KIMya

1. Azərbaycan Dillər Universiteti
İsmayılova Leylanın
Müasir Azərbaycan
dilindən sərbəst işi
Mövzu: Aktiv və passiv sözlər
Qrup-209
Elmi Rəhbər-Elnarə Yəhyayeva
Bakı 2011

2. Plan:
1)Aktiv və passiv sözlər. Aktiv və passiv sözlərin mahiyyəti. Aktiv və
passiv sözlərə nələr daxildir.
2) Köhnəlmiş sözlər.Köhnəlmiş sözlərin işlənmə dairəsi və
təsnifi.Tarixizimlər,arxaizimlər.Onlar arasinda fərqlər.Arxaizimlərin
növləri.
3)Neologizimlər.Onların növləri,tipləri,əmələ gəlməsi.Ümumişlək
sözlər.

3. 1)Aktiv və passiv sözlər.Dilin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərdən eyni
dərəcədə istifadə edilmir.Elə sözlər vardir ki , onlardan tez-tez, elə
sözlər də vardır ki, az –az istifadə edilir.Bu cəhətdən Azərbaycan dilinin
lüğət tərkibinə daxil olan sözləri aktiv və passiv olmaq üzrə iki qismə
ayırmaq olar.
Lüğətin aktiv qisminə hal-hazirda geniş şəkildə istifadə edilən sözlər
daxildir.Deməli lüğətin aktiv qisminə əsas lüğət fondu təşkil edən bütün
sözlər və ixtisasla əlaqədar olaraq , dilin ayrı-ayrı sahələrində istifadə
edilən sözlər –terminlər daxil olur. Çünki ixtisasla əlaqədar olan belə
sözlər ,hamı tərəfindən işlədilməsə də, bu və ya digər ixtisas sahəsində
çalışan adamlar bunlardan aktiv şəkildə istifadə edirlər.Daha sonra aktiv
qisminə ümümişlək sözlər də daxildir.
Lüğətin passiv qisminə öz işlənmə gücünü itirmiş,köhnə ədəbiyyatda,
lüğətlərdə qalmış və çox az tanış olan ,eyni zamanda müəyyən
münasibətlərlə əlaqədar dilə yenicə gəlmiş və hələ özünə möhkəm
zəmin tapmamış sözlər daxil edilir.Belə sözlər o dildə danışan
adamların çoxu tərəfindən işlədilmir.Lüğətin passiv qismində ,bir qayda
olaraq , iki cür söz qrupuna təsadüf edilir: köhnəlmiş sözlər; yeni sözlər.
2)Kohnəlmiş sözlər.
Fəal şəkildə istifadədən qalan sözlərə köhnəlmiş söz deyilir. Köhnəlmiş
sözlər zaman keçdikcə unudulur və ümumişlək xüsusiyyətini
itirir.Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində müəyyən miqdar köhnəlmiş söz
vardır.Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar: ağa,
nökər,bəy,girvənkə,çuxa, arxalıq, qul, şana ,cüt və.s
Köhnəlmiş ünsürlər hər bir dilin keçmiş vəziyyətini əks etdirən
vasitədir.Buna görə də belə ünsürlərin öyrənilməsinin xüsusi
əhəmiyyəti vardır.F.Engels deyir: “ana dilinin materiyası və forması
yalnız o zaman anlaşıla bilər ki,onun baş verməsi və tədricən inkşafı

4. izlənilsin.Bu isə əvvələn onun öz ölgünləşmiş formalarını, ikincisi isə
qohum ,canlı və ölü dilləri diqqətlə izləmdən mümkün deyildir.”
Dildə bu və ya digər sözün köhnəlməsi mürəkkəb bir prosesin
nəticəsidir.Buna görə də bu və ya digər sözün köhnəlməsi üçün sərhəd
qoymaq mümkün deyildir.Söz dildə ya uzun illər fəal vahid kimi ömür
sürür,ya da bəzi səbəblərlə əlaqdar olaraq müəyyən dövrdən sonra
köhnələ bilir.Hər bir sözün taleyi onun ifadə etdiyi məna ilə, xidmət
etdiyi xalqın düşüncəsi ilə bağlı olur.Bütün bunlara əsasən də sözün
köhnəlməsi obyektiv qanunauyğunluq əsasında meydana çıxır.
Bəs köhnəlmiş sözlər necə müəyyən edilir?Bu qrup sözlərin
müəyyənləşdirilməsi üçün meyar dilin müasir vəziyyətidir.Köhnəlmiş
hər bir söz dilin bugünki vəziyyəti ilə yoxlanılır,onun nə dərəcədə işlənib
– işlənmədiyi aydınlaşdırılır.Köhnəlmiş söz müəyyənləşdirilərkən tarixilik
prinsipi əsas götürülür.Yəni hər bir fakta tarixilik cəhətdən yanaşılır.
Məsələn, ХIХ əsrdə M.F.Axundovun əsərlərində yüzbaşı,murov,yasavul
və.s kimi sözlər işlənilmişdir.Bu sözlər hazırkı dövr üçün
köhnəlmişdir.Lakin XIX srdə bunlar fəal istifadə olunan adi sözlər
olmuşlar.Deməli bu və ya digər sözlər bu dövr üçün adi ,digər dövr üçün
arxaik ola bilər.
Dildə köhnəlmiş sözlərin köhnəlmə dərəcəsi eyni olmur.Belə ki, bəzi
sözlər az bəzi sözlər çox köhnəlir.Bu nöqteyi nəzərdən Azərbaycan
dilində köhnəlmiş sözləri iki qrupa bölmək mümkündür .
a)Ancaq müasir ədəbi dil üçün köhnəlmiş sözlər.Bu qrup sözlər vaxtı ilə
ədəbi dildə olub,hazırda ümumxalq Azərbaycan dilinin yalnız dialekt və
şivələrində işlənir; məsələn:
Səndən neçə min can ayrı düşdü,
Tən ya çürüdü ya sayrü düşdü
(Xətai)

5. Can mey andırdı əhl tövbəyə təkrar gül (M.Füzuli)
Ünümdən titrədi tamam vilayət,
Ellə sandılar ki,qopdu qiyamət
(M.P.Vaqif)
Bu misralardakı sayrü sözü xəstə mənasında ,andırmaq sözü yada
salmaq, xatırlamaq mənasında dilimizin bir sıra dialekt və şivələrində
işlənməkdədir.Səs mənasında olan ün sözü isə bəzi dialekt və şivələrdə
hələ də yaşayaraq səs sözü ilə qoşalaşmış şəkildə işlənir.
b)Ümumdil üçün köhnəlmiş sözlər .Bu qrup sözlər vaxtı ilə dildə
işlənib,indi isə nə ədəbi dildə ,nə də danışıq dilində istifadə olunmayan
sözlərdir.Belə sözlərə əsasən qədim abidələrin dilində təsadüf edilir.
Məsələn :
Oğlan sağdır,əsəndur avdadır.
(“Kitabi Dədə Qorqud”)
Bu misaldakı əsən sözü X-XI əsrlərdə salamat mənasında işlənmiş,indi
isə demək olar ki tamamilə köhnəlmişdir.Öz işlənmə dairəsinə görə
köhnəlmiş sözlər müxtəlif qruplara ayrılır:
1.İşlənmə gücünü tamamilə itirmiş,mənası məlum olmayan və yeni
sözlərin mələ gəlməsində iştirak etməyən sözlər;məslən, yanşax –el
aşığı mənasında, ayrı- təmiz, bəbey-cins at, yaxnı- qovurma,dün- gecə,
sədaq- ox qabı və s.
2.Müasir dildə söz kimi işlənmə gücünü itirmiş və izlərini sözlərin
tərkibində saxlamış olan köhnə sözlər;məsələn, toxmaq sözündə olan
tox (vur mənasında), qarmaq, qarı, qarğı sözlərində olan qar (bərklik
mənasında), ilmək ,ilik,ilxı sözlərində olan il (yığışmaq mənasında) və s.

6. 3.Vaxtı ilə ədəbi dilimizdə işlənmiş və müasir dilidən çıxmış bir çox ərəb-
fars sözləri; məsələn, müsəlləs (üçbucaq),zaviyə (bucaq) ,sərf-nərf
(qramatika),sövtiyyat (fonetika), rəfiq (yoldaş) və s.
4.Köhnə quruluş ilə əlaqədar idarə, müəssə və vəzifə adları, məslən,
divanxana, nahiyə, qəza, naib, pristav, qaradavoy və s.
Köhnəlmiş və dildən çıxmış sözlərə atalar sözləri və zərb-məsəllərdə
tez-tez təsadüf edilir; məsələn,dini dinara satan dindən də olar,
dinardan da. Müasir dilimizdə Şaban, Ramaz adam adlarıdır, bunlar ay
adları mənasında işlənmir, həmişə şaban bir dəfə ramazan atalar
sözündə bu mənada işləmişdir.Müasir dilimizdə xəstəlik mənasında
məlamət sözü işlədilmir, lakin gün doğan salamatdır, gün batan
məlamət atalar sözündə isə o həmin mənanı ifadə edir.Dildə istər az
,istərsə də şox dərəcədə köhnəlmiş olan hər bir söz bu və ya digər
qohum dillərdə fəal söz kimi işlənə bilir.Bunu başqa şəkildə desək
qohum dillər üçün ortaq olan sözlərin bir dildə köhnəlməsi həmin sözün
digər dillərdə köhnəlməsi üçün şərt ola bilmir.
Köhnəlmiş sözlərin hamısı eyni əlamətlərə malik olmayıb, bir qrupu
digərindən bu və ya başqa xüsusiyyəti ilə fərqlənir.Bunlardan bəziləri
ifadə etdikləri məhfumdan ayrılaraq, bəziləri isə məhfumla bərabər
köhnəlmişdir. Bu nöqteyi nəzərdən Azərbaycan dilindəki köhnəlmiş
sözlər iki yer bölünür: tarixizimlər, arxaizimlər.
Keçmiş həyat və məişətin aradan çıxması, dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq
aradan çıxmış və ancaq həmin həyatı canlandırmaq məqsədi ilə işlədilən
sözlər tarixizimlər adlanır.İfadə etdikləri əşya və hadisə ilə birlikdə
köhnəlmiş sözləri şərti olaraq tarixizim adlandırmaq olar: məsələn,
darğa, qazı, cüt ,çuxa, qurşaq və s.Tarixizimlər, əsasən, dövlət qurluşu,
ictimai vasitə və münasibətlərlə bağlı meydana çıxan köhnəlmiş
sözlərdir.Buna görə də tarixizimlərin ifadə etdikləri anlayışların
köhnəlməsi başlıca olaraq cəmiyytin və ictimai qurluşun yüksək
tərəqqisi və inkşafı ilə əlaqədardır.Bu qrup sözlər müxtəlif dövrlərdə

7. meydana çıxdığı üçün bunların bəzisi qısa bəzisi uzun tarixə
malikdir.Məslən: qolçomaq, rəncbər, mədrəsə, mollaxana və s.kimi
sözlər, təxminən 80 ildən bundan əvvəl köhnəlməyə başlamışdır.Lakin
bəzi sözlər lap yaxın zamanlarda köhnəlmiş, yaxud da
köhnəlməkdədir.Hazirda dilimizdəki patefon sözü bele bir proses
keçirməkdədir.Son vaxtlara qədər işlənmiş və indi aradan çıxmış bir sıra
sözlər də -rabfaq,darülmüellimeliyi
,darülmüəllimat,fərdiyyətçi,batrak,fövqəladə komitə,cümhuriyyət,şura
və s. tarixizimlərdən sayılır.
Keçmişdə Bakıda ancaq bir yeddi mərtəbəli ev var idi.Sovet hakimiyyəti
qurulandan sonra ilk dəfə birinci beş mərtəbəli ev tikildi.Bu gün Bakıda
beş,altı,yeddi,səkkiz,doqquz və daha çox mərtəbəli evlərin sayı xeyli
artmışdı.Buna baxmayaraq ,danışıqda beş və ya yeddi mərtəbə dedikdə,
ilk tikilən binaların olduğu yer nəzərdə tutulur.İndiki Füzuli bağı olan yer
vaxtı ilə Quba bağı adlanırdı. Bununla belə,Bakıda beşmərtəbə,Quba
meydanı,İçərişhər və s. qəbildən olan onlarca yer adları köhnələrək
,lüğətin passiv fonduna keçmiş və tarixizimlər sırasına daxil olmuşdur.Bu
gün lüğət tərkibində tarixizimlər sırasında olan bir sıra sözlər,
papaninçillər,torqiçin ,kantor,staxanovçu və s.kimi sözlər az bir
müddətdə lüğətin aktiv fondunda qala bilmişlər.
Tarixizimlər müxtəlif sahələrə aid ola bilir ; məsələn:
Vəzifə adı bildirənlər : koxa, darğa, onbaşı, kəndxuda, carçı və s.
Silah adı bildirənlər: alxan, şeşpər, aynalı, berdanqa və s.
Ölçü adı bildirənlər:misqal, sağar, batman,girvənkə və s.
Geyim adı bildirənlər: çuxa, qurşaq, əba arxalıq və s.
Alt adı bildirənlər: xış, cüt, şana və s.
Deməli köhnəlmiş sözlərdən tarixizimləri müəyyən edən əsas meyar
həm sözün,həm də onun ifadə etdiyi anlayışın fəal istifadədən
qalmasıdır:bunların hər ikisinin köhnəlməsidir.

8. Arxaizimlər.Köhnəlmiş sözlərin tarixizimlərə aid olmayan bölməsini
arxaizimlər təşkil edir.Tarixizimlərdən fərqli olaraq,arxaizimlər elə
sözlərdən ibarətdir ki ,onların ifadə etdiyi əşya və hadisələr indini
özündə belə mövcuddur,lakin onlar başqa sözlərlə ifadə
olunur.Arxaizimlər dilin passiv fonduna daxildir.Zaman keçdikcə dildə
axaizimlərə dublet ,qismən də sinonim olan, onları sıxışdırıb aradan
çıxaran və lüğət tərkibinin aktiv qismini təşkil edən yeni leksik vahidlər
yaranır: məsələn,yazı əvəzinə çöl, aul əvəzinə kənd, ozan əvəzinə aşıq
və s.
Arxaizim geniş anlayışdır.Dilin bütün sahələrində ,yəni səs sistemində
lüğət tərkibində ,qramatik quruluşunda, orfoqrafiyası, orfoepiyasında
arxaizim hadisəsi var.Buna əsasən arxaizimlər bir neçə növə
bölünür:fonetik, lüğəvi və qramatik arxaizimlər.Bunlardan lüğəvi
arxaizimlər leksikologiya bölməsində öyrənilir.
Sözün ifadə etdiyi vahid anlayışla bağlı olan əşya və hadisənin qalması
,lakin ya sözün özünün , ya da onun ancaq mənasının köhnəlməsin
lüğəvi arxaizim deyilir.Dildə lüğəvi arxaizimlər əsasən bu və ya başqa
anlayışı ifadə edən sözlə bərabər,ikinci bir sözün əmələ gəlməsi və
bunların bir-birini sıxışdırması əsasında yaranır.Məsələn,hələ lap qədim
zamanlarda çalıb oxuyan şəxs mənasını bildimək üçüm dilimizdə ozan
sözü işlədilmişdir.Qolça qopuz götürüb eldən –elə ,bəydən –bəyə ozan
gəzər.Lakin müəyyən vaxtdan sonra bu və ya digər səbələrlə əlaqədar
aşıq sözü meydana çıxmış və bu söz ozan sözünü istifadədən
salmışdır.Beləliklə ozan sözü arxaikləşmişdir.Dilimizdə sözlərin
arxaikləşməsini müxtəlif təzahürləri var.Belə ki, bəzi sözlərin özü,bəzi
sözlərin mənası köhnəlir.Buna gorə də arxaik sözlər bir-birini eyni
olmayıb ,müxtəlif növlüdür.Azərbaycan dilində lüğəvi arxaizimlərin iki
növü vardır: leksik və semantik arxaizimlər.
Leksik arxaizimlər.Əşya və hadisəni ifadə etməkdən ayrılıb tamamilə
arxaik plana keçən sözlər leksik arxaizmlər adlanır;məsələn,ayıtmaq
(demək), əsrük(sərxoş), yey (yaxşı), irişmək (çatmaq), uyumaq(yatmaq) ,

9. sası (üfunətli) , tanuq( şahid) və s. Bu sözlər dilin lüğət tərkibinin passiv
hissəsinə keçmişdir və müasir ədəbi dilimizdə fəal işlənmə iqtidarı olan
olan leksik vahidlər hüququna malik deyildir.Bunlar unudulmuş ,ya da
unudulmaq prosesini keçirən sözlərdir.
Semantik arxaizimlər.Öz əvvəlki formasını saxlayıb, ancaq mənası
köhnəlmiş sözə semantik arxaizm deyilir.Məsələn, keçmişdə kişi sözü
adam, insan mənasında işlənmişdi; məsələn :
Həm sərbü qərarü taqətim yox,
Dəxi kişi ilə ülfətim yox.
(Xətai)
Bu söz insan,adam sözlərinin meydana çıxması ilə əlaqədar olaraq öz
mənasından uzaqlaşmış, əvvəlki mənası arxaikləşmişdir.Hazırda bu söz
əsasən , cins mənasında işlədilir.Eləcə də ər sözü qədimdə kişi mənasını
bildirmiş, sonradan ailə üzvü mənasında işlənmişdir.
Deməli, semantik arxaizimin leksik arxaizimdən əsas fərqləndirən biri
odur ki, semantik arxaizmə uğramış söz başqa mənada yenə də lüğət
tərkibində işlənir.Lakin leksik arxaizm istifadədən düşür.
Dilimizdə leksik –fonetik arxaizimlərə də təsadüf edilir.Bunlara misal
olaraq ,xəlq (xalq), taraq (daraq), həna (xına), və s. kimi sözləri misal
göstərmək olar.
Arxaizimlər və tarixizimlərdən bədii dilin üslub xüsusiyyətlərini vermək
üçün istifadə olunur.Hər hansı bir yazıçı keçmiş bir həyatın müəyyən
tarixi bir dövrünü və o dövrdə yaşamış bu və ya digər sürəti qabarıq
vermək istədikdə ,dövrün müəyyən dil xüsusiyyətlərində bunu nəzərə
çatdıramaq və həm də yüksək təntənəli üslub yaratmaq üçün
arxaizmləri və tarixizimləri işlədir: M.Ə.Sabirin şerində bu aydın
görünür.
Şəhri-məlumunuzun vəzu qərarı necədir?

10. Həmdullah, necə görmüşdücə Nuh, öyləcədir!
Yeni məktəb açılıbmı vətən övladı üçün ?
Az deyil Adəm açan mədrəsə əhfadı üçün!
Bu şeirdə şair Nuh (əfsanəvi peyğmbər), mədrəsə (dini məktəb) kimi
fonetik arxaizimlər işlədilmişdir.
Arxaizimlər nitqdə istehza, kinayə, zarafat çalarlığı yaratmaq üçün də
işlədilir.Bunlar satira və yumor üçün çox müvafiq
vasitələrdəndir.Məsələn;
Sən ağa mən ağa
İnəyimizi kim sağa
Bu misaldakı ağa sözü vasitəsilə bütün ifadənin məzmununa kinayə,
istehza tonu verilmişdir.
Azərbaycan klassik şerində işlənmiş bir sira sözlər müasir dövr üçün
artıq arxaiklşmişdir.Bunların da əksəriyyəti ərəb bə fars sözləri hesabına
düşür; Məsələn:
Bildi təmami aləm kim,dərdiməndi-eşqəm
Yarəb hənuz halım bilməzmi ola yarım? (M.Füzuli)
3)Neologizimlər.
Dildə meydana gələn yeni sözlər- neologizimlər(yunanca neos-
yeni,logos-təlim deməkdir) deyilir. Neologizim hadisəsi arxaizimin tam
əksini təşkil edir.Neologizimlər bir müddət keçdikdən sonra lüğətin
tərkib hissəsinə qarışaraq onunla həmahəngləşir və öz neologizimliyini
itirir.Beləliklə yeni sözlər ancaq dilə yeni gəldiyi ilk dövrlərdə neologizim
ola bilir.Buna görə də yeni söz,təzə söz anlayışları nisbi və şərti
götürülərək dövrlərlə əlaqədar olan hadisə kimi başa düşülür.Dilin lüğət
tərkibinin passiv hissəsinə keçən bu və ya başqa bir söz təşəkkül tapdığı
dövr üçün neologizim kateqoriyasından çıxıb lüğət tərkibinin fəal

11. hissəsinə keçərək işlək sözlərə çevrilə bilər.Məslən, XX əsrin 20-ci
illərindən başlayaraq traktor, kino, telefon, rayon,mexanik,vaqon və
s.kimi sözlər dilimiz üçün neologizim haesab edilirdi. Lakin hal-hazırda
bunlar neologizim deyil.Çünki bu sözlər dilimizin lüğt tərkibinin fəal
hissəsinə keçmişdir, orada özünə mövqe tutaraq digər işlək sözlərdən
fərqlənmir.Eyni zamanda bunlar danışıq prosesində ciddi üsubi
rəngarəngliyə malik olan təzə söz kimi təsəvvür edilmir.Bütün bunlara
əsasən dildə yeni sözün neologizim hesab edilməsini meyarı onu daxil
olduğu dövrdəki işlək sözlərdən fərqlənməsi, təzəlik əlamətini
saxlaması,yenilik çalarlığını əks etdirən üslubi keyfiyyətlərini mühafizə
etməsidir.
Neologizimlərin müxtəlif yaranma üsulları var. Bəzi neologizimlər yeni
əşya və hadisələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq onları dildə
ifadə etmək üçün yaranır; məsələn, kosmonavt,lunoxod və s. Bəziləri də
üslubla əlaqədar olaraq bədii söz ustaları tərəfindən
yaradılır.Neologizimlərin bir çoxu dildə əvvəlcədən mövcud olan söz
ehtiyatı əsasında düzəldilir.Məsələn vaxtı ilə neologizim olmuş
Göyərçin,Qərənfil, Tamam, Almaz və s. kimi xüsusi isimlər ümumi
isimlərdən; şərab adları bildirən mədrəsə, bayan, sadıllı, su adlarını
bildirən badamlı, dilican ümumi isimləri xüsusi isimlərdən
düzəlmişdir.Neologizimlər morfoloji və sintaktik yolla düzəlir: yenilikçi,
gündəlik, aylıq, şəhəryanı, neftayıran və s.
Neologizimlərin bir hissəsi cəmiyyətə ictimai münasibət prosesində
yaranır və yeni leksik vahid kimi dərk edilir.Məsələn, “Xam torpağı”
birləşməsini yaranmasını qeyd etmək olar. Yeni sözlərin bəziləri başqa
dillərdən tərcümə yolu ilə olduğu kimi gəlir ki,bunlara kalkalar deyilir:
zərbəçi (udarnik), özünütənqid(samokkritka), açıq dərs(otkırıtıy urok),
azarkeş(bolelşik) və s.Söz ustaları tərəfindən yaradılan yeni sözlər dilin
daxili inkşaf qanunlarına uyğun olduqda ədəbi dildə özünə möhkəm yer
tutur və onun lüğət tərkibini zənginləşdirir.Məsələn ,C.Cabbarlı dilimizə

12. Aydın,Dönməz, Oqtay, Solmaz və s. kimi onlarca şəxs adları və başqa
sözlər gətirmişdir.
Yazıçı tərəfindən dilə gətirilən söz dilin daxili ruhuna uyğun olmadıqda
,dildə uzun zaman işlənmir və tezliklə dildən çıxarılır.
Nelolgizimlərin əmələ gəlməsi. Neologizimlər istehsalatın,elmin,
mədəniyyətinin,incəsənətin,ölkənin mədəni həyatının inkşafı ilə
əlaqədar olaraq yeni yaranmış anlayışı ,hadisə və keyfiyyətləri bildirmək
üçün əmələ gəlir.Neologizimlərin yaranmasında elmin rolu
böyükdür.Müxtəlif sahələrə dair zəngin neologizimlərin əmələ gəlməsi
sosializim cəmiyəti üçün daha çox xarakterik olan hadisə idi.Çünki
sosializim əlamətdar hadisələr,böyük kəşflər dövrü idi.Orda yaranan hər
bir yenilik ,bütün ixtiralar isə söz vasitəsi ilə öz əksini dildə tapırdı.Elə
buna görə də sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibinə
müxtlif sahələrə dair yüzlərlə neologizim daxil olmuşdur.Bu
neologizimlər iki mənbədən –birincisi,öz dilimizin daxili imkanları
əsasında (azadlıq,yeddilik,solçuluq,bərbərlik və s.) ikincisi isə başqa
dillərdən söz almaq əsasında (sosializim,marşal,kapitan və s.)
yaranmışdır.Neologizimlərin əmələ gəlmə səbəb və məqsədləri
müxtəlifdir.Bunlardan bəziləri yeni anlayış və hadisələri adlandırmaq
üçün yaranır.Neolgizimlər iki yerə bölünür: ümumi və fərdi –üslubi
nelogizmlər.
Ümumi nelogizimlər.Müəyən təlabata uyğun olaraq ümumxalq dilində
meydan çıxan neologizimlər ümumi nelogizimlər adlanır; məsələn :
təyyarəçi,balet, opera,teatr,qənaətləndirici,elektrikləşdirmə və
s.dilimizin lüğət tərkibinə külli miqdarda bu qəbildən olan neologizimlər
daxil olmuşdur.
Fərdi-üslubi neologizimlər .Şair və yazıçılar, alim və mətbuat işçilərinin
müəyyən məqsədlərlə əlaqədar olaraq yaradıqları neologizimlər fərdi-
üslubu neologizimlər adlanır.Bu neologizimlər iki cür olur: birincisi,
müstəqil ,ikincisi kontekst neologizimlər.İkinci forma sırf bədii

13. sənətkarlıqla bağlıdır.
Şair və yazıçıların söz yaradıcılığı cəhəti il bağlı olaraq yeni yaranan
sözlərin bəziləri ümumi neologizimlər sırasına daxil olur,bəziləri isə belə
əlamət və keyfiyyət kəsb edə bilmir; məsələn:
Qərbi sarmışdı,dumanlar,sislər,
Acılar duydu içindən Azər
Özləyib şərqi həmın çıxdı yola
Bəlkə bir düşgünə yardımçı ola. (H.Cavid)
Bu misaldakı özləmək şairin fərdi üslubi ilə bağlı
sözdür.Ümumiləşmədiyi üçün ədəbi dilin fəal tərkibinə keçə
bilməmişdir.
Azərbaycan ədəbi dilində olan neologizimlər müxtəlif şəkildədir.Bunlar
üç növə bölünür:
1)Leksik-semantik.Dildə həm məna, həm də forması yeni olan
neologizimlər leksik-semantik neologizimlər adlanır; məsələn: artel,
proletar, diktatura, feodalizim, kommunizim və s.
2) Leksik. Ancaq formaca yeni olan neologizimlər leksik neologizimlər
adlanır; şura (höküməti) – sovet( höküməti), darülfün –universitet və s.
3)Semantik .Yalnız mənası təzə olan neologizimlər semantik neologizim
adlanır; məsələn: yoldaş, müqddəs və s.
Bunlardan müqəddəs sözü keçmişdə dini anlayışlarla bağlı olaraq
toxunulmaz mənasında işlənmişdir; hazırda isə hər şeydən üstün ,əziz
mənasında işlənir.Həmçinin yoldaş sözü əvvəllərdə birgə səfərə
çıxan,yol gedən mənasını bildirdiyi halda, indi həyat yoldaşı, həmfikir və
s. mənalarını ifadə edir.Azərbaycan dilində neologizimlərin birinci tipinə
aid olan sözlər çoxdur.Dildə meydan çıxan neologizimlər bütün
fəaliyyətləri boyu neologizim olaraq qala bilmədikləri üçün iki
istiqamətdə dəyişilir:Bunların bir qrupu dilin lüğət tərkibinin fəal

14. hissəsinə keçərək ümumişlək xarakter alır.Digər qrup isə az müddətdən
sonra köhnəlir, arxaikləşir.Bəziləri isə passiv lüğətdə olduğu zamandan
arxaikləşir.
Ümumişlək sözlər.Cəmiyyət və kainata aid əşya,hadisə,əlamət və s.
anlayışların adını bildirib dildə çox işlənən sözlərə ümumişlək sözlər
deyilir.Bunlar hamı tərəfindən eyni dərəcədə eyni mənada başa
düşülür; məsələn :
Yenə də yamyaşıl geyinir dağlar ,
Göz kimi durulur qaynar bulaqlar.
Əriyir güneylər döşündəki qar,
Yağış da isladır o göy çəməni,
Təbiət ilhama çağırır məni!
Bu hissədəki sözlərin hamısı ümumişləkdir
Çünki bunlar və onlarla eyni olan sözlər hamı tərəfindən eyni cür başa
düşülür.Ümumişlək sözlər dilin lüğət tərkibinin əsas hissəsini təşkil edir
və zəruri, həyati anlayışları əks etdirir.Bu sözlər maddi varlığa və insan
fəaliyyətinin bütün sahələrinə aid olur.Ümumişlək sözlər dilin hər
üslubunda, yəni bədii, elmi, ictimai,rəsmi üslubunda işlənə bilir və
işləndiyi nitqdə fikrin bütün dərinliyi ilə sadə və anlaşıqlı ifadə
olunmsalna şərait yaradır
Ədəbiyyat siyahısı:
1)Qurbanov.A Müasir Azərbaycan dili.
2)Cəfərov S.Ə Müasir Azərbaycan dili (leksika)
3)www.kitab.az