ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΠΑΡΑΛΛΑΓΈΣ, ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ, ΜΟΥΣΙΚΗ

1. ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΠΑΡΑΛΛΑΓΈΣ, ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ,
ΜΟΥΣΙΚΗ

2. Δημοτικό και «αστικό»
«Δημοτικό» λέγεται το λαϊκό τραγούδι της υπαίθρου, του χωριού και των
μικρών επαρχιακών πόλεων (κλειστή αγροτική οικονομία), σε αντίθεση με
το «αστικό» λαϊκό, το τραγούδι των αστικών περιοχών (μεγάλες πόλεις -
αστικά κέντρα). Και ενώ το αστικό λαϊκό είναι τραγούδι κλειστού χώρου
και έχει πανελλήνια ομοιομορφία, το δημοτικό είναι ανοιχτού χώρου
(γιορτές, γάμοι, πανηγύρια) και παρουσιάζει τοπική ποικιλομορφία και
παραλλαγές.
Η πιο αποδεκτή διαίρεση των Δημοτικών Τραγουδιών είναι του Σ.
Κυριακίδη που τα χωρίζει σε : 1) Κυρίως Άσματα 2) Διηγηματικά Άσματα
και 3) Δραματικές Παραστάσεις.
Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι διακρίνεται στα ακόλουθα βασικά είδη
ανάλογα με το θέμα του: Ακριτικό, Κλέφτικο, Ιστορικό, Θρησκευτικό,
Παραλογή, Νανούρισμα, Ταχτάρισμα, Λάχνισμα, Ερωτικό, Γαμήλιο,
Ξενιτιάς, Εορταστικό, Μοιρολόγι, Γνωμικό, Σατιρικό, Βαΐτικο κ.ά.
Υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 20 χιλιάδες δημοτικά τραγούδια!
Η δημιουργία του δημοτικού τραγουδιού
➢ Το δημοτικό τραγούδι είναι ανώνυμη δημιουργία. Κάθε δημοτικό
τραγούδι δεν είναι δημιούργημα ενός μόνο ατόμου. Έχει
συλλογικό χαρακτήρα και είναι κοινό δημιούργημα και κτήμα,
πνευματικό εργαλείο και τρόπος έκφρασης του λαού. Ο
«ποιητής» του δημοτικού τραγουδιού δεν εκφράζει προσωπικά
συναισθήματα, αλλά συλλογικές συναισθηματικές καταστάσεις
της κοινότητας.
➢ Ένας αυτοσχέδιος λαϊκός δημιουργός, με στιχουργική
επιδεξιότητα και αναπτυγμένο μουσικό αίσθημα, δημιουργεί από
εσωτερική παρόρμηση κάποιους στίχους, προσαρμοσμένους σε
γνωστή μελωδία ή άλλη που δημιουργεί ο ίδιος. Στη συνέχεια
κάποιος άλλος επαναλαμβάνει το τραγούδι, προσαρμόζοντάς το
στα δικά του συναισθήματα. Έτσι τροποποημένο το
παραλαμβάνει τρίτος, κ.ο.κ. Με τον καιρό το όνομα του αρχικού
δημιουργού ξεχνιέται και το τραγούδι μετουσιώνεται σε
πνευματικό προϊόν της κοινότητας.
➢ Κάθε νέο τραγούδι είναι συνήθως ανασύνθεση γνωστών
παραδοσιακών στοιχείων, τα οποία ο ανώνυμος δημιουργός
διασκευάζει και εμπλουτίζει. Περνώντας από γενιά σε γενιά
διαμορφώνεται ή προσαρμόζεται σύμφωνα με τα τοπικά
χαρακτηριστικά και τις ιστορικές συνθήκες.
➢ Εκτός από το γλέντι και τη διασκέδαση, το δημοτικό τραγούδι είχε
χρηστικό, λειτουργικό και τελετουργικό χαρακτήρα που σχετίζεται
με την κοινωνική, θρησκευτική και καθημερινή ζωή των Ελλήνων
και διατηρεί την ιστορική μνήμη. Oι περιγραφές από την
καθημερινότητα της κοινοτικής ζωής ή τα χρηστικά αντικείμενα
(βρύση, μύλος, βράχος, γεφύρι, στάμνα, δακτυλίδι-βέρα,
μαντήλι, κ.α.), «αποδεικνύουν» την εγκυρότητα του συμβάντος
που περιγράφεται.
➢ Βασικό στοιχείο του δημοτικού τραγουδιού είναι η στενή σχέση
ανάμεσα στον λόγο (στίχο) και τη μουσική, που γεννιούνται
ταυτόχρονα. Οι στίχοι φτιάχνονται “τραγουδιστά”. Αντίθετα στο
έντεχνο τραγούδι, μελοποιείται ένα ήδη υπάρχον ποίημα.

3. Τα χαρακτηριστικά του
➢ Λόγος, μουσική και χορός είναι αλληλένδετα.
➢ Ο στίχος αντλεί το υλικό του από την προφορική λαϊκή παράδοση.
➢ Χαρακτηρίζεται από απλότητα, λιτότητα και χάρη, λυρισμό,
πλούτο ιδιωματισμών, αφθονία επωδών, αποκοπή και
επανάληψη συλλαβών και ποιητική φαντασία. Κάθε στίχος
εκφράζει ένα πλήρες και ολοκληρωμένο νόημα.
➢ Η ομοιοκαταληξία σπανίζει.
➢ Παραλείπονται τα ασήμαντα, τα περιττά και όσα εύκολα
εννοούνται, έτσι η δράση προχωρεί με γοργότερο ρυθμό.
➢ Ο κεντρικός χαρακτήρας των ακριτικών και των κλέφτικων
τραγουδιών δε γνωρίζει και δεν επιθυμεί συμβιβασμούς στη
δράση του, σε αντίθεση με την παθητική υποταγή στο
υπερφυσικό στοιχείο των χαρακτήρων των άλλων τραγουδιών.
➢ Τα άψυχα αντικείμενα και τα ζώα συμπεριφέρονται ως
ανθρώπινες οντότητες π.χ. τα πουλιά λειτουργούν ως
μαντατοφόροι. (παμψυχισμός και προσωποποιήσεις)
➢ Πρόσωπα έχουν συγκεκριμένο ρόλο. (συμβατικά πρόσωπα)
➢ Κυριαρχούν σχήματα λόγου όπως υπερβολές, αντιθέσεις,
προσωποποιήσεις, μεταφορές, επαναλήψεις.
➢ Επαναλήψεις: συχνά το πρώτο ημιστίχιο επαναλαμβάνεται στο
δεύτερο ή το δεύτερο επιτείνει τη σημασία του πρώτου.
➢ Χρήση στερεότυπων εκφράσεων (τρία πουλάκια κάθονται, κ.λπ.)
➢ Άσκοπα ερωτήματα ( «μήνα σε γάμο ρίχνονται μήνα σε χαροκόπι;
Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι»)
➢ Χρήση συμβολικών αριθμών, συνήθως το 3 και τα πολλαπλάσιά
του, το 7, το 40 κλπ.
➢ Η γλώσσα είναι ζωντανή και παραστατική, ο λόγος λιτός και
πυκνός, με κυριαρχία ρήματος και ουσιαστικού και αποφυγή
περιττών επιθέτων.
➢ Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος κυριαρχεί απόλυτα. Ακολουθούν
ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος και ο τροχαϊκός στίχος.
Οι παραλλαγές
➢ Η ομήγυρη και η κοινωνική πραγματικότητα αναπλάθει και
αναπροσαρμόζει την παράδοση. Έτσι τα τραγούδια υφίστανται
πολλές αλλοιώσεις και γι’ αυτό σώζονται διάφορες τοπικές
παραλλαγές.
➢ Η μελωδία συνήθως παραμένει αμετάβλητη, παρά την αλλοίωση
των στίχων. Η σύνθεση νέων μελωδιών δεν είναι εύκολη
και συχνά χρησιμοποιούνται παλιές, γνωστές μελωδίες σε νέα
τραγούδια. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όλες οι μελωδίες των
δημοτικών τραγουδιών διατηρήθηκαν αμετάβλητες στο πέρασμα
των αιώνων, ούτε ότι όλες έχουν αρχαία προέλευση.
➢ Όσες περισσότερες παραλλαγές παρατηρούνται, τόσο
περισσότερο καταξιωμένο είναι το τραγούδι.
Η χρονολόγηση
✓ Επιστημονικές, λαογραφικές μελέτες ενισχύουν την άποψη ότι
στο δημοτικό τραγούδι επιβιώνουν στοιχεία παλαιότερων
εποχών.
✓ Όπως η ελληνική γλώσσα, τα έθιμα και οι δοξασίες του ελληνικού
λαού έφτασαν ως τις μέρες μας διαρκώς εξελισσόμενα, έτσι και η
παραδοσιακή μας μουσική. Η αντιστοιχία με αρχαία μετρικά κ.α.
πρότυπα δείχνει μια αδιάκοπη συνέχεια.

4. ✓ Οι λέξεις δημοτικό (από το δήμος=λαός) και τραγούδι (από το
τραγωδία) δείχνουν ότι έχει πανάρχαιες ρίζες. Βέβαια για μουσική
που μεταδίδεται προφορικά απουσιάζουν γραπτές μαρτυρίες.
✓ Δημοτικά τραγούδια έχουν καταγραφεί σε χειρόγραφα που
σώζονται στο Άγιο Όρος.
✓ H δημοτική μουσική, συνέχεια της βυζαντινής λαϊκής μουσικής,
έχει αρχαία ελληνικά αλλά και άλλης προέλευσης (αραβοπερσικά
κλπ.) στοιχεία.
✓ Υπάρχουν τραγούδια που παρέχουν ενδείξεις για τον τόπο και τον
χρόνο δημιουργίας τους. Για τα περισσότερα όμως η χρονολόγηση
είναι δύσκολη.
✓ Τα παλαιότερα δημοτικά τραγούδια για τα οποία έχουμε
πληροφορίες είναι τα ακριτικά του 9ου-11ου αιώνα.
✓ Χελιδονίσματα, κάλαντα, νανουρίσματα, τραγούδια του γάμου,
παραλογές, μοιρολόγια κλπ. έχουν αρχαία καταγωγή.
✓ Oι συρτοί χοροί αναφέρονται σε επιγραφή του 6ου
αιώνα π.Χ.
✓ Υπάρχουν τραγούδια που χρονολογούνται από την προκλασσική
αρχαιότητα, πχ. το «ήλθε, ήλθε χελιδών».
✓ Πολλά τραγούδια έχουν τις ρίζες τους στη βυζαντινή περίοδο,
αλλά τα περισσότερα δημιουργήθηκαν τα χρόνια της
Τουρκοκρατίας και της επανάστασης του 1821 (π.χ. κλέφτικα).
✓ Αποδεικτικό στοιχείο της σχέσης με την αρχαιότητα είναι και ο
δεκαπεντασύλλαβος ιαμβικός στίχος.
Η μουσική
✓ Όπως η εκκλησιαστική, έτσι και η δημοτική μουσική είναι
μονοφωνική και τροπική και δεν ακολουθεί τη δυτική τονική
αρμονία. Ακολουθεί τους «ήχους» της Βυζαντινής μουσικής και
της Ανατολικής παράδοσης, που έχουν τις ρίζες τους στο
αρχαιοελληνικό μουσικό σύστημα διαστημάτων, τετραχόρδων,
τρόπων κλπ.
✓ Οι συνηθέστεροι «ήχοι» («δρόμοι», «μακάμια») των δημοτικών
μας τραγουδιών είναι ο Α΄ ήχος (μακάμ Ουσάκ) και ο πλάγιος του
Β΄ (μακάμ Χιτζάζ).
✓ Η ποικιλία είναι μεγάλη, με τσακίσματα, γυρίσματα, ποικίλματα,
γλιστρήματα, κυματισμούς, έλξεις και μελίσματα και οι ρυθμοί
πολύπλοκοι.
✓ Χαρακτηριστική μουσική έκφραση είναι και ο ελεύθερος
αυτοσχεδιασμός (ταξίμι).
✓ Η μουσική είναι κυρίως φωνητική. Τα όργανα απλά συνοδεύουν,
υπάρχουν όμως και οργανικά κομμάτια.
✓ Υπάρχουν και πολυφωνικά τραγούδια ( Ήπειρος), σε πεντατονικές
κλίμακες.
✓ Η διάδοση του δημοτικού τραγουδιού έγινε παράλληλα με την
εκκλησιαστική μουσική. Οι καλύτεροι ψάλτες διακρίνονταν και
σαν τραγουδιστές και αντίστροφα και οι περισσότεροι δεν
γνώριζαν παρασημαντική.
✓ Τα περισσότερα τραγούδια είναι χορευτικά. Υπάρχουν όμως και
«καθιστικά» (του «τραπεζιού», της «τάβλας»), αργού, ελεύθερου
ρυθμού.
✓ Από πλευράς ρυθμών, υπάρχει εντυπωσιακή πολυρυθμία, με
χρήση ρυθμών άγνωστων στην ευρωπαϊκή μουσική και εναλλαγή
ρυθμών στο ίδιο τραγούδι.
Διακρίνουμε ρυθμό:
o δίσημο (2/8, 2/4): μπάλος, συρτός, σούστα, χασάπικο,
χασαποσέρβικο, πεντοζάλι, αγέρανοι, πωγωνίσιο, κότσαρι
(Πόντου) κλπ.
o τρίσημο (3/8, 3/4): τσάμικος, ηπειρώτικο «στα 3»
o τετράσημο (4/8): γκάιντες, ζωναράδικα, ομάλ (Πόντου)

5. o πεντάσημο (5/8, 5/4) Τσακώνικος, Ζαγορίσιος, Παιντούσκα κλπ.
o εξάσημο (6/8)
o επτάσημο (7/8): Καλαματιανός (επίτριτος), μαντηλάτος
o οχτάσημο (8/8) : Συγκαθιστοί Δυτικής Μακεδονίας και Ηπείρου,
μπεράτι
o εννιάσημο (9/8, 9/4): Αντικρυστοί, καρσιλαμάδες, φυσούνι ,
ζειμπέκικοι.
o 12/8: Μακεδονίτικα, Θρακιώτικα.
Ο κορυφαίος Γερμανός στοχαστής και συγγραφέας Γκαίτε
εκτιμούσε ιδιαίτερα το ελληνικό δημοτικό τραγούδι και μάλιστα
εμπνεύστηκε από αυτό. O Γκαίτε είχε πει για το δημοτικό τραγούδι ότι το
βρίσκει «τόσο λαϊκό, αλλά και τόσο δραματικό, τόσο επικό και τόσο
λυρικό, που αντίστοιχό του δεν υπάρχει στον κόσμο». Μάλιστα το 1815
μάζεψε στο σπίτι του ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων της
εποχής για να τους μιλήσει για το δημοτικό τραγούδι και τους είπ :
«Οι εικόνες αυτού του τραγουδιού, του ελληνικού δημοτικού, είναι
εκπληκτικές. Φανταστείτε δυο βουνά να μαλώνουν μεταξύ τους!
Φανταστείτε έναν αετό να μιλάει με το κομμένο κεφάλι του κλέφτη!
Φανταστείτε ένας κλέφτης να λέει να του κόψουν το κεφάλι, για να μην το
πάρουν οι Τούρκοι, αλλά και να μην το πουν στην αρραβωνιαστικιά του!
Αλλά σας αφήνω τελευταίο και ένα άλλο τραγούδι, το οποίο είναι το
κορυφαίο», και τους διάβασε το μοιρολόι «Ο Χάρος με τους
αποθαμένους»!
Θανάσης Παντίσκας, Β3

6. Πηγές:
1. ΜΥΡΙΟΒΙΒΛΟΣ: Σελίδα Αφιερωμένη στο δημοτικό τραγούδι
2. Δημοτικό Τραγούδι - Λεοντάρι
3. Ν. Πολίτης "Εκλογαί από τα Τραγούδια του Ελληνικού Λαού" (εκδ. ΕΚΑΤΗ, Αθήναι, 2002)
4. Αριστείδη Κ. Ρούσσαρη, Η Λεβάδεια στο δημοτικό τραγούδι, Μορφωτικός Σύλλογος Λιβαδειάς 2002
5. Σταμάτης Μακρής, Το Δημοτικό Τραγούδι "Βίωμα και Μεράκι" Εκδόσεις Παπαναστασίου, Τρίπολη 1998
6. Τα "Δημοτικά Τραγούδια" (Λογοτεχνικό Είδος)
7. Τα Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Claude Fauriel, Εισαγωγή: Νίκος Α. Βέης, Εκδόσεις Νίκος Δ. Νίκας Αθήνα 1956
8. SAMUEL BAUD-BOVY, Δοκίμιο για το Δημοτικό τραγούδι Πελλοπονησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, 1984
9. Καψωμένος Ε., 1996, Δημοτικό τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση, Αθήνα: Πατάκης.
10. Καβακόπουλος Π., 1978, «Μουσική αποστολή στην Ήπειρο», Δωδώνη, 7.