσόφια και ήταν
κυρίως αντίγραφα των αρχαίων συνταγών του Διοσκουρίδη και του Ιπποκράτη. Αυτοί
που αντέγραφαν τις συνταγές, μερικές φορές προσέθεταν δικές τους δοξασίες με
αποτέλεσμα κάποιες από αυτές να φαίνονται παγανιστικές ή αφελείς. Στήριγμα των
Βικογιατρών ήταν τα άφθονα βότανα του Βίκου, και της ευρύτερης περιοχής της
Ηπείρου, των οποίων η νεώτερη επιστημονική έρευνα δικαιώνει τη χρήση τους ως
θεραπευτικών μέσων.
Oι εμπειρικοί ιατροί οι οποίοι έδρασαν στον ελληνικό χώρο κατά τον 19ο και 20ό
αιώνα έτυχαν προστασίας από τις τοπικές κοινότητες αλλά και δεν υπέστησαν διωγμό
από το ιατρικό σώμα, όπως συνέβη σε άλλες χώρες. Οι θεραπείες που πρότειναν οι
παραδοσιακοί θεραπευτές (γνωστοί ως «εμπειρικοί» ή «πρακτικοί», «γιάτρισσες» ή
«γιατρίνες» για τις γυναίκες, «μάγοι», «αγύρτες» ή «κομπογιαννίτες» όπως ήδη
αναφέρθηκε) στο πλαίσιο της λαϊκής ιατρικής στηρίζονταν σχεδόν αποκλειστικά στη
χρήση βοτάνων.
Και σ’ αυτήν την περίπτωση μεταξύ των παραδοσιακών θεραπευτών υπήρχαν ιερείς
και μοναχοί. Το πνευματικό, συμβολικό μέρος της πρακτικής τους περιελάβανε
επωδές, ξόρκια, ευχές και προσευχές. Πολλοί είχαν στην κατοχή τους χειρόγραφα με
γιατροσόφια. Από την άποψη αυτή οι πρακτικές τους συνδέονταν με την παράδοση της
αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής ιατρικής. Οι περισσότεροι «πρακτικοί» ήταν
ενταγμένοι στην τοπική κοινότητα, όπου κατοικούσαν και μοιράζονταν τις ίδιες
πολιτισμικές αναφορές και κώδικες επικοινωνίας με τους κατοίκους, σε αντίθεση με
τους επιστήμονες ιατρούς, οι οποίοι, συνήθως, είχαν αστική καταγωγή και, το
σημαντικότερο, εκφράζονταν στην καθαρεύουσα όσον αφορά την περιγραφή των
ασθενειών και τη θεραπεία τους . Επίσης οι εμπειρικοί γιατροί συνήθως δεν
πληρώνονταν σε χρήμα για τις υπηρεσίες τους, αλλά σε είδος, σε αντίθεση με τους
επιστήμονες ιατρούς.
Στα μέσα περίπου 20ου αιώνα, η μετανάστευση του ελληνικού πληθυσμού και κυρίως
των νέων ανθρώπων από τις αγροτικές περιοχές στα μεγάλα αστικά κέντρα, είχε ως
αποτέλεσμα την απομόνωση των απομακρυσμένων περιοχών. Έτσι, οι κάτοικοι των
περιοχών αυτών στράφηκαν στη χρήση βοτάνων, λόγω της απλότητάς τους και του
χαμηλού κόστους τους, σε σύγκριση με τα βιομηχανικά φάρμακα.
Επίσης, στο δεύτερομισό του 20ου αιώνα παρατηρήθηκε μία συστηματική προσπάθεια
κατασυκοφάντησης της αποτελεσματικότητας των βοτάνων και απόρριψης της
φυτοθεραπείας από την επίσημη ιατρική πρακτική. Έτσι, γίνεται εύκολα αντιληπτό το
γεγονός ότι μέχρι και την δεκαετία του ’80 υπήρχε έντονη αμφισβήτηση των βοτάνων
από μία σημαντική μερίδα του λαού και όχι μόνο. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες
ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι στη χώρα μας δείχνουν εμπιστοσύνη στην
ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα των φαρμάκων φυτικής προέλευσης .
ΤΑ ΒΟΤΑΝΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΣ

4. Η περιοχή μας και κυρίως η περιοχή του Παρνασσού είναι πλούσια σε βότανα. Ο
Παρνασσός είναι γνωστός από την αρχαιότητα για τα αρωματικά –φαρμακευτικά φυτά
του. Ο Θεόφραστος στα συγγράμματά του τον χαρακτηρίζει «φαρμακωδέστατον».
Στην ευρύτερη περιοχή του Παρνασσού απαντώνται 1418 είδη και υποείδη φυτών
(21,4% της ελληνικής χλωρίδας). Στο πλαίσιο του προγράμματός μας για την άυλη
πολιτιστική κληρονομιά γνωρίσαμε κάποια από αυτά μέσα από την επαφή μας με
ανθρώπους που ασχολούνται με τη συγκομιδή και επεξεργασία των βοτάνων.
Γνωρίσαμε το φασκόμηλο, το οποίο ως ρόφημα λειτουργεί ως ηρεμιστικό, ρυθμιστής
των οιστρογόνων, ενώ ως απόσταγμα βελτιώνει την εμφάνιση των μαλλιών.
Γνωρίσαμε τη μέντα που ως ρόφημα λειτουργεί ως αποτοξινωτικό για τον ανθρώπινο
οργανισμό, το εκπληκτικό τσάι του Παρνασσού που ονομάζεται και σιδερίτης, γιατί
στην αρχαιότητα είχε τη φήμη ότι γιάτρευε τις πληγές από τα σιδερένια όπλα στον
πόλεμο.Πληροφορηθήκαμε τις εκπληκτικές ιδιότητες ενός άλλου βοτάνου μετο όνομα
σκορπίδι που καθαρίζει τις πέτρες από τα νεφρά, την αγριοτριανταφυλλιά και το
υπερικό.
ΒΟΤΑΝΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε μια έντονη συζήτηση για ενδεχόμενη επιστροφή στην
ύπαιθρο ανθρώπων που έχουν μεγαλώσει στις πόλεις και στην ανάληψη προσπαθειών
για την εισαγωγή νέων ή και παλαιών, ξεχασμένων σήμερα, γεωργικών καλλιεργειών
όπως, εν προκειμένω, εκείνες των φαρμακευτικών βοτάνων και των αρωματικών
φυτών. Ο ρόλος της μνήμης είναι εξαιρετικά σημαντικός μεδεδομένητην εγκατάλειψη
της υπαίθρου (πληθυσμιακή και θεσμική) επί δεκαετίες και συνακολούθως των
τοπικών καλλιεργειών και πολλών γηγενών φυτικών ποικιλιών. Η επιστροφή αυτή
εντάχθηκε στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης.
Στην διεθνή βιβλιογραφία συναντούμε πολλές προσπάθειες για ορισμό και ερμηνεία
της αειφόρου ανάπτυξης. Ο πλέον διαδεδομένος ορισμός είναι ο εξής: “ η ανάπτυξη
που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να εμποδίζει την ικανότητα των
μελλοντικών γενιών να ικανοποιήσουν τις ανάγκες και τους στόχους τους”, ενώ ένας
δεύτερος ορισμός ο οποίος αγγίζει περισσότερο την οικολογική πτυχή της
αειφορίας θεωρεί την αειφόρο ανάπτυξη ως “ την ανάπτυξη που βελτιώνει την
ποιότητα της ανθρώπινης ζωής κινούμενη μέσα στα πλαίσια της φέρουσας ικανότητας
των οικοσυστημάτων που την υποστηρίζουν”. Η προσέγγιση της ΕΕ για τη βιώσιμη
ανάπτυξη είναι η λεγόμενη «προσέγγιση των τριών πυλώνων» (οικονομική
αποτελεσματικότητα, περιβαλλοντική προστασία, κοινωνική δικαιοσύνη), η οποία
προϋποθέτει την ενσωμάτωση οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών
πολιτικών. Στο πλαίσιο αυτό μπορεί να προωθηθεί η παραγωγή και το εμπόριο
βοτάνων και φαρμακευτικών φυτών για να βοηθήσει στη μείωση της αγροτικής
φτώχειας. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τα ακόλουθα: «Βοηθώντας τους μικρούς
παραγωγούς να καλλιεργούν και να εμπορεύονται μη παραδοσιακά αγροτικά προϊόντα,
όπως είναι τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά, ασκούμε θετική επίδραση στην
αγροτική ανάπτυξη και την αύξηση της απασχόλησης στην ύπαιθρο, με αποτέλεσμα
την αντιμετώπιση της φτώχειας και των χαμηλών εισοδημάτων στις αγροτικές
περιοχές». Οι καλλιέργειες των αρωματικών φυτών δεν έχουν ιδιαίτερες απαιτήσεις,
προσαρμόζονται πολύ καλά στο μεσογειακό κλίμα, μπορούν να αξιοποιήσουν φτωχά
και υποβαθμισμένα εδάφη. Οι εδαφολογικές και κλιματικές συνθήκες της χώρας μας
ευνοούν ιδιαίτερα την ανάπτυξη των φυτών αυτών, που δίνουν προϊόντα εξαιρετικής
ποιότητας, καθιστώντας τα ανταγωνιστικά στο εξωτερικό. Σε μια δεύτερη προοπτική

5. τα βότανα, η καλλιέργεια και η χρήση τους μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη
εναλλακτικών μορφών τουρισμού που θα συνδέονται κυρίως με τον αγροτουρισμό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αρωματικά φυτά και βότανα. Η συμβολή τους στην αειφόρο ανάπτυξη των γεωργικών
περιοχών.
Βότανα στη λαϊκή θεραπευτική Ευάγγελος Καραμανές
Προστασία Αρωματικών- Φαρμακευτικών φυτών στον Παρνασσό
Η γνώση των αρχαίων Ελλήνων ιατρών ως θεμέλιο για την ανάπτυξη της σύγχρονης
λαϊκής θεραπευτικής Αληγιάννης Νεκτάριος
Ρηγάτος, Α.2014.Τα βότανα στον πολιτισμό των Ελλήνων, Ειδική έκδοση της
εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ
Denckla, T. 2002. Εφαρμοσμένες Βιοκαλλιέργειες. Αθήνα: Ψυχάλου Α.