1. •Vepra letrare më Flet për një mbret
e hershme e i cili duhet të ketë
njohur deri më ekzistuar
sot, e shkruar në historikisht:
12 pllaka argjile Gilgameshin, mbr
me shkrim etin e qytetit të
mbretin e qytetit
kuneiform. Urukut.
të Urukut.
I përket kulturës Është quajtur
së arealit të poema për
Mesopotamisë tmerrin e vdekjes.
(mijëvjeçari II-III
p.e.s.), më
saktësisht traditës
sumero-
babilonase.
3. 1. I gjithë epi është një rrëfim (rrëfehen bëmat ose
aventurat e heroit kryesor).
2. Heroi i epit është njeriu jo i zakonshëm, me
prejardhje hyjnore, fuqi të mbinatyrshme, i cili
vazhdimisht gjendet në situata të jashtëzakonshme
dhe po ashtu, edhe bëmat e tij janë të
jashtëzakoshme.
3. Pjesëmarrja e qenieve mitike në aksion dhe vendeve
apo objekteve mitike janë karakteristika të eposit.
4. Perënditë si personazhe.
5. Rrëfyesi (rapsodi, poeti) distancohet nga ngjarjet
dhe rrëfen në vetën e tretë.
6. Rrëfimi ndëthuret me dialogun e personazheve.
4. 2.
Në “Epin e Gilgameshit” ndërthuren tri botë: ajo
e hyjnive, e njerëzve dhe e kafshëve.
-Cilat janë personazhet që realizojnë këtë
ndërthurje?
-Ç’tregon kjo ndërthurje për moshën e eposit?
5. -Personazhet perëndi, si Sidur Sabituja, Ishtarja etj. janë të botës hyjnore.
-Gilgameshi personazhe të tjera të dorës së dytë i përkasin botës njerëzore.
-Enkiduji (fillimisht), Humbaba – asaj shtazore.
Por Gilgameshi dhe Enkiduji realizojnë ndërthurjen e tri botëve:
-Gilgameshi është gjysmë njeri e gjysmë perëndi (2/3 i ka
hyjnore, 1/3 njerëzore për shkak të prindërve të tij), pra ndërthur
hyjnoren me njerëzoren.
-Enkiduji është fillimisht bishë, rron me bishat dhe pastaj
qytetërohet dhe kthehet në njeri (në artet vizive paraqitet ose me
cilësi kafshësh, brirë, thundra, ose si kafshë, përgjithësisht si
luan), pra ndërthur botën shtazore me atë njerëzore.
Ndërthurja e tri botëve tregon për një stad të hershëm të
zhvillimit njerëzor, pra për hershmërinë e vetë eposit.
6. 3.
Gilgameshi shpesh është mospërfillës ndaj
perëndive: Refuzon dashurinë e Ishtares; kërkon
pavdekësinë që është privilegj vetëm i
perëndive, pavarësisht këshillave të tyre (Sidur
Sabitusë) etj.
A është ai i justifikuar në një sjellje të tillë?
7. E vërteta është që perënditë e meritojnë një shpërfillje
të tillë sepse janë arbitrare dhe sundojnë mbi njerëzit
veç me fuqinë e tyre, jo me arsye ose dashuri.
P.sh. vendosin të shkaktojnë përmbytjen e madhe dhe
të zhdukin racën njerëzore për kapriçio.
Njeriu duhet t’ua ketë frikën për shkak të fuqisë së
tyre, por jo t’u nënshtrohet (po të ketë mundësi, t’i
kundërshtojë, siç bëri Gilgameshi).
8. 4.
Në bazë të frymës që përshkon rrëfimin, eposin
mund ta ndajmë në dy pjesë. Cilat janë ato dhe
çfarë rrëfejnë?
9. 1. Pjesa e parë rrëfen për bëmat tipike heroike të
Gilgameshit dhe shokut të tij Enkidujit për të fituar
famë.
2. Pjesa e dytë rrëfen për udhëtimin e Gilgameshit për
të kërkuar pavdekësinë, aventurën e tij nëpër botë.
10. 5.
Pjesa e parë shtjellohet në një frymë tipike
heroike, ndërsa e dyta ka frymë aventurore.
Cilat vepra të antikitetit na kujtojnë këto dy
pjesë?
11. 1. Iliada – bëmat heroike të luftëtarëve mitikë në
Luftën e Trojës.
2. Odiseja – aventurat e lundërtarit më të famshëm të
të gjitha kohërave.
13. Momenti i vdekjes së Enkidujit. Momenti kur
Gilgameshi kupton se edhe ai është i kërcënuar njësoj
nga vdekja. Tashmë nuk i hyjnë më në sy fama dhe
emri, pra i lë mënjanë bëmat heroike për të fituar famë
dhe emër dhe vihet në kërkim të pavdekësisë.
15. Pjesa e parë shtjellohet në bazë të moralit tipik heroik.
Kuptimi i jetës gjendet në bëmat heroike dhe në lavdinë
(emrin) e marrë prej tyre.
Prandaj në qendër të epit vendoset heroi mbinjeri që kryen
veprime të jashtëzakonshme.
-Ndërtimi i mureve të
Urukut.
-Vrasja e Humbabës
etj.
16. Pjesa e dytë shtjellohet në bazë të moralit njerëzor, i cili
hedh poshtë dhe shemb moralin heroik.
Kuptimi i jetës gjendet në përpjekjen që me anë të bëmave të
arrihet diçka e nevojshme (utilitare) dhe jo fama apo emri.
–Gilgameshi bëmën e tij të fundit e bën për shkak të frikës
së vdekjes, jo për të fituar emër e famë.
–Bimën e jetës nuk e fitoi me trimëri, por me të lutura e të
qara.
–Po ashtu bimën e jetës e humbi në një mënyrë
poshtëruese, jo në ndonjë dyluftim legjendar-heroik.
–Ai nuk mposht heroikisht as vdekjen, madje as hijen e
saj, gjumin.
18. Ideja qendrore e gjithë poemës është përpjekja e
njeriut për të gjetur një përgjigje rreth pavdekësisë
dhe vdekjes. Prandaj edhe është quajtur poemë mbi
tmerrin e vdekjes.
Vdekja prej njeriut, me sa duket, përjetohet me të njëjtin
dramacitet, pavarësisht kohës
(antikitet, mesjetë, moderne).
19. 9.
Formuloni meszhin e gjithë epit (duke pasur
parasysh gjithë bëmat dhe aventurat e
Gilgameshit).
20. Mesazhi:
Qëllimi i jetës është ta shijosh atë në përditshmëri dhe
të rrëmbesh prej saj gëzimet që të fal në atë hapësirë
kohore që të kanë dhënë perënditë për të jetuar.
21. 10.
Posa e para rreze vesën treti,
brof Gilgameshi e shkon deri te shtrati (i Enkidujit).
Vdekja e mikut
Çfarë mund të kuptojmëepër lidhjen e
(kënga tetë)
Gilgameshit me Enkidujin prej këtyre dy
vargjeve?
Cilat janë fjalët kyçe që na ndihmojnë për të
kuptuar këtë lloj lidhjeje?
22. Prej këtyre dy vargjeve kuptojmë lidhjen e ngushtë të dy
heronjve, dashurinë e madhe të Gilgameshit për mikun
e vet që dergjet në shtrat.
Fjalët kyçe që na ndihmojnë për ta kuptuar këtë janë:
•Posa e para rreze vesën treti – Që pa zbardhur
mirë është ngritur Gilgameshi, ngaqë është i
shqetësuar për shokun.
•Brof – Hidhet, ka padurimin të shkojë të shohë
shokun e plagosur.
23. 11.
Në këtë këngë Enkiduji i plagosur po vdes.
Gjeni vargjet në të cilat tregohet që ai po vdes
dhe vargjet ku ai ka vdekur.
24. Enkiduji po vdes:
...në fashë, ratë, rri miku, Enkiduji.
Krah’rori i ulet edhe i ngrihet qetë,
ngadalë i del prej gojës fryma e shpirtit.
Enkiduji ka vdekur:
Në fashë rri Enkiduji e s’i çel sytë,
Te zemra Gilgameshi ia vë veshin,
po ajo i rri e qetë e nuk i rreh.
Të shtatën ditë ai mikun e varros...
Miku t’cilin e desha, u bë tokë!
Mik Enkiduji është bër’ baltë toke!
25. 12.
Mik, Enkiduj, ku t’mbetën forca e zëri,
Kështu ç’të gjet, o i mjeri Enkiduj?
-Tipare të kujt janë forca dhe zëri?
-Me cilat fjalë bëjnë antitezë?
-Cila është ideja që përcillet prej kësaj antiteze?
(ide që e përforcon përfundimi i gjithë epit)
26. Forca dhe zëri janë tipare të heroit tipik të eposeve:
forca, fuqia dhe buja (i ndihet zëri, të ndjefsha zënë e
mirë etj.).
Këto dy fjalë kontrastojnë me fjalën i mjeri dhe fjalët
qetësi e fashë disa vargje më lart.
Ideja që na përcjell ky kontrast:
Duke ditur se Enkiduji, i forti, i bujshmi, zulmëmadhi,
është i mjerë dhe nuk ka fuqi e zë për shkak të vdekjes,
kuptojmë se të gjithë (madje dhe heronjtë më në zë)
janë të pafuqishëm përballë vdekjes.
27. 13.
Shpjegoni arsyen pse Gilgameshi, në vajtimin e
tij e krahason mikun e vet me luanin, mëzatin
apo gazelën.
Luan i fort’, mëzat i egër ishe,
sikurse një gazelë i shpejtë m’ishe.
28. Së pari, për të treguar cilësitë e tij (të admirueshme, sipas
modeleve të kohës):
Luani – egërsia, fortësia, mungesa e frikës etj.
Mëzati – simbolizon fuqinë dhe mashkulloritetin.
Gazelë – shpejtësia.
Së dyti, sepse Enkiduji në
fillimet e tij i përkiste botës
shtazore (në artet vizive paraqitet
ose me cilësi
kafshësh, brirë, thundra, ose si
kafshë, përgjithësisht si luan).
Disa vargje më tej e quan
madje kafshë e stepës.
30. -Vajtim me ligje (me fjalë).
-Në vajtim e sipër i numërohen të vdekurit ato çfarë ka
bërë në jetë, veprat, bëmat.
-Vajtimi me ligje shoqërohet edhe me veprime (shkulja
e flokëve etj.).
(kujtoni vajtimin e Akilit për mikun e tij, Patroklin ose
vajtimet e malësoreve shqiptarë në Eposin e Kreshnikëve)
31. 15.
Gjeni elementë të zakoneve të hershme
mortore në mënyrën se si sillet Gilgameshi në
vdekjen e mikut të tij.
32. ...si nusen mikun e mbulon... shqirret e thërret në vaj...
flokët i shkul, i hedh... teshat i shkyen... petkun e zisë e
vesh të pluhurosur... gjashtë ditë vajton mikun, të
shtatën e varros...
34. Sepse është e dhimbshme të pranojë që miku i tij ka
vdekur, ka ikur përgjithnjë. Gjumi pasohet prej
zgjimit, pra njeriu prej gjumit rikthehet, nuk shkon pa
kthim, përgjithnjë.
Sepse Gigameshi ende nuk e ka konceptin e qartë të
vdekjes, nuk është ndeshur ndonjëherë me të. Pra
nuk mund ta konceptojë, nuk mund ta kuptojë
vdekjen (ky është momenti kur shqetësohet për herë
të parë për vdekjen dhe mundohet të kuptojë ç’është
ajo dhe sa i rrezikuar është edhe ai vetë prej saj).
35. 17.
A mund të përcaktohet ç’lloj heronjsh janë
Gilgameshi dhe Enkiduji nga vargjet:
...ia dolëm t’hyjmë n’malin e hyjnueshëm,
demin e qiellit ta zëmë e ta therim...
36. -Mali i hyjnueshëm duhet të jetë vend mitik, i
përcaktuar për t’u shkelur nga hyjnitë, jo nga njerëzit
e zakonshëm (vdekatarët). Duhet të jesh mbinjeri për
të arritur të shkelësh në këtë vend.
-Po ashtu demi qiellor duhet të jetë qenie mitike-
fantastike, që nuk mund ta përballë një njeri i
zakonshëm. Vrasja e demit qiellor është vepër e denjë
për një hero mbinjeri me fuqi të mbinatyrshme, për
një hero të jashtëzakonshëm.
37. 18.
Është momenti kur Gilgameshi kupton që as ai vetë nuk
është i mbrojtur nga vdekja. Kështu vendos të nisë
aventurën e tij të fundit: udhëtimin për të kërkuar
pavdekësinë.
Ç’tipare fiton nisja për këtë udhëtim prej fjalëve
të nënvizuara në vargjet:
Pastaj braktis qytetin e Urukut.
Tfillohet stepës kund pa e ndalur hapin.
38. Braktis – Ikje në nxitim e sipër, pa u merakosur për atë
që lë pas. Duket që udhëtimi nuk është i këndshëm
dhe ikja nuk është e gëzuar.
Stepa – Na jep idenë e një hapësire të pafund nëpër të
cilën do të përsillet heroi, ndoshta pamundësinë e
gjetjes së asaj që kërkon. Ose duke qenë e gjerë, e
pafund ndoshta na thekson idenë e vetmisë së
Gilgameshit.
Pa e ndalur hapin – Vendosmëria e Gilgameshit për të
gjetur atë që kërkon, pavdekësinë (vendosmëri që na
e provon vërtet më tej, kur nuk dëgjon këshillat e
perëndive për t’u kthyer duarbosh në Uruk).
39. 19.
Cila është gjendja e Gilgameshit, siç e shohim
prej fjalëve të gjahtarit?
Ndani detajet në të ato që rrëfejnë pamjen e
jashtme të tij dhe në ato që rrëfejnë gjendjen
shpirtërore.
40. Gilgameshi është i lodhur, i dërrmuar, i pikëlluar, i
shqetësuar etj.
Detaje që tregojnë gjendjen fizike të tij:
Faqet e zbehura, të tretura; fytyrën e rraskapitur, të
ndezur nga era, reshjet dhe dielli i mesditës; trupin e
dërrmuar e të kërrusur.
Detaje që tregojnë gjendjen shpirtërore të tij:
Shpirtin e pikëlluar; rënkim të ndryrë në zemër; vrapon i
shqetësuar.
41. 20.
Cila është lidhja që krijohet mes fjalëve të para
me të cilat gjahtari i drejtohet Gilgameshit dhe
detajeve që ai vë re më tej në pamjen e tij?
I larti mbret, që rojtarin e tmerrshëm,
në mal mbyte, e mposhte ti Humbabën... etj.
42. Midis fjalëve të para dhe detajeve që vë re më vonë
gjahtari krijohet lidhja e kundërshtisë ose kontrastit
(Gilgameshi si ishte dhe si është).
•Pamja e mbretit të lartë, Gilgameshit, ashtu siç e
njohin njerëzit, është në kontrast me pamjen e tij të
tanishme, me faqet e zbehura, fytyrën e rraskapitur
etj.
•Veprat e tij të mëparshme (vrasja e
Humbabës, mbytja e luanit etj.) bien në kontrast me
pamjen e tij të tanishme, i pafuqishëm, i dërrmuar e i
kërrusur.
Kjo pranëvendosje kundërshtie tregon edhe njëherë
për tmerrin e vdekjes që po përjeton Gilgameshi.
43. 21.
Cili është efekti i numrit të madh të fjalive
pyetëse në këto vargje (në fjalët e gjahtarit)?
44. -Një pyetje që merr përgjigje është diçka normale dhe e
pritshme.
-Një pyetje që nuk merr përgjigje, por pasohet nga një
pyetje tjetër, e cila pasohet prej një pyetjeje tjetër, e rrit
tensionin dhe dramacitetin e situatës për
lexuesin/dëgjuesin që po pret përgjigjen (e cila vazhdon
t’i vonohet).
Përgjigjja që vjen në fund të këtij vargu pyetjesh fiton më tepër
vëmendje dhe ka efekt më të madh.
45. 22.
Gilgameshi vë njerëzit e tij të ndërtojnë muret e larta të Urukut për
lavdinë e vet. Bëmat që bën me Enkidujin i bën përsëri për të fituar ai
vetë lavdi dhe nuk e çan shumë kokën për popullin e tij. Madje
fillimisht është tiran me të (për këtë edhe perënditë krijojnë shtazën
Enkiduj dhe ia dërgojnë për ta dënuar).
Në cilat vargje të këtij fragmenti duket se
Gilgameshi ka ndryshuar dhe nuk është më egoisti
që gjithçka e bën për vete, që kuptimin e veprës
nuk e sheh më tek fitimi i emrit dhe i lavdisë, por
se sa i shërben ajo komunitetit?
46. Gilgameshi niset për të vrarë Humbabën dhe këtë e bën
jo vetëm për të fituar lavdi, por edhe sepse ai ishte
kthyer në tmerr për banorët. Kjo duket në vargjet:
...mbytëm Humbabën
që në mal të Cedrit bënte ç’ka dëshëronte...
... në mal mbyte, e mposhte ti Humbabën,
të egrin sundimtar...
47. 23.
Cilat janë shqetësimet dhe mendimet që e
pikëllojnë Gilgameshin, siç del nga vargjet e
mëposhtme:
Miku t’cilin e desha, u bë tokë!
mik Enkiduji është bër’ baltë toke!
Kështu mos duhet unë t’bie n’fashë
E sa t’jetë jeta kurrë të mos ngrihem?
48. Pikëllimi për shokun që ka vdekur dhe është bërë baltë
toke, është harruar (ose do të harrohet).
Shqetësimi për veten që mund të pësojë të njëjtin
fat, të bëhet edhe ai baltë toke (pra të vdesë).
49. 24.
Çfarë përfytyrimi u jep togfjalëshi i përdorur për
të përcaktuar vdekjen (ose njeriun e
vdekur), baltë toke?
(mendim i lirë)
50. Togfjalëshi baltë toke të krijon përfytyrimin e hiçit, të
baltës dhe pluhurit në të cilën shndërrohet trupi i
njeriut pas varrosjes. Ndoshta përfytyrimin e frikshëm
të shndërrimit të trupit njerëzor në pluhur. Ose të
krijon idenë e harresës etj.
51. 25.
Epi i Gilgameshit të krijon mundësinë që të heqësh
mjaft lehtë paralele me një libër tjetër po aq të
vjetër, me Biblën
...përmbytja e madhe që përmendet, gjarpri për shkak të së
cilit humbet pavdekësia, njeriu i krijuar prej baltës dhe me
frymën e perëndisë etj.
Si mund ta shpjegojmë një ngjashmëri të
tillë?
52. Epi i Gilgameshit dhe Bibla janë dy krijime të popujve që
kanë jetuar në të njëjtin areal kulturor, kështu që është e
kuptueshme ngjashmëria midis tyre.
(Siç është e kuptueshme ngjashmëria mes eposeve evropiane:
Nibelungen, Sidi, Muji dhe Halili etj.)
